POSTIMPRESJONIZM [łac.-franc.], zespół różnorodnych zjawisk artyst. występujących gł. we Francji między 1886 (ostatnia wystawa impresjonistów z udziałem neoimpresjonistów) a 1905 (wystąpienie fowistów); ogólną cechą sztuki tego okresu był odwrót od impresjonizmu, jednakże dla wielu przedstawicieli postimpresjonizmu impresjonizm stał się punktem wyjścia do dalszych poszukiwań twórczych, zwł. dla G. Seurata i P. Signaca, inicjatorów neoimpresjonizmu, P. Cézanne'a, który dążył w swych dziełach do wzmocnienia dyscypliny kompozycji obrazu i konstrukcji formy, czy H. Toulouse-Lautreca, zmierzającego do silnej ekspresji i podkreślenia dekor. wartości linii; do postimpresjonizmu zalicza się reprezentantów symbolizmu, m.in. O. Redona, P. Gauguina i É. Bernarda (twórców teorii syntetyzmu i cloisonizmu) oraz związanych z nimi przedstawicieli szkoły z Pont-Aven, a także działających poza Francją: J. Ensora, J. Tooropa, E. Muncha, F. Hodlera; głosili oni prawo artysty do deformacji, syntezy i dekor. stylizacji form, nadając symbol. znaczenie barwom i liniom. Odrębne miejsce w postimpresjonizmie zajmują dzieła V. van Gogha, odznaczające się niezwykłą siłą ekspresji, dramatyzmem i wymową symbol.; wynikiem połączenia impresjonist. kolorytu z syntet.-dekor. ujęciem formy była twórczość tzw. intymistów (P. Bonnard, É. Vuillard); do zjawisk postimpresjonizmu niektórzy badacze włączają także fowizm.
CÉZANNE PAUL (1839-1906), malarz franc.; jeden z najwybitniejszych twórców sztuki nowocz.; 1861-64 przebywał w Paryżu, gdzie studiował dzieła dawnych mistrzów w Luwrze oraz uczęszczał do Acadèmie Suisse; zaprzyjaźnił się wówczas z C. Pissarrem i zbliżył do grupy przyszłych impresjonistów; 1888 osiadł w Aix-en-Provence, gdzie przebywał do końca życia. We wczesnym okresie twórczości, oprócz ekspresyjnych i dynamicznych scen figuralnych (pod wpływem Veronese'a, Caravaggia, E. Delacroix i G. Courbeta) jak Kuszenie św. Antoniego (1867-70), Idylla (1870), Cézanne malował martwe natury, nawiązujące do prac E. Maneta (Martwa natura z czarnym zegarem ok. 1870), pejzaże z Estaque i Paryża, studia portretowe, w których zaznacza się właściwe Cézanne'owi współzależne traktowanie bryły i plamy barwnej. Od 1873 tworzył pod wpływem impresjonizmu, co przyniosło oczyszczenie i rozjaśnienie jego palety, wzmożenie wibracji barw i uspokojenie faktury ( Dom powieszonego 1873, Portret V. Chocqueta 1876/77). Odszedł jednak od impresjonizmu w kierunku wyrazistego rysunku, budowania formy kolorem, klas. kompozycji dużych płaszczyzn (pragnął dać impresjonizmowi solidność sztuki muzealnej). Prace z 1876-82 cechuje przejrzystość i równowaga kompozycyjna, budowanie przestrzeni przez nawarstwianie planów i określanie struktury przedmiotów przez geometryzację (Topole, Autoportret 1873-75, martwe natury z jabłkami i paterą). Około 1885 gł. problemem malarskiego widzenia Cézanne'a stało się wydobycie wzajemnego oddziaływania form i kolorów (Błękitny wazon, Autoportret z paletą, Kąpiące się 1883-87). W kilku wersjach tematu Góra Św. Wiktorii usiłował połączyć jednością kompozycji różne punkty widzenia, co doprowadziło do kubizmu. W 1890-95 malował gł. kompozycje figuralne i portrety, dążąc do osiągnięcia pełni formy mal. (kilka wersji Grających w karty ). Po 1895 zaznaczyło się u Cézanne'a dążenie do dram. i dynamicznej syntezy środków wyrazu ( Wielka pinia w Montriant 1895, Kamieniołomy w Bibemus 1898-1900, Portret A. Vollarda 1899). Od 1898 niemal do końca życia pracował także nad Wielkimi kąpiącymi się; opierając się na studium natury, dążył w tym dziele do odnowienia klas. zasad kompozycji. Dopiero w ostatnich latach życia Cézanne'a malarstwo jego znalazło uznanie, a indywidualna wystawa 1895 u A. Vollarda w Paryżu zapoczątkowała wpływ sztuki Cézanne'a na awangardę mal. tych lat. Dzieła i poglądy artystyczne Cézanne'a oddziałały na wiele kierunków artyst. (m.in. kubizm) i sztukę XX w.
GOGH VINCENT van (1853-90), malarz hol.; z malarstwem zetknął się pracując w młodości w antykwariatach Goupila w Hadze, Londynie i Paryżu; 1878-79 prowadził działalność misyjną wśród górników w belg. zagłębiu węglowym w Borinage; 1881-86 przebywał kolejno w Hadze (studia u A. Mauve'a), Nuenen i Antwerpii, tworząc realist., surowe rysunki, akwarele i obrazy nawiązujące do hol. malarstwa rodzajowego XVII w. (Jedzący kartofle 1885). W 1886 przybył do Paryża, do brata Theo, przyjaciela i doradcy w sprawach artyst., który wspierał go materialnie; tam, pod wpływem malarstwa impresjonist. i grafiki jap., van Gogh rozjaśnił i wzbogacił koloryt, wyzyskując też wartości dekor. faktury i linii — pejzaże z Montmartre'u i okolic Paryża, portrety (Père Tanguy 1887, Autoportret przy sztalugach 1888). W 1888 wyjechał do Arles, gdzie ukształtował się w pełni styl jego malarstwa, w którym intensywne barwy widma słonecznego, z przewagą ulubionych żółci, gruba, impastowa faktura i deformacja, są traktowane jako środki ekspresji; w tym duchu rozwinął teorię koloru sugestywnego; także tematyka obrazów, wśród których przeważa pejzaż i portret, nabierała w tym okresie często znaczenia symbol. (Nocna kawiarnia w Arles 1888, Pokój artysty 1888, kilka wersji Słoneczników ). Z powodu rozwijającej się choroby psych. umieszczony w zakładzie w Saint-Rémy, gdzie 1889-90 powstały liczne pejzaże o potęgującym się dram. napięciu i dynamizmie (Gwiaździsta noc 1888, Droga z cyprysem i gwiazdą 1890), martwe natury (kwiaty), portrety i kompozycje figuralne, m.in. wg J.F. Milleta. W 1890 van Gogh opuścił zakład i zamieszkał w Auvers-sur-Oise, pod opieką dra P. Gacheta; malował tam portrety i sugestywne pejzaże, pełne niepokoju i dramatyzmu (Kruki nad polem pszenicy); w lipcu tegoż roku pod wpływem depresji psych. popełnił samobójstwo. Twórczość van Gogha wywarła silny wpływ na malarstwo XX w.
NEOIMPRESJONIZM [gr.-franc.], termin wprowadzony 1886 przez krytyka F. Fénéona na określenie kierunku w malarstwie franc. końca XIX w., którego celem było uściślenie zasad impresjonizmu, a jednocześnie przezwyciężenie jego sprzeczności; inicjatorem neoimpresjonizmu był G. Seurat, autor programowych obrazów Une baignade (1884) i La Grande Jatte (1886), kontynuatorem i teoretykiem kierunku — P. Signac (autor traktatu D'Eugène Delacroix au néo-impressionnisme 1899), a przedstawicielami H. Cross, Ch. Angrand, A. Dubois-Pillet oraz były impresjonista C. Pissarro. Neoimpresjoniści zachowali podstawową zasadę impresjonizmu — ograniczenie palety do czystych barw oraz gł. zakresu zainteresowań do studium koloru i światła — dążyli jednak do zdyscyplinowania formy, zachowując niezmieniony kształt przedmiotu i stosując bardziej zracjonalizowane prawa kompozycji; wykorzystując popularne wówczas teorie opt., skodyfikowali, stosowane dotąd instynktownie przez impresjonistów, zasady dywizjonizmu (podział plamy barwnej polegający na rozbiciu plamy wizualnej na niewielkie punkty barwne i ograniczeniu palety do zasadniczych kolorów widma) i wynikającą z niego metodę mal. zw. pointylizmem (kładzenie obok siebie małych, jednakowej wielkości punktów barwnych); dzięki temu kompozycje neoimpresjonist. łączą surowość i monumentalność form z mozaikową i barwną wibracją powierzchni obrazu.
SEURAT PAUL (1863-1935), franc. malarz i rysownik; wraz z P. Signakiem dążył do usystematyzowania zasad impresjonizmu i opracowania uniwersalnej, naukowo uzasadnionej metody mal.; zapoczątkował kierunek neoimpresjonizmu; studiował dzieła nauk., badając zagadnienia koloru i teorii widzenia (H.F. Helmoltz, C. Blanc); od 1880 tworzył rysunki rozumiane jako świetlna wibracja tonów; w malarstwie stosował metodę pointylizmu; tworzył kompozycje figuralne (Une baignade 1884, La Grande Jatte 1886, La Parade 1887-88, Les poseuses 1888, Le Chahut 1889-90, La Cirque 1890-91), pejzaże mor. i okolic Paryża.
Kąpiel w Amier
Niedzielne popołudnie na Grande Jatce
Modelki
Cyrk
Kankan
SIGNAC PAUL (1863-1935), franc. malarz, akwarelista i rysownik; współtwórca i teoretyk neoimpresjonizmu, którego zasady sformułował wraz z G. Seuratem; od 1908 przewodn. Société des Artistes Indépendants; stosował metodę dywizjonizmu, używając czystych kolorów pryzmatycznych; malował gł. sceny rodzajowe w pejzażu, najczęściej nad brzegiem Sekwany, lub nadmor. (Port w Honfleur 1886) oraz portrety; autor pracy teoret. D'Eugéne Delacroix au néo-impressionisme (1899), która stanowi kodyfikację neoimpresjonizmu.
CROSS HENRI (1856-1910), malarz franc.; reprezentant neoimpresjonizmu; twórca pointylistycznych (pointylizm) pejzaży, gł. akwarelowych, odznaczających się dekoracyjnością i intensywnymi barwami; wywarł wpływ na H. Matisse'a i fowistów.
Nad brzegiem Morza Śródziemnego
Scena marynistyczna z cyprysami?
Zatoka Cavaliere
GAUGUIN PAUL (1848-1903), franc. malarz, rzeźbiarz i grafik; w młodości służył w marynarce, od 1871 był urzędnikiem bankowym w Paryżu. Malarstwem zajął się 1874 jako amator, od 1883 poświęcił się mu całkowicie, porzucając dotychczasowe zajęcia. Początkowo tworzył pod wpływem impresjonistów, zwł. C. Pissarra; po podróży 1887 do Panamy i na Martynikę oraz po krótkim pobycie z V. van Goghiem w Arles 1888, osiadł w Bretanii; malował w Pont-Aven i Le Pouldu (1888-90), gdzie skrystalizował się jego własny styl mal., pełen poet. symbolizmu, inspirowanego folklorem i pejzażem Bretanii; powstały wówczas kompozycje, malowane dużymi płaszczyznami intensywnych, czystych barw, zamkniętych grubym konturem (Żółty Chrystus 1888, Walka Jakuba z aniołem 1888, Piękna Angèle 1889); wraz z É. Bernard oprac. założenia cloisonizmu i syntetyzmu (m.in. polegające na radykalnym uproszczeniu form zamkniętych wyraźnym, płynnym konturem, operowaniu płaską jednolitą plamą barwną i odrzuceniu perspektywy), które stały się podstawą tzw. szkoły z Pont-Aven, a potem grupy nabistów. W 1891, w poszukiwaniu nie tkniętej cywilizacją natury i obyczajowości, Gauguin wyjechał na wyspy Oceanii (Tahiti) i Martynikę, gdzie (z wyjątkiem pobytu we Francji 1893-95) pozostał do końca życia; w zetknięciu z bujnością tropik. przyrody i egzotyką tzw. prymitywnych kultur (prekolumbijskiej, jawajskiej, jap.) w twórczości Gauguina nastąpiło pogłębienie nurtu symbolizmu, połączone ze wzbogaceniem i uintensywnieniem kolorytu, maks. syntezą formy i większą monumentalizacją kompozycji (Skąd przybywamy? Kim jesteśmy? Dokąd idziemy? 1897, Biały koń 1898). W ostatnich latach życia Gauguin zajmował się też drzeworytem i rzeźbił; pisywał artykuły do czasopism paryskich, gł. do „La Revue Blanche” (gdzie 1897 drukowano w odcinkach jego pamiętnik z Tahiti: Noa Noa, wyd. pol. 1925); 1899-1900 wydawał w Papeete pismo „Le Sourire”. Twórczość Gauguina wywarła zasadniczy wpływ na ukształtowanie się sztuki współczesnej.
Ogród w śniegu
Nędznicy-autoportret
Widzenie po kazaniu/walka Jakuba z aniolem
Van Gogh malujący słoneczniki
żółty Chrystus
Autoportret z żółtym Chrystusem
Cóż to? Jesteś zazdrosna
Skąd przybywamy? Kim jesteśmy? Dokąd idziemy?
PONT-AVEN, szkoła z Pont-Aven nazwa nadana grupie malarzy (m.in. C. Amiet, E. Bernard, Ch. Laval, M. de Haan, A. Séguin, P. Sérusier), skupionych 1888-1900 wokół P. Gauguina, w czasie jego pobytu w Bretanii — w Pont-Aven i Le Pouldu; twórczość ich, inspirowana przez grafikę jap., sztukę archaiczną i lud., była jednym z przejawów symbolizmu; charakteryzowała ją syntet. forma, nadawanie linii i barwie znaczeń symbol., posługiwanie się płaską plamą barwną obwiedzioną dekor. konturem; pierwszym wystąpieniem grupy była wystawa 1889 w kawiarni Volpini w Paryżu; ścisły związek ze szkołą z Pont—Aven łączył grupę nabistów; szkoła z Pont—Aven rozpadła się po wyjeździe Gauguina na Tahiti, ale jej tradycje kontynuował E. Bernard; ze szkołą z Pont-Aven wiązała się twórczość W. Ślewińskiego.
TOULOUSE-LAUTREC HENRI de, H. de Toulouse-Lautrec-Monfa (1864-1901), franc. malarz i grafik. W dzieciństwie został kaleką; od 1882 studiował w École des Beaux-Arts w Paryżu, 1885 osiadł na Montmartrze, z którym związał swą twórczość; zafascynowany malarstwem E. Degasa; w obrazach, rysunkach i litografiach ukazywał chwytane na gorąco życie i typy paryskie końca XIX w. — sceny z kabaretów, teatru, cyrku, kawiarni, domów publ., wyścigów, sądów, szpitali i prosektoriów (Danse au Moulin de la Galette 1889, album litografii Le café-concert 1893, Au salon de la rue des Moulins 1894, Cyrkówka 1895); twórca wnikliwych portretów (album litografii Yvette Guilbert 1894), znakomitych plakatów (Divan japanais 1892, Jane Avril 1898), dekoracji ściennych w kabarecie Mirliton na Montmartrze (1886) i ilustracji w czasopismach oraz do książki J. Renarda Histoire naturelle (1899). Wycinkowość kompozycji, dążenie do oddania jednostkowego momentu łączą twórczość Toulousa-Lautreka z impresjonizmem, operowanie zaś skrótem, celność charakterystyki, często zawierającej elementy karykatury, oszczędność formy, zwięzły rysunek wzorowany na drzeworycie jap., dekor. kontur, płaskość intensywnej plamy barwnej służyły wyostrzeniu do granic karykaturalnej ekspresji środków postimpresjonist. warsztatu. Twórczość Toulusa-Lauterka, zwł. litografie, wywarła silny wpływ na rozwój nowocz. plakatu.
Portret van Gogha
Woltyżerka
W MoulinRouge
Kobieta wkładająca pończochę
Ivet Gilbert
Anglik Korner w Mulin Rouge
Tańcząca Jeanne Avril
Toaleta
Kobieta przy oknie
W loży
FOWIZM [ franc.], kierunek w malarstwie franc. pocz. XX w., reprezentowany gł. przez H. Matisse'a oraz m.in. przez: A. Marqueta, G. Rouaulta, A. Deraina, M. Vlamincka, O. Friesza, R. Dufy'ego, G. Braque'a, K. van Dongena. Największa aktywność fowistów (którzy nie stanowili grupy zwartej organizacyjnie i nie ogłosili żadnego programu teoret.) zaznaczyła się 1904-07; 1905 odbyła się słynna wystawa w Salonie Jesiennym w Paryżu, która wywołała oburzenie krytyki (określenie malarzy jako cage des fauves `klatka dzikich bestii' dało nazwę fowizmowi). Fowizm był reakcją na impresjonizm i symbolizm; nawiązywał do twórczości V. van Gogha, P. Gauguina i P. Cezanne'a oraz sztuki ludów pierwotnych; gł. cechy: ekspresja plamy barwnej, płaska kompozycja, syntet. rysunek często graniczący z deformacją, ostre kontrasty kolorów, traktowanych niezależnie od przedstawianych motywów. Po 1907 fowizm przestał istnieć; wpłynął na kształtowanie się ekspresjonizmu.
MATISSE HENRI (1869-1954), franc. malarz i grafik; współtwórca fowizmu; wybitny artysta XX w.; uczeń G. Moreau; jego wczesne prace mają charakter akademicki (Deser 1897), pod wpływem impresjonizmu a następnie neoimpresjonizmu rozjaśnił paletę; później malował obrazy we własnym stylu (Radość życia 1906, Przepych, spokój i rozkosz 1907), odznaczające się czystym kolorytem oraz prostotą kompozycji i rysunku, zerwaniem z tradycyjną przestrzenią. Od 1908 okres świat. sławy malarstwa Matisse'a (m.in. 1908-11 Muzyka, Taniec, Czerwone studio); w latach następnych dekor. kompozycje z postaciami odalisek i portrety kobiet arab. oraz obrazy z widocznym wpływem kubizmu syntet. ( Złote rybki 1915, Lekcja muzyki 1917); po 1930 najpełniejszy rozkwit stylu Matisse'a; gł. tematy — martwe natury i postać kobieca we wnętrzu ( Muzyka 1939, Wielkie czerwone wnętrze 1948); 1931-33 panneau dekor. Taniec (w sali Fundacji Barnesa w Merion, Pensylwania). Matisse tworzył rysunki o lapidarnym stylu, grafiki, ilustracje (cykle ilustracji do Poezji S. Mallarmégo 1932, Kwiatów zła Ch. Baudelaire'a 1947, Poematów Karola Orleańskiego 1950) i scenografie (m.in. dla zespołu S.P. Diagilewa); 1948-51 powstało ostatnie dzieło Matisse'a — dekoracja kaplicy Dominikanek w Vence.
DERAIN ANDRÉ (1880-1954), malarz franc.; 1904-07 jeden z gł. przedstawicieli fowizmu; gł. pejzaże miejskie o ostrych barwach (Most Westminsterski 1906); później zbliżył się do kubizmu, a następnie, po 1918, ulegając ogólnej tendencji powrotu do malarstwa tradycyjnego, malował portrety i martwe natury; zajmował się też scenografią, grafiką, rzeźbą i ceramiką.
VLAMINCK MAURICE de (1876-1958), franc. malarz, grafik i ilustrator; jeden z gł. przedstawicieli fowizmu, najbardziej gwałtowny i spontaniczny malarsko; malował zwł. pejzaże i martwe natury, o jaskrawym, intensywnym kolorze, uproszczonym rysunku i płaszczyznowo ujętej kompozycji (Czerwone drzewa 1906); późniejsza ewolucja pod wpływem P. Cézanne'a.
ROUAULT GEORGES (1871-1958), franc. malarz i grafik; wybitny malarz rel. XX stulecia; uczeń G. Moreau; początkowo wystawiał z grupą fowistów, ale b. od nich odmienny w nastroju i technice, malował kompozycje o silnym ładunku emocjonalnym, tematyce społ.-obyczajowej i rel.; 1917-27 tworzył cykle ilustracji akwafortowych (m.in. Miserere 1922-27), odznaczające się mocnymi kontrastami czerni i bieli; od 1932 dominującą dziedziną jego twórczości stało się malarstwo o tematyce rel., przepojone nastrojem mistycznej powagi i o syntet. formie przypominającej średniow. witraże (Święte oblicze 1933), Homo homini lupus 1940-44); Rouault zajmował się też ceramiką, projektował dekoracje teatr. i witraże.
EKSPRESJONIZMU SZTUKA. Ekspresjonizm w sztukach plast. był związany z awangard. prądami pierwszego trzydziestolecia XX w. (np. dadaizmem, fowizmem, futuryzmem); gł. cechy: subiektywizm przez spontaniczne wyrażanie przeżyć wewn., tendencje mistyczne i krytyka współcz. cywilizacji, posługiwanie się brutalnym kontrastem, karykaturą i groteską, celowe deformowanie zewn. obrazu świata. Bezpośrednimi prekursorami ekspresjonizmu byli V. van Gogh, H. Toulouse-Lautrec, J. Ensor i E. Munch; ekspresjoniści nawiązywali m.in. do sztuki społeczeństw pierwotnych i sztuki dziecięcej, do średniow. rzeźby, sztuki lud., fowizmu i symbolizmu. Ogólną tendencją było przywiązywanie dużej wagi do spraw formy (linearyzm, deformacja obrazu, abstrakc. koloryt w dysonansowych zestawieniach), rezygnacja z wiernego odtwarzania rzeczywistości na rzecz wnikliwej analizy przeżyć wewn. i spotęgowania siły wyrazu (ekspresji). Rozwinęła się grafika (zwł. drzeworyt). Ośrodkiem ruchu było ugrupowanie Die Brücke (E.L. Kirchner, E. Heckel, K. Schmidt-Rottluff, E. Nolde, M. Pechstein) i Der Blaue Reiter (W. Kandinsky, F. Marc, A. Macke); z ekspresjonizmem byli związani także P. Modersohn-Becker, O. Kokoschka, E. Barlach, K. Hofer. Ekspresjonizm rozwinął się też we Francji (fowiści, malarze z École de Paris), Belgii (C. Permeke, F. Mesereel), Polsce (m.in. ugrupowania Formiści, Bunt), Holandii, Hiszpanii, a także w obu Amerykach (m.in. w Brazylii i Meksyku).
MUNCH EDVARD ( 1863-1944), norw. malarz i grafik; studiował w Oslo i Paryżu, gdzie uległ wpływom malarstwa postimpresjonist.; wiele lat spędził w Niemczech, Francji i Włoszech; przyjaźnił się z S. Przybyszewskim, był związany z symbolistami i szkołą z Pont-Aven; po ciężkiej chorobie nerwowej 1909 osiadł w Norwegii. Tworzył symbol. kompozycje figuralne, zbliżone atmosferą do dzieł A. Strindberga, dając w nich w ekspresyjny sposób wyraz obsesjom erotycznym, uczuciom samotności, przygnębienia, lęku przed chorobą i śmiercią (m.in. Zazdrość 1890, Krzyk 1893, Fryz życia — 3 wersje, Taniec życia 1899/1900, Dziewczęta na moście 1901); portrety, pejzaże, projekty dekoracji teatr. (m.in. do Peer Gynta H. Ibsena) i dekoracje ścienne (uniw. w Oslo, 1910-15); stosował silny kontur, płynną secesyjną linię, zróżnicowany koloryt, z którym wiązał treści symbol.; po 1909 rozjaśnił paletę. Twórczość Muncha oddziałała b. silnie na malarstwo eur. pocz. XX w., będąc jednym z gł. źródeł ekspresjonizmu; w Polsce wpływ Muncha zaznaczył się dzięki Przybyszewskiemu w sztuce Młodej Polski.
Chore dziecko
Wiosna
Letnia noc
Noc ST. Cloud
Dziewczyna czesząca włosy
Gwieździsta noc
Światło księżyca
Krzyk
Głos
Autoportret nad maską kobiety
Nazajutrz
Dojrzewanie
3 okresy w życiu kobiety
Portret Stanisława przybyszewskiego
Autoportret z zapalonym papierosem
Madonna
Łoże śmierci
Śmierć w pokoju chorego
Melancholia
Pocałunek
Taniec życia
4 synów doktora Lindego
Samotni
Wszystko w śniegu/śnieg padający na ścieżkę
Autoportret z butelka wina
Śmierć Maneta
Słońce
Autoportret po Hiszpance
ENSOR JAMES (1860-1949), belg. malarz i grafik; studiował w Brukseli (1877-80), potem działał w Ostendzie; początkowo realist., ciemne w tonacji pejzaże, wnętrza, martwe natury, portrety ( Muzyka rosyjska 1881); pod wpływem impresjonizmu rozjaśnia paletę, wprowadza też wątki symbol. i fantastyczne oparte na groteskowych zestawieniach elementów realist. z irracjonalnymi motywami widm, masek karnawałowych i szkieletów (Intryga 1890, Maski i śmierć 1897); twórczość Ensora stanowi zapowiedź ekspresjonizmu; gł. dzieło Wjazd Chrystusa do Brukseli (1888); liczne akwaforty (Katedra 1886) i litografie; Ensor tworzył też dzieła muz. (balet-pantomima La gamma d'amour 1908) i literackie.
KOKOSCHKA OSKAR (1886-1980), austr. malarz, grafik, pisarz i dramaturg; po 1910 w Niemczech, związany z Secesją; Berlińską oraz Blaue Reiter, Der i Brücke, Die; 1917-24 prof. akad. sztuk pięknych w Dreźnie; 1934 emigrował; od 1953 w Szwajcarii; portrety, symbol. kompozycje figuralne o charakterze ekspresjonist., swobodnej technice mal., bogatym kolorycie, często o antywojennej i antyhitl. wymowie, cykle graf.; autor ekspresjonist. dramatów.
BLAUE REITER, DER, awangardowe, luźno związane ugrupowanie artyst. (nazwa od obrazu W. Kandinskiego `błękitny jeździec'), zał. 1911 w Monachium, odłam Neue Kunstlervereinigung; skupiało malarzy o różnych postawach artyst.; pierwsza wystawa 1911; teoretycy grupy: Kandinsky, F. Marc, A. Macke, P. Klee; program Der Blaue Reiter, zawarty w pracy Über das Geistige in der Kunst Kandinskiego i artykułach w almanachu „Der Blaue Reiter” (oba 1912), głosił odejście od zewn. form rzeczywistości ku jej treściom duchowym, wyrażanym wg teoretyków Der Blaue Reiter np. w sztuce ludów pierwotnych, rysunkach dzieci; przez podkreślenie znaczenia formy i koloru Der Blaue Reiter wywarło wpływ na ugruntowanie się tendencji abstrakc. w sztuce; I wojna świat. położyła kres działalności grupy; idee Der Blaue Reiter podjął Bauhaus i grupa Blaue Vier, die.
KANDINSKY WASSILY (1866-1944), ros. malarz, grafik i teoretyk sztuki; 1886-92 studiował prawo w Moskwie, od 1896 — malarstwo w Monachium (w akad. sztuk pięknych i szkole A. Ažbègo); od 1907 przebywał w Berlinie i Monachium; 1909 zorganizował w Monachium Neue Kunstlervereinigung, a 1911 grupę Der Blaue Reiter; współpracował też z redakcją „Der Sturm”. Po wybuchu I wojny świat. powrócił do Rosji, gdzie po rewolucji został czł. Wydziału Sztuki w Lud. Komisariacie Oświaty; 1918-21 wykładał we Wchutiemasie i 1920 na uniw. w Moskwie; 1921 zał. Akad. Wiedzy o Sztuce. W końcu 1921 przeniósł się do Niemiec (1922-33 wykładał w Bauhausie); 1924 wraz z A. Jawlenskym, P. Klee i L. Feiningerem utworzył grupę Die Blaue Vier. W 1933 osiadł w Neuilly-sur-Seine we Francji. Na malarstwo Kandinsky'ego wywarł wpływ fowizm oraz rodzime, lud. tradycje sztuki ros.; dynamizując formę i potęgując kolorystykę w swych studiach pejzażowych i kompozycjach przeszedł stopniowo (od 1910) do swobodnych, bezprzedmiotowych układów (zw. przez niego impresjami, improwizacjami lub kompozycjami). Zetknięcie z konstruktywizmem i suprematyzmem w okresie moskiewskim poprowadziło go w kierunku geom. precyzji elementów formy, przy zachowaniu właściwej dla jego twórczości dynamiki i dekoracyjności. Teoretyczne założenia swego malarstwa wyłożył w pracy Über das Geistige in der Kunst (1911). Działalność pedag. w Bauhausie wpłynęła na usystematyzowanie tych założeń w pracy Punkt i linia a płaszczyzna (1926, wyd. pol. 1986). Zajmował się również twórczością lit. (utwory sceniczne, opowiadania i poematy prozą). Wywarł wielki wpływ na rozwój malarstwa abstrakc. po II wojnie światowej.
KLEE PAUL (1879-1940), malarz i grafik szwajc.; studiował w akad. sztuk pięknych w Monachium, gdzie osiadł 1906; tam nawiązał 1911 kontakt z W. Kandinskym i grupą Der Blaue Reiter; 1912 w Paryżu zetknął się z ruchem kubistycznym; 1920-31 prof. Bauhausu, 1931-33 prof. akad. sztuk pięknych w Düsseldorfie; od 1933 w Bernie. W twórczości Klee swoboda wyobraźni łączyła się ze świadomie kształtowaną dyscypliną twórczą (wpływy kubizmu, sztuki dziecięcej); tworzył gł. rysunki i niewielkie akwarele, łączył oderwane działanie tonu barwnego i delikatnej kreski z bezpośrednią symboliką znaczeniową (Pejzaż z żółtymi ptakami 1923, Latające miasto 1930); w twórczości ostatnich lat życia widoczne narastanie dram. napięcia; prace teoret.; Pädagogisches Skizzenbuch (1925).
MARC FRANZ (1880-1916), niem. malarz i grafik; współzałożyciel i jeden z gł. przedstawicieli ugrupowania Der Blaue Reiter, czł. Neue Künstlervereinigung; początkowo pod wpływem impresjonizmu i symbolizmu; symbol.-ekspresyjne kompozycje animalistyczne o syntet. formie i czystym kolorycie oraz rytmizowane kompozycje barwne, zbud. z przenikających się form, bliskie abstrakcji; gł. dzieła: Los zwierząt, Wieża niebieskiego konia (oba 1913).
MUNTER?
JAWLENSKY ALEKSIEJ (1864-1941), malarz ros., działał gł. w Niemczech; współzałożyciel (1909) ugrupowania Neue Künstlervereinigung; czł. grupy Die Blauen Vier; łączył elementy ros. sztuki lud., malarstwa ikonowego i kierunków sztuki zachodnioeur., później stworzył indywidualny styl zbliżony do abstrakcji (Kontemplacyjne wnętrze 1928).
MACKE AUGUST (1887-1914), malarz niem.; czł. Der Blaue Reiter; twórczość Mackego ewoluowała przez impresjonizm, kubizm i futuryzm do tendencji bliskich abstrakcjonizmowi; gł. poetyckie w nastroju kompozycje figuralne o uproszczonej formie ( Turecka kawiarnia 1914), portrety, pejzaże.
BRÜCKE, DIE, stowarzyszenie niem. malarzy ekspresjonistów, zał. 1905 w Dreźnie przez E.L. Kirchnera, E. Heckla i K. Schmidta-Rottluffa; czł. m.in.: E. Nolde, M. Pechstein, C. Amiet; od 1910 w Berlinie; nazwa ugrupowania, wprowadzona przez Schmidta-Rottluffa, miała wskazywać na chęć przerzucenia mostu (niem. die Brücke) między sztuką współcz. a sztuką przyszłości; czł. Die Brücke postulowali walkę z naturalizmem w sztuce; posługiwali się płaską, kontrastowo zestawioną, intensywną plamą barwną, uprawiali też grafikę, zwł. drzeworyt; gł. kompozycje figuralne, często o charakterze społ.-obyczajowym i symbol.; regularne wystawy i własne publikacje; działalność o dużym znaczeniu dla nowocz. niem. grafiki; 1913 rozwiązane.
PECHSTEIN MAX (1881-1955), niem. malarz i grafik; studiował w Dreźnie, 1906-12 czł. Die Brücke; od 1908 działał w Berlinie (współtwórca grupy Neue Sezesion); 1933 objęty zakazem wystawiania prac; od 1945 prof. Wyższej Szkoły Sztuk Pięknych w Berlinie; tworzył ekspresjonist. kompozycje figuralne, pejzaże i portrety o uproszczonej formie i nasyconym kolorycie (Powracające łodzie 1919); drzeworyty, litografie i projekty mozaik.
NOLDE EMIL, właśc. E. Hansen (1867-1956), niem. malarz i grafik; wybitny przedstawiciel niem. ekspresjonizmu; studiował w Monachium, Paryżu i Kopenhadze; działał gł. w Berlinie, 1906-07 związany z Die Brücke; w okresie III Rzeszy szykanowany (od 1941 objęty zakazem tworzenia); początkowo pod wpływem impresjonizmu, po 1908 tworzył ekspresjonist. kompozycje graf. i mal., o tematyce rel. i symbol. (obrazy z motywem masek), odznaczające się uproszczoną formą i żywą, ostrą plamą barwną, oraz dążeniem do groteski i deformacji; autobiografie: Das eigene Leben (1931) i Jahre der Kampfe (1934).
GALLÉN-KÁLLELA AKSELI (1856-1931), fiń. malarz i grafik; studiował w Helsinkach i w Paryżu; od 1906 czł. ugrupowania Die Brücke; początkowo realist. pejzaże i sceny z życia ludu fiń., potem dzieła przepojone mistycznym symbolizmem, nawiązujące do modernist. prądów przeł. XIX i XX w.; gł. dzieło: cykl malowideł o tematyce zaczerpniętej z nar. eposu fiń. Kalewala; tworzył też freski (w pawilonie fiń. na Wystawie Świat. w Paryżu 1900; w kaplicy grobowej Juseliusa w Pori 1901-03), liczne portrety (m.in. J. Sibeliusa 1894), prace graf., ilustracje, malowidła na szkle oraz wzory dla rzemiosła artystycznego.
AMIET CUNO (1868-1961), szwajc. malarz i grafik; związany ze szkołą z Pont-Aven (1888-92) i grupą Die Brücke (1906-07); portrety, pejzaże, malowidła ścienne; w późniejszej twórczości wpływy F. Hodlera i malarstwa franc.; portrety, pejzaże, malowidła ścienne.
KIRCHNER ERNST LUDWIG (1880-1938), niem. malarz i grafik; jeden z gł. przedstawicieli niem. ekspresjonizmu; współzałożyciel stowarzyszenia Die Brücke; 1911-16 przebywał w Berlinie (kontakt z grupą Der Sturm), od 1917 — w Szwajcarii; twórczość inspirowana sztuką średniow., jap. drzeworytem, sztuką prymitywną i współcz. kierunkami artyst.; kompozycje figuralne z aktami, sceny wielkomiejskie, portrety, pejzaże; malowidła ścienne, drzeworyty; malarstwo Kirchnera cechuje płaska, intensywna plama barwna, syntet. rysunek, silnie zaznaczony kontur; w końcowej fazie twórczości zbliżył się do kubizmu i abstrakcji; autor kroniki Die Brücke ( Die Chronik der Brücke 1912).
HECKEL ERICH (1883-1970), niem. malarz i grafik; przedstawiciel ekspresjonizmu, współzałożyciel Die Brücke; 1918 brał udział w ruchu rewol. w Berlinie — czł. rad robotn.; 1949-55 prof. Kunstschule w Karlsruhe; grafika i kompozycje figuralne oraz portrety i pejzaże, gł. ekspresjonist., o elementach symbolizmu; malowidła ścienne.
SCHMIDT-ROTTLUFF KARL, właśc. K. Schmidt (1884-1976), niem. malarz i grafik; jeden z czołowych przedstawicieli → sztuki ekspresjonizmu; współzałożyciel grupy Die → Brücke; od 1947 prof. Wyższej Szkoły Sztuk Pięknych w Berlinie; tworzył ekspresjonist. kompozycje o dużych walorach dekor. i treściach mistyczno-symbol.; ekspresyjny charakter miały również jego rzeźby i prace graficzne.
KUBIZM, kierunek w malarstwie i rzeźbie zainicjowany we Francji 1906-09 przez P. Picassa i G. Braque'a. Terminu kubizm (łac. cubus `sześcian', `kostka') użył krytyk L. Vauxelles w odniesieniu do dzieł malarzy uczestniczących w Salonie Jesiennym 1908. W manifestacjach kubistów brali udział m.in. malarze: A. Gleizes, J. Metzinger, F. Léger, H. Le Fauconnier, J. Gris, L. Markus (Marcoussis) oraz rzeźbiarze A. Archipenko i E. Nadelman. W kibizmie rozróżnia się 3 fazy: prekubistyczną (1906-09), analit. (1909-12), syntet. (po 1912). W historii kubizmu przełomową rolę odegrał obraz Picassa Panny z Awinionu (1907), zapowiadający nowe ujęcie bryły w malarstwie dzięki ostrym, łukowatym i linearnym podziałom figury (analogie z rzeźbą murzyńską); dalsze zagęszczenie podziałów, zaostrzenie konturów i rytmizację pola obrazu rozwinął Braque, dając początek nowej koncepcji przestrzeni w malarstwie — tzw. przestrzeni kubistycznej (faza analit.); w przestrzeni tej sytuowano wieloaspektowe wyobrażenia ludzi i rzeczy; w miarę upływu czasu przybierały one formy graniczących z abstrakcją wariacji na temat obranego motywu; aby zapobiec swoistemu hermetyzmowi, a jednocześnie związać sztukę z życiem kubiści posłużyli się kolażem; technika ta zapoczątkowała ostatnią fazę kubizmu; kubizm był. pierwszym kierunkiem, który radykalnie zerwał z tradycyjną koncepcją sztuki. Kierunek ten wywarł decydujący wpływ na dalszy rozwój sztuki XX w. (futuryzm, konstruktywizm, abstrakcjonizm).
Tendencje kubizmu ujawniły się także na gruncie literatury, zwł. awangard. poezji franc. (G. Apollinaire, B. Cendrars, M. Jacob, P. Reverdy), w Polsce gł. w poezji A. Ważyka; kubizm poetycki cechowało odrzucenie dyskursywnych reguł rozwijania wypowiedzi, zastąpienie związków przyczynowo-skutkowych między składnikami obrazu poet. luźnymi zestawieniami elementów odległych w czasie lub przestrzeni, symultaniczne ukazywanie przedmiotu z wielu stron, stosowanie metody kolażu.
PICASSO PABLO, właśc. Picasso Ruiz Blasco (1881-1973), malarz hiszp.; studiował w Barcelonie i Madrycie; 1900-1902 kilkakrotnie przebywał we Francji, gdzie 1904 osiadł na stałe. Wcześnie osiągnął dojrzałość warsztatową, z łatwością adaptując aktualne tendencje artyst., ok. 1901 wykształcił cechy stylu (tzw. okres błękitny). Od 1905 zmienił kolorystykę i tematykę obrazów (okres różowy). W dalszej ewolucji pod wpływem rzeźby murzyńskiej i iberyjskiej doszedł do znacznej deformacji bryły i przestrzeni (Panny z Awinionu 1907). Od 1909 współpracował ściśle z G. Braque'em. W tzw. analit. fazie kubizmu obaj artyści wypracowali koncepcję strukturalnego rozłożenia przedmiotu i umownej przestrzeni będącą zanegowaniem tradycyjnego perspektywicznego ujmowania przestrzeni i bryły. W kolejnej, tzw. syntet. fazie kubizmu Picasso sięgnął po niemal. tworzywa, komponując z nich kolaże i obrazy-reliefy. W tę linię poszukiwań wplótł się cykl kompozycji realist. i klasycyzujących, zainspirowanych pobytem we Włoszech, gdzie Picasso współpracował z J. Cocteau nad wystawieniem Parad przez balet S.P. Diagilewa. W latach 20., nie biorąc udziału w ruchu surrealist., Picasso adaptował i przekształcał niektóre jego propozycje. Najważniejsze dzieła z lat 30. to cykle Minotauromachia, Sny i kłamstwa generała Franco oraz obraz Guernica, przeznaczony do pawilonu hiszp. na Wystawie Świat. w Paryżu (1937). Po II wojnie światowej Picasso wstąpił do Komunist. Partii Francji i okresowo zaangażował się w działalność publ. (udział w Kongresie Obrońców Pokoju we Wrocławiu, 1948). Powojenna twórczość Picassa nie podlegała już gwałtowniejszym przemianom. Przez całe życie niezwykle wszechstronny i płodny, Picasso tworzył w wielu technikach i gatunkach sztuki (rzeźba, grafika, ilustratorstwo, ceramika). Próbował też sił w literaturze. Dzieła Picassa łączą śmiałość nowatorskich poczynań z przywiązaniem do śródziemnomor. tradycji sztuki figuratywnej. Pozostają też w żywym dialogu z dokonaniami wielkich mistrzów malarstwa europejskiego. Wyznaczając drogi rozwoju XX-wiecznej sztuki, nie dają się sprowadzić do żadnego prądu czy kierunku, pozostają poza gł. nurtami artystycznymi. Oddziałały na kilka pokoleń artystów.
BRAQUE GEORGES ( 1882-1963), franc. malarz, grafik i rzeźbiarz; współtwórca kubizmu; 1904-05 tworzył pod wpływem neoimpresjonizmu, potem zbliżył się do fowizmu; 1907 pod wpływem P. Cézanne'a zajął się problemem bryły i przestrzeni mal. poprzez geometryzację przedmiotów i sprowadzenie ich do czystych form plast. (pejzaże z Estaque 1907-08). Okres kubistyczny (współpraca z P. Picassem) obejmował fazę kubizmu analit. (1909-12), w której Braque wprowadził motywy liter, cyfr i instrumentów muz. ( Portugalczyk 1911), oraz fazę kubizmu syntet. (1912-14), w której stosował technikę kolażu i wiele efektów fakturowych. Po I wojnie światowej Braque stopniowo oddalił się od kubizmu; 1922-26 wystąpiły w jego twórczości tendencje klasycyzujące (cykl Kanefory); w tych pracach, jak również pejzażach nadmor. (od 1929) i Kąpiących się (1930-32), zaznaczył się ponownie wpływ Picassa. Zainteresowanie antykiem znalazło wyraz w akwafortach do Teogonii Hezjoda i kompozycjach dekor., tzw. gipsach grawerowanych, o tematyce mitol. (1930); seria kompozycji figuralnych z motywem „podwójnej twarzy” (Malarz i modelka 1939) to dalszy ciąg mal. doświadczeń, których ukoronowaniem były powstałe w ostatnim okresie martwe natury i cykle: Bilard (1945), Postać we wnętrzu, Pracownia (1949), Ptaki (plafon w Sali Etruskiej w Luwrze, 1952). Od ok. 1939 Braque tworzył także rzeźbę figuralną (syntet. figury koni, ptaków, ryb, profile twarzy), grafikę (Helios 1946-47), witraże. Twórczość Braque'a wywarła wpływ na rozwój współcz. malarstwa i grafiki.
GRIS Juan, właśc. José Victoriano Gonzáles (1887-1927), malarz franc., pochodzenia hiszp.; tworzył gł. obrazy olejne i kolaże; od 1906 we Francji (bliski kontakt z P. Picassem); 1912 wystawił pierwsze kompozycje malowane wg zasad kubizmu analit. (Portret Picassa, martwe natury); rozwijając konsekwentnie doktrynę kubizmu, G. stał się jednym z twórców kubizmu syntet.; dzieła tego okresu cechuje silnie zgeometryzowana forma, linearny kontur oraz płaska plama barwna o przytłumionym kolorycie; zajmował się także scenografią i ilustracją książkową.
Markus?
SECTION D'OR [; franc.], ugrupowanie artystów związanych z kubizmem; inicjatorem grupy był J. Villon, dążący do nadania poszukiwaniom kubistycznym teoret.-programowej podstawy; czł. grupy: F. Léger, J. Gris, A. Gleizes, J. Metzinger, A. Lhote, R. de Le Fresnaye, L. Marcoussis — reprezentujący zdecydowaną postawę kubistyczną, oraz M. Duchamp, F. Picabia, F. Kupka, M. Laurencin, z których jedni zapowiadali swą twórczością dadaizm i abstrakcję, inni reprezentowali tendencje stylizatorskie; pierwszym wystąpieniem grupy była wystawa Section d'Or, urządzona 1912 w Galerie de la Boétie w Paryżu.
LÉGER FERNAND (1881-1955), malarz franc.; malarstwo Léger'a kształtowało się pod wpływem P. Cézanne'a i fowistów; od 1910 był aktywnym uczestnikiem ruchu kubistycznego; malował kompozycje odznaczające się rytmiczną i zwartą formą, stosując często podział przedmiotów na cylindryczne segmenty oraz, od 1912, także jasny i żywy koloryt (Kontrasty form 1913), który zbliżał niektóre jego obrazy do orfizmu. Zafascynowanie techn. aspektem cywilizacji XX w. zapoczątkowało w jego malarstwie tzw. okres mechaniczny 1918-30 (Dyski 1919), wzbogacony z czasem oryginalną koncepcją „przedmiotów z przestrzeni” oraz dociekaniami nad istotą przestrzennego kontrastu form i kolorów (Klucze 1929). Po 1930 zaznaczył się zwrot ku formom org. i dynamicznym, prowadzący do ostatniej fazy wielkich kompozycji tematycznych (Nurkowie, Budowniczowie 1950). LÉger łączył problematykę mal. z zainteresowaniem dla współcz. architektury, baletu, filmu i książki oraz z działalnością pedag. i prelekcyjną przez co stał się jednym z najwybitniejszych twórców tzw. stylu lat dwudziestych.
GLEIZES ALBERT (1881-1953), franc. malarz i teoretyk sztuki; początkowo malował pod wpływem impresjonizmu, po 1910 doszedł do kubizmu, później do malarstwa abstrakc.; ok. 1912 związał się z grupą Section d'Or i z J. Villonem; wyd. (wspólnie z J. Metzingerem) dzieła teoret. o kubizmie (Du cubisme 1912); portrety, kompozycje figuralne i pejzaże; po I wojnie świat. uprawiał malarstwo religijne.
METZINGER JEAN (1883-1956), malarz franc.; reprezentant kierunku kubistycznego; 1912 opublikował (z A. Gleizesem) rozprawę Du Cubisme — pierwszą próbę sformułowania programu kubizmu; współpracował z grupą Section d'Or.
KUPKA FRANTIŠEK (1871-1957), czes. malarz i grafik; po studiach w Pradze i Wiedniu osiadł 1895 w Paryżu, gdzie początkowo był rysownikiem; wczesne obrazy pod wpływem fowizmu, następnie — kubizmu; po 1910 bezprzedmiotowe kompozycje złożone z barwnych rytmów (Nokturn 1910, Dwubarwna fuga 1912); od 1913 związany z grupą Section d'Or; od 1931 czł. grupy Abstraction-Création.
DUCHAMP MARCEL (1887-1968), brat Raymonda Duchamp-Villona i Jacquesa Villona, malarz franc.; czł. grupy Section d'Or (1912), gł. reprezentant międzynar. ruchu dadaistycznego i surrealist.; od 1915 gł. w USA, gdzie współpracował z redakcją pisma „291”; twórczość Duchampa ewoluowała od impresjonizmu, przez poszukiwania kubistyczno-futurystyczne ( Akt schodzący po schodach 1912) do eksperymentów manifestujących nieograniczoną wolność twórcy (tzw. ready mades, abstrakc. konstrukcje ze szkła, drewna i metalu — La mariée à nu par ses célibataires 1915-23); oddziałał na sztukę współcz. awangardy.
PICABIA FRANCIS, właśc. F. Martinez de Picabia (1878-1953), malarz franc., pochodzenia hiszp.; 1911 czł. ugrupowania Section d'Or; brał udział w ruchu dadaistycznym w Nowym Jorku (1913), Barcelonie, Zurychu i Paryżu (od 1919); 1921-25 związany z surrealizmem; po 1945 powrócił do malarstwa abstrakc., którego pierwsze próby podejmował od 1909.
FUTURYZMU SZTUKA. Inicjatorami futuryzmu w sztukach plast. byli: G. Balla, U. Boccioni, C. Carra, L. Russolo, G. Severini; 1910 wydali oni Manifest malarzy futurystów i Manifest techniczny. Podstawą futuryzmu w sztukach plast. było odrzucenie sztuki przeszłości, zasada powszechnego dynamizmu, teoria zaniku materialności ciał pod wpływem światła i ruchu, nowa koncepcja czasu (symultanizm), przestrzeni (odrzucenie perspektywy). Tematyką były różne przejawy ruchu oraz rytm i tempo współcz. cywilizacji. Rzeźba (gł. Boccioni) oddawała zasadę dynamizmu przez rozłożenie jednorodnej materii na szereg różnych tworzyw, przenikanie się płaszczyzn lub architektonikę kompozycji — ciągłość form w przestrzeni. Koncepcja architektury (gł. nie zrealizowane projekty A. Sant'Elii) opierała się na najnowocześniejszych osiągnięciach techn., upodobniając wizję miast przyszłości do organizmów gigantycznych maszyn. Futuryzm wywarł duży wpływ na ukształtowanie się sztuki nowocz. (dadaizm, łuczyzm, suprematyzm, surrealizm); w Polsce do futuryzmu nawiązywali w swym programie Formiści.
BALLA GIACOMO (1871-1958), malarz wł.; początkowo tworzył w konwencji realist., następnie uległ wpływom impresjonizmu (pobyt w Paryżu); 1910 podpisał manifest futurystów, przejmując od nich zainteresowanie zagadnieniami ruchu (Pies na smyczy 1912, Lot jaskółki 1913, Merkury przechodzący przed słońcem 1916); w niektórych kompozycjach zbliżał się do abstrakcji, po 1918 zwrócił się ku kierunkowi Novecento Italiano.
CARRÀ CARLO (1881-1966), wł. malarz i krytyk sztuki; początkowo futurysta ( Tocząca się dorożka), później jeden z gł. przedstawicieli metafizycznego malarstwa (Pijak); od ok. 1921 malował gł. nastrojowe pejzaże mor.; napisał m.in. Pittura metafisica (1910), Giotto (1924), La mia vita (1945).
BOCCIONI UMBERTO (1882-1916), wł. malarz, rzeźbiarz i teoretyk sztuki; 1910 wraz z F. Marinettim, C. Carrą i L. Russolo oprac. manifest futurystów; dążył do przejścia od analit. metody impresjonizmu do symultanicznej syntezy czasu, przestrzeni, formy i barwy, mającej oddawać też stany emocjonalne; szukał plast. wyrazu ruchu i możliwości jednoczesnego przedstawiania elementów świata wewn. i zewn. (Stany duszy 1911, Elastyczność 1912); w rzeźbie stosował formy negatywowe, często przenikające się (Wypukła i wklęsła abstrakcja głowy 1911, Jedyne kształty ciągłości w przestrzeni 1913).
RUSSOLO LUIGI (1885-1947), malarz wł.; jeden z inicjatorów futuryzmu; wczesne dzieła pod wpływem O. Redona, później przyjął futuryst. zasady symultanizmu i dynamizmu, dążył do zapisywania impulsów akust. za pomocą środków malarskich.
SEVERINI GINO (1883-1966), malarz wł.; 1901-06 przebywał w Rzymie, od 1906 w Paryżu; 1910 związał się z futuryzmem; jego prace odzwierciedlają wpływy kubizmu (Błękitna tancerka 1912) i impresjonistów, zwł. G. Seurata, 1913-14 — abstrakcjonizmu; 1915 S. powrócił do sztuki figuratywnej; od 1945 tworzył gł. malowidła ścienne i mozaiki.
DADAIZM [ franc.], awangard. ruch artyst.-lit. rozwijający się 1916-ok. 1923 gł. w Szwajcarii, Francji i Niemczech; animator i czołowy teoretyk — T. Tzara; dadaizm wyrósł na podłożu buntu przeciw wojnie i współcz. cywilizacji mieszczańskiej jako programowa negacja eur. dziedzictwa kult., uznawanych wartości społ., moralnych i artyst.; stworzył własną koncepcję sztuki, mającej wyrazić bezsens i chaos rzeczywistości przez swoisty prymitywizm i infantylizm (dziecięce „dada”, zabawka); istotą twórczości artystycznej dadaizmu była nieograniczona swoboda, demonstrowanie indywidualnej fantazji ujawniającej się w improwizowanej zabawie pełnej absurdalnego dowcipu. Dadaistyczny utwór lit., często bezznaczeniowy, był zespołem mechanicznie łączonych słów, formuł, cytatów, nawet dźwięków i liter; w sztukach plast. charakterystyczne były kompozycje z przypadkowo dobranych przedmiotów użytkowych, części mechanizmów itp. (ready mades), często stosowano technikę fotomontażu i kolażu. Główni przedstawiciele: G. Ribemont-Dessaignes, A. Breton, L. Aragon, P. Éluard, H. Arp, F. Picabia, M. Ernst, M. Duchamp, K. Schwitters, H. Ball, R. Huelsenbeck. W Polsce dadaizm znalazł wyraz w prymitywistycznych tendencjach futuryzmu (T. Czyżewski, S. Młodożeniec). Dadaizm zapoczątkował surrealizm.
ARP HANS (JEAN) (1887-1966), franc. malarz, rzeźbiarz, grafik i poeta, pochodzenia niem.; wybitny przedstawiciel abstrakcjonizmu; działał w Paryżu, Monachium, Kolonii i Zurychu; współinicjator dadaizmu, czł. grupy surrealistów (1926-30) w Paryżu oraz Cercle et Carré (1930) i Abstraction-Création (1931-34); twórca rzeźb (w których dominują formy obłe o nienagannie wygładzonych powierzchniach), reliefów, kolaży, ilustracji książkowych; liczne prace lit. (m.in. Dreams and Projects 1952).
Picabia:patrz section d'or
Duchamp: patrz section d'or
ERNST MAX (1891-1976), niem. malarz, rzeźbiarz, grafik i pisarz; od 1919 w Kolonii, związany z ruchem dadaistycznym (założyciel czasopism „Der Ventilator”, „Die Schammade”); od 1921 w Paryżu — współorganizator ruchu surrealist. (okres 1941-52 w USA); malarstwo sztalugowe i ścienne, rzeźba, różne techniki graf., ilustracje książkowe, scenografia, zainteresowanie filmem.
SCHWITTERS KURT (1887-1948), malarz niem.; jeden z gł. przedstawicieli dadaizmu; tworzył kolaże (tzw. Merzbilder), abstrakc. rzeźby (tzw. Merzbau); zajmował się poezją, wydawał pismo „Merz” (od 1923), współpracował z redakcją „Der Sturm”; od 1937 przebywał na emigracji.
SURREALIZMU SZTUKA. Przesłanki obrazowania surrealist. zawierało metafiz. malarstwo G. de Chirico oraz twórczość dadaistów, z których wielu stało się surrealistami; programowy surrealizm pojawił się wraz z rozszerzeniem teorii surrealizmu na malarstwo (A. Breton Le Surréalisme et la peinture 1928); założeniami malarskimi surrealizmu było „wyrażanie wizualne percepcji wewnętrznej”, odrzucenie naśladowania świata zewn. na rzecz uzewnętrzniania „modelu wewnętrznego”, odkrywanie „nadrzeczywistości”, wydobywanie na jaw stanów podświadomości, zarówno indywidualnej jak zbiorowej. Obrazowanie surrealizmu cechuje burzenie log. porządku rzeczywistości, kojarzenie elementów przez przypadek, inspiracja marzeniami sennymi, sztuką dzieci i umysłowo chorych; szukając możliwości przeniesienia zasady automatyzmu psych. w dziedzinę sztuk wizualnych, surrealiści sięgali po nowe techniki: kolażu, frotażu, fumażu (zadymianie, przypalanie), dekalkomanii (odbijanie przypadkowych plam), operowali zarówno formami odtworzonymi naturalistycznie (S. Dali) jak bliskimi abstrakcji (J. Miró); konstruowali także przedmioty o działaniu poet.: „rzeczy gotowe” (ready mades), „znalezione”, „oniryczne” i in.; stosowali szokujące formy ekspozycji swych dzieł, organizowali prowokujące i skandalizujące wystąpienia. Członkami ruchu byli: M. Ernst, H. Arp, Dali, Miró, R. Magritte, F. Picabia, Y. Tanguy, O. Dominiguez; niezależnym inspiratorem surrealizmu był M. Duchamp.
CHIRICO GIORGIO de (1880-1978), wł. malarz i rzeźbiarz; twórca koncepcji malarstwa metafizycznego; malował widoki opustoszałych miast, dziwne postacie i manekiny, m.in. Melancholia ulicy (ok. 1913), Siedzący manekin; 1924 wyjechał do Paryża, gdzie swą twórczość związał z surrealizmem; po 1930 zwrócił się w kierunku realizmu i akademizmu; od 1968 zajmował się również rzeźbą; napisał powieść Hebdomeros (1929).
Ernest: patrz dadaizm
Arp:patrz dadaizm
Picabia: patrz section d'or
Duchamp: patrz section d'or
DALI SALVADOR (1904-89), hiszp. malarz, grafik i teoretyk malarstwa. Po studiach w Madrycie (1921-26) udał się do Paryża, gdzie spotkał P. Picassa i A. Bretona — przywódcę ruchu surrealist.; wkrótce stał się czołowym przedstawicielem tego kierunku. Współpracował z L. Buñuelem nad filmami Pies andaluzyjski (1929) i Złoty wiek (1931). Opierając się na teorii psychoanalizy Z. Freuda rozwinął własną metodę twórczą, którą nazwał „paranoiczno-krytyczną”; w celu uzyskania atmosfery niezwykłości i fantastyki wykorzystywał wizje senne, halucynacje i przypadkowe zestawienia realnych przedmiotów, przedstawiając je w sugestywny i naturalistyczny sposób, przez umiejętne łączenie elementów formalnych z wirtuozerią techn., dzięki czemu uzyskiwał efekty plast. graniczące z iluzjonizmem (Miękkie zegary, Trwałość pamięci — oba 1931, Płonąca żyrafa 1935, Przeczucie wojny domowej 1936). W wielu obrazach Dalego są widoczne wpływy innych surrealistów, a także reminiscencje twórczości np. Rafaela, Vermeera van Delft. W 1940-55 przebywał w USA, po powrocie do Hiszpanii związał się z frankistami, tworząc na ich zamówienie kompozycje rel. (Ostatnia wieczerza 1955); zajmował się także grafiką książkową (ilustracje do Don Kichota 1946), plakatem, scenografią. Opublikował autobiografię La vie secrète de Salvador Dali (1942-44) i Dziennik geniusza (1964, wyd. pol. 1993). W 1972 otwarto Muzeum S. Dali w Figueras, jego rodzinnym mieście.
Miró Juan, hiszpański malarz, rzeźbiarz i grafik początkowo tworzył pod wpływem kubizmu oraz malował kompozycje w duchu naiwnego realizmu. Najtrwalsze związki połączyły go jednak z surrealizmem, którego stał się jednym z najbardziej oryginalnych przedstawicieli. Miró wykształcił swój niepowtarzalny styl, charakteryzujący wszystkie jego wytwory — od obrazów i rysunków, po ceramikę, freski i osobliwe „surrealistyczne przedmioty”.
Prezentowana kompozycja należy do serii tak zwanych „powolnych” obrazów, namalowanych w latach 40., których tematem był opracowywany w wielu wariantach motyw kobiety i ptaka. Na ceglasto-rudym, przyciemnionym ku dołowi tle widnieją kształty nakreślone sumarycznie za pomocą czarnych i białych linii. Układy linii i kolorowych form, ułożonych w pozornym chaosie i o zakłóconej skali, budzą skojarzenia z postaciami ludzkimi i zwierzęcymi. Dominującym kształtem jest pojawiająca się w centralnej części obrazu postać w czarnej, ozdobionej białym i czerwonym pasem sukni oraz widoczny nad nią po prawej błękitny sierp księżyca.
Intensywne kolory, operowanie skrótowym znakiem i linią budzą ducha humoru i zabawy, upodabniając prace Miró do radosnych tworów dziecka. Artysta operował jednak wszystkimi środkami w sposób całkowicie świadomy i wyrafinowany, wyczarowując za ich pomocą bogactwo znaczeń i nastrojów.
Prace Miró zdają się cofać widza w ów stan pobudzonej dziecięcej wyobraźni, w którym nawet w najbardziej umownych formach i znakach można odczytać pełnię treściowego przekazu i skomplikowanej narracji. Stanowi temu towarzyszy zarazem zatarcie granic między światem wyobraźni a rzeczywistością, które stapiają się w jedno i przenikają.
MAGRITTE RENÉ (1898-1967), malarz belg.; początkowo pod wpływem futuryzmu i kubizmu; ok. 1925 zwrócił się ku surrealizmowi, stał się gł. jego reprezentantem w Belgii; obrazy nacechowane niezwykłością i poet. nastrojowością, którą osiągnął dzięki zaskakującym zestawieniom realnie istniejących przedmiotów, przedstawionych w sposób naturalist., przy użyciu precyzyjnej techniki mal. (W krainie nocy 1928, U progu wolności 1929, Drabina ognia 1933, Wieczny ruch 1934).
TANGUY YVES (1900-55), malarz franc.; reprezentant surrealizmu; w latach 20. w Paryżu zafascynowany sztuką G. de Chirico zaczął malować; od 1939 w USA; malował rozległe, udziwnione pejzaże, niekiedy przypominające dno mor., na których tle umieszczał twory o kształtach org. (Geneza 1926) lub elementy podobne do form geol. (Wielokrotność łuków 1954); prace jego odznaczają się poet. nastrojowością marzeń sennych, subtelnym kolorytem i precyzyjnym rysunkiem.