16. Geneza, pierwotny sens i późniejsze interpretacje terminu „metafizyka”. Spór o właściwy przedmiot arystotelesowskiej metafizyki; byt jako byt w ogólności (uniwersalna ontologia) czy to, co pierwsze w bycie (partykularna proktologia?)
Metafizyka - (meta ta physika - "to, co po fizyce/ponad fizyką"; rzeczy należące do przyrody) - jest to filozofia bytu. Bada ona byt (każde to, co istnieje) jako byt (jako coś istniejącego) celem ustalenia ostatecznych racji (przyczyn) jego istnienia, celem uchwycenia koniecznych warunków bycia bytem. To nauka, która dalej jeszcze niż matematyka posuwa abstrakcję.
Początkowo metafizyka nazywana była „filozofią pierwszą” lub „teologią” (Arystoteles, średniowiecze), później „ontologią”( "naukę o wszystkim, co jest" ) (Clauberg, Wolff).
U Arystotelesa i średniowiecznych scholastyków rozumiana była jako nauka o tym, co jest, o ostatecznej zasadzie (czy zasadach) istnienia poszczególnych bytów, u Wolffa dotyczyła raczej tego, co możliwe, rozpatrywała wszystko z punktu widzenia zasady niesprzeczności.
Od Kanta pojmowano metafizykę jako naukę (lub pseudonaukę) o tym, co poza zjawiskami, lub wręcz jako to, co nieuzasadnione, wykraczające poza zasięg doświadczenia.
Nazwa "metafizyka" nie pochodzi od Arystotelesa. Najprawdopodobniej zaproponował ją Andronikos z Rodos, który uporządkował dzieła Stagiryty, umieszczając pisma traktujące o zasadach bytu po pismach przyrodniczych - Fizyce.
Arystoteles zajmował dwojaką postawę wobec świata: od Platona nauczył się idealizmu, a z usposobienia był realistą. I z nauki Platona (głoszącej, że prawdziwy byt jest idealny, a prawdziwa wiedza jest ogólna) przejął ostatecznie tylko połowę: zachował teorię wiedzy, ale odrzucił teorie bytu. Zaprzeczał, iżby istniały idee poza jednostkowymi rzeczami; natomiast uznawał, że wiedza jest zawarta w pojęciach ogólnych. byt dla Arystotelesa jest jednostkowy. Określonym zadaniem metafizyki jest więc badanie bytu samoistnego, a więc realnych rzeczy; ma ustalić ich powszechne własności i składniki. To przekonanie w sposób definitywny zrywało z platońskimi idealizmem, czyli tym co pierwsze w bycie.
17. Kluczowe kategorie arystotelesowskiej metafizyki: wieloznaczność bytu (dziesięć kategorii); kluczowa pozycja kategorii substancji: różne znaczenia terminu „substancja”. Złożona struktura jednostkowego bytu: istota i przypadłości, forma i materia. Dynamiczny i celowościowy aspekt bytu: możność i akt, czyli rozwój każdego bytu rozumiany jako urzeczywistnienie możliwości jego natury (przeprowadzenie z możności w akt). Powszechna celowość w strukturze i funkcjonowaniu rzeczywistości. Cztery rodzaje przyczyn. Pierwszy Poruszycie jako przyczyna celowa całej rzeczywistości.
Substancja
Arystoteles był przekonany, że bytem samoistnym, czyli „substancją” są jedynie konkretne rzeczy. Wprawdzie byt można rozważać w różny sposób: jako zespół rzeczy, ale także jako zespół jakości, kwantów lub stosunków różnego rodzaju. Jednak z tych „kategorii” jedna tylko „rzecz” jest substancją, natomiast jakości, kwanty i stosunki mogą istnieć tylko w związku z rzeczami jako ich „przypadłości”. To przekonanie, nie uznające bytu samoistnego poza realnymi rzeczami i zrywające przez to z Platońskim idealizmem, było zasadniczym założeniem Arystotelesa.
Forma i materia
Rozważania logiczne skłoniły Arystotelesa do rozróżnienia w substancjach dwóch składników. Jeśli bowiem wziąć jakaś jednostkową substancję, np. jakiegoś określonego człowieka , to pewne jego własności wchodzą do pojęcia człowieka, do jego definicji, inne zaś (np. to, że jest niskiego wzrostu) do tego pojęcia, do jego definicji nie wchodzą. Można więc z tego punktu widzenia rozbić każdą rzecz na to, co zawarte jest w jej pojęciu, i to, co się w tym pojęciu mieści; na to, co należy do definicji i co nei należy.
Własności pojęciowe, ogólne, gatunkowe rzeczy Arystoteles nazwał formą, a pozostałe materią. I substancja w jego ujęciu rozpadła się na formę i materię.
Materia objęła w niego to, co w substancji nie jest formą: stała się więc tym, co jest z natury nieuformowane, nieokreślone. Tak powstało szczególne a dziejowo doniosłe pojęcie metrii jako nieokreślonego podłoża zjawisk.
Wcześniejsi filozofowie twierdzili, że substancją jest materia, Platon zaś, że substancją SA idee. Dla Arystotelesa ani materia, ani idea nie były substancjami: natomiast i jedna, i druga były składnikami substancji. Dla niego materia nie istnieje samodzielnie, tak samo jak nie istnieją idee: wszystko to są abstrakcje. Naprawdę istnieją jedynie konkretne zespoły materii i formy. Taki był zasadniczy pogląd Arystotelesa, nazwany potem „hilemorfizmem”(od materii i formy).
Istota rzeczy
Arystoteles miał oba składniki substancji za równie niezbędne, jednakże nie za równie ważne. Forma była dla niego ważniejsza, bo pojmował ją jako realny odpowiednik pojęcia. I zajęła w jego filozofi to miejsce, które u Platona zajmowała idea.
Prawdziwe poznanie jest natury pojęciowej. Pojęcie jakie mamy o rzeczy, a nie o przypadkowe jej postrzeżenie, mówi nam, czym ta rzecz naprawdę jest. Poznajemy z rzeczy to, co zawarte jest w jej pojęciu. Czyli poznajemy jedynie formę. Była to pierwsza doniosła konsekwencja utożsamiania formy z pojeciem.
Istotny składnik rzeczy stanowi to, co w niej jest pojęciowe. Posągiem jest tylko to, co posiada własności należące do pojecia „posąg”; i te tylko są dla posągu istotne, wszystkie inne są przypadkowe, może je mieć lub nie. Co zawarte jest w pojęciu i jest własnością całego gatunku, to jest stałe, a co stałe, to istotne. Zatem forma, jako składnik pojęciowy rzeczy, jest ich składnikiem istotnym, jest najważniejszą częścią substancji, jest istotą rzeczy. To była druga konsekwencja utożsamienia formy z pojęciem.
Przez wyodrębnienie w rzeczach formy powstało w filozofii Arystotelesa pojęcie „istoty rzeczy” i „cech istotnych”.
Przyczyna i cel
Wyjaśnienia własności rzeczy można szukac w czworaki sposób: odwołując się bądź do formy rzeczy, bądź do ich materii, bądź jeszcze do ich przyczyny sprawczej lub celu. Poznawszy bowiem formę rzeczy lub jej materię, przyczynę lub cel, rozumiemy przez to sama rzecz. Forma, materia, przyczyna i cel - to były dla Arystotelesa 4 zasady wyjaśniania.
Arystoteles brał, jak Demokryt, pod uwagę możliwość czystko przyczynowego pojmowania rzeczywistości: wszystko co się dzieje, dzieje się z konieczności, a nie dla jakiegoś celu. Rozważał taka koncepcję, ale nie uznał jej za słuszną. Argumentem jego było: koncepcja ta przedstawia fakty jako wynik przypadku, nie może tłumaczyć przyrody , której zasadniczą własnością jest prawidłowość i stały kierunek rozwoju. Te dają się natomiast wyjaśnić przez przyjęcie stałego celu. Celowość znamy z produkcji ludzkiej; ale tak samo do celu zdąża przyroda. Tak Arystoteles próbował godzić Demokryta z Platonem, kauzalizm z finalizmem; jednakże w jego kompromisowym rozwiązaniu Platon zachował przewagę: przyczyny wprawdzie działają, ale są zależne od celów.
W pojmowaniu celów Arystoteles różnił się od Platona, twierdził, że cel jest transcendentny i idealny, że nie leży, jak jest ich przyczyna. Forma jest siłą działająca celowo.
Energia i potencja
Ponieważ naturę formy stanowi działanie, Arystoteles charakteryzował ją jako energię. Ponieważ zas forma jest istotnym składnikiem bytu, więc enegia, aktywność, dzialanie stanowią istotę bytu. Dopiero Arystoteles sformułował energetyczną koncepcję bytu.
Jeśli forma jest energią to materia jest potencją, bo potencja jest przeciwieństwem i uzupełnieniem energii.
Przy pomocy pary pojęć „energia i potencja”, a także równoległej pary „forma i materia”, Arystoteles rozwiązywał różnorodne zagadnienia; tłumaczył zarówno proces stawania się, jak i gotowe wytwory tego procesu, stanowiące rzeczywistość. Stawanie się pojmował jako aktualizowanie potencji, a rzeczywistość - jako potencję już zaktualizowaną, której proces stawania się doszedł już do swojego kresu.
Hierarchia bytów
Koncepcja ta dobrze pasowała do ontologicznego wytłumaczenia zjawiska występowania hierarchiczności bytów. Hierarchiczność taką zauważał Arystoteles zwłaszcza w świecie ożywionym, gdzie istnieje ciąg stworzeń od najprostszych do najbardziej złożonych. Arystoteles tłumaczył tę hierarchię stopniem udziału formy i materii w danym jednostkowym bycie. Czym w danym bycie jest więcej formy (jest ona bardziej złożona) a mniej materii, tym zajmuje ona wyższe miejsce w hierarchii. I tak: byty nieożywione takie jak np. kamień zawierają w sobie bardzo dużo materii i mają przy tym bardzo prostą i nieruchomą formę. Rośliny mają bardziej złożoną formę, która podlega powolnym zmianom. Zwierzęta mają jeszcze bardziej złożoną formę, która daje im możliwość ruchu i reagowania na zmiany. Wreszcie ludzie posiadają bardzo złożoną formę zwaną duszą, która posiada unikalną cechę bycia świadomym o samej sobie.
Z połączenia tych ontologicznych założeń powstała teoria czterech przyczyn, jakie muszą być spełnione do zaistnienia danej rzeczy:
przyczyna materialna (causa materialis) - rzecz powstaje z materii;
przyczyna formalna (causa formalis) - powstaje przez ukształtowanie materii przez formy;
przyczyna sprawcza (causa efficiens) - powstanie rzeczy musi być określone przez czynnik działający uprzednio;
przyczyna celowa (causa finalis) - powstanie rzeczy musi służyć pewnemu celowi.
Pierwsza przyczyna (teologia) Świat jest wieczny, z zarazem przestrzennie ograniczony. Jest wieczny, bo materia, z której się składa, będąc warunkiem wszelkiego rozwoju nie może być wynikiem rozwoju; nie powstała, więc jest wieczna, a wraz z nią cały świat materialny. Przestrzennie ograniczony jest zaś z takiego względu: każdy żywioł ma swoje miejsce w świecie, więc poza sferą ostatniego żywiołu nie ma już materii, nie ma nawet próżni, bo próżnia to miejsce, które nie zawiera materii, ale mogłoby ją zawierać. Ponieważ świat jest wieczny, nie było innego świata przed nim ani nie będzie po nim. Ponieważ nie ma miejsca poza jego granicami, więc nie istnieją światy z nim współczesne. Zatem znany nam świat jest światem jedynym. Wszechświat stanowi jednolity łańcuch przyczynowo i celowo powiązanych zdarzeń. Jednakże z tej jednolitości świata jest wyłom: wszystkie ogniwa są tej samej natury, z wyjątkiem - pierwszego ogniwa. Każda bowiem rzecz ma swoją przyczynę, a ta znów swoją; ale łańcuch przyczyn nie może wedle Arystotelesa iść w nieskończoność; zasadniczym jego przekonaniem było iż musi istnieć pierwsza przyczyna. Pierwsza zaś przyczyna musi posiadać inne własności niż znane nam rzeczy. Te bowiem są wynikiem działania przyczyn, tamta zaś nie mając przyczyny istnieje sama przez się; te są więc bytem zależnym, a pierwsza przyczyna niezależnym.
10 Kategorii niezależnego bytu 1) jest nieruchomy i niezmienny: nie może być poruszany, bo nie byłby pierwszą przyczyną, ani nie może poruszać sam siebie, bo byłby bytem złożonym. 2) jest niezłożony: bo zespolenie z części musiałoby mieć przyczynę 3) jest niematerialny: bo materia jest źródłem zmiany i wszystko materialne jest zmienne 4) jest istotą duchową 5) jest rozumem 6) rozum stanowi cel, który pociąga świat. Porusza świat będąc celem świata. 7) działaniem rozumu może być jedynie myślenie. A przedmiotem myślenia może być w tym wypadku jedynie sam rozum 8) jest tylko jeden: inaczej nie byłoby jedności w świecie, świat byłby tylko zbiorem epizodów, a tymczasem świat jest rzeczywiście jednością. 9) jest konieczny: bo nie zawiera materii, która nosi w sobie różne możliwości 10) jest doskonały: bo najdoskonalsza w bycie jest forma, rozum, energia
Świat przypadkowy, niedoskonały, zalezy wskazuje na byt konieczny, doskonały, absolutny; jeśli zaś istnieje świat, to istnieje także absolut. A byt absolutny, konieczny, doskonały, który sam będąc nieruchomy porusza świat - to nic innego jak to co wszyscy nazywaja Bogiem. Kosmologia doprowadziła Arystotelesa do teologii.