480

Rozdział VIII

Pismo epigraficzne

481

Ryć. 167. a. Pismo grawerowa­ne około r. 1000; b. pismo grawe­rowane około r. 1150 (Bauer K., Mainzer Epigraphik, ryć. 54)

wydęcia w górnej i dolne; trzonki liter A i V mają k; części trapezowato poszer na w obie strony lub tylkc dają formy dobrze koliste raz częściej w formie półza tej litery w piśmie książl leczką niekiedy za pomoc Pismo lapidarne przyswą grawerowanego ze spóźni W ciągu XIII i XIV w. i numentalna, tworząc typ stylu stuleci poprzednich.

Kyc. loo. Fismo napisu grobowego z końca XII w. w krużgankach kościoła św. Stefana w Moguncji (mie­szane formy kapitalne i un­cjalne) (Bauer K., Mainzer Epigraphik, ryć. 58)

tą całość poszczególne części składowe li­ter. To płaszczyznowe traktowanie liter ma swoje źródło w technice grawerunko-wej, zalewającej (barwną) masą emalio­wą wyżłobione w metalu kontury (niello). Technika tego rodzaju nie dopuszcza en­klaw ani ligatur, których też brak w tym piśmie. Ma ono drobniejsze kształty w po­równaniu z pismem lapidarnym, za to li­tery są pięknie cieniowane, trzonki ich są poszerzone, kąty między laskami a łu­kami i beleczkami przechodzą w łuki, brzuśce takich liter jak: B, D, P, R mają jj części J0 • Z innych właściwości tego pisma Lształt klinów, przy czym litera A jest w górnej rzona, mając u wierzchołka nasadkę wydłużo-:o w stronę lewą /^ J\. Litery C, G i ^ posia-3, uncjalne (Y) występuje od połowy XII w. co-amkniętej 07, naśladując współczesny kształt :kowym. W uncjalnym £" łuk łączy się z be-cą prostopadłej szyjki: (£ (druga pół. XII w.), ija sobie stopniowo te nowe właściwości pisma leniem dochodzącym do pół wieku, wykształca się i ujednostajnia majuskuła mo-p nowy, oryginalny, różniący się wyraźnie od . Ta faza w rozwoju pisma epigraficznego bywa określana nazwą„gotyckiej". Jej główną cechą, która daje się równocześnie zauważyć w archi­tekturze i plastyce, jest dążność do wydłużania liter i w parze z tym idąca tendencja do ście­śniania pisma. Nie od razu ten proces się doko­nuje, w pierwszej połowie XIII w. posiada ma­juskuła monumentalna jeszcze szerokie i okrą­głe kształty „romańskie", dopiero w drugiej te­go wieku połowie, a już zdecydowanie w XIV w. gotycyzacja bierze pismo pod swoje skrzydła i stwarza w zakresie proporcji liter zasadniczy zwrot. Podczas gdy w dobie romańskiej stosu­nek wysokości do szerokości liter ma się jak l: l, to w piśmie gotyckim majuskuła epigra-ficzna otrzymuje wysokie i wąskie formy opar­te na stosunku l : 2, tj. wysokość dwukrotnie przewyższa szerokość. Ten typ pisma pojawia się najwcześniej w północnej Francji, gdzie re­prezentuje go piękna inskrypcja na południo­wym portalu katedry Notre Damę w Paryżu

Ryć. 169. Napis grobowy hr. Diethera III v. Katzenelnbogen

(t 1276). Muzeum w Wiesbadenie (Bauer K., Mainzer Epi-

graphik, ryć. 63)

z r. 1275. Rzecz znamienna, że z tą tendencją ku przewyższaniu i ście­śnianiu pisma spotkaliśmy się tam właśnie, na terenie północnej Fran­cji, w piśmie lapidarnym już w XI w., wyparta ona jednak została na przeciąg 2Vz stulecia przez klasyczno-romańską formę szeroko-okrągłą, póki znów w drugiej połowie XIII w. nie odzyskała nad nią przewagi. Natomiast w zakresie minuskuły pisanej ta sama tendencja do prze­wyższania szerokości litery przez jej wysokość, zrodzona - jak widzieli­śmy - we Francji północnej na przełomie XI/XII w., zdołała utrzymać nieprzerwanie swą ciągłość i wcześniej niż w majuskule lapidarnej stwo­rzyć znany typ pisma gotyckiego.

Ryć. 170. Epitafium pewnego kardynała mediolańskiego, zmarłe­go w r. 1287. Bazylika lateraneńska w Rzymie (Diehl E., Inscrip-tiones latinae, 47)

Z innych właściwości majuskuły gotyckiej wskazać trzeba na zamk­nięte uncjalne E. Powstało to zamknięcie wskutek złączenia kresek na­sadkowych przy obu końcach łuku i beleczki. W piśmie grawerowa­nym spotykamy się z takim Q już w końcu XII w. (około r. 1180), w lapidarnym dopiero w trzecim dziesiątku XIII w. W ślad za tym ana­logiczne zamknięcie uzyskuje litera O, która teraz staje się zupełnie podobna do odwróconego)[). Co więcej, do zamkniętego 0 upodabnia się równocześnie uncjalneffi, różniące się od niego jedynie swoim poło-

482

Rozdział VIII

Pismo epigraficzne

483

żeniem. Na ogół opanowała majuskułę monumentalną w epoce gotyc­kiej dość silnie uncjała, a nawet minuskuła wprowadziła do niej jedną ze swoich liter: fl. Poza tym gotyk hołdował w jeszcze wyższym stopniu niż styl poprzedni skłonności do zdobienia liter, których kształty okra­sza za pomocą zgrubień zbyt jednostajnych trzonków (np. I otrzymuje w środku koliste zgrubienie), nasadek o wywiniętych końcach, zaopa­trzonych nadto często perełkami, lub nasadek nadmiernie wydłużonych (np. nasadki u beleczek liter F i T, zwisające aż do podstawy, wskutek czego F upodabnia się do p a T do T[\). Natomiast litera L otrzymuje na końcu swej podstawki ostróżkę, strzelającą w górę nieraz prawie aż do wysokości laski [j. Ligatury należą w majuskułę gotyckiej do rzad­kości, enklaw brak zupełny.

W ciągu XIV w. majuskuła monumentalna zaczyna się cofać, ustę­pując powoli miejsca minuskule gotyckiej; pierwsze epigraficzne ślady tejże prowadzą znów do Francji, a w szczególności do diecezji paryskiej w trzecim dziesiątku XIV w. Niemal współcześnie, lubo z wyraźnym piętnem francuskim, spotykamy minuskułę lapidarną nad Renem, szer­szy jednak zasięg osiąga ona w Niemczech dopiero od połowy tegoż stu­lecia. Minuskuła ta przypomina zupełnie rękopiśmienną teksturę, która dała jej początek i służyła za wzór. Przy adaptacji tej tekstury do mate­riału twardego nie obeszło się bez wytworzenia pewnych odrębnych wła­ściwości, typ ogólny jednak pozostał ten sam. Jest to pismo łamane, kanciaste, o wydłużonych kształtach. Litery są wąskie, stłoczone, nie­mal przylegające do siebie, ich górne i dolne laski są niezwykle krótkie, tak że całość przypomina dokumentalne pismo kratowe i jak ono jest trudno czytelne. Zwłaszcza tam, gdzie schodzą się litery i, m, n, u, ich rozróżnienie nastręcza czytającemu duże nieraz trudności, e i r są bar­dzo podobne, jak również o i u. Wielkie litery w tym piśmie są albo za­czerpnięte z przekształconej odpowiednio w stylu gotyckim majuskuły, albo z powiększonych rozmiarów minuskuły. Na ogół jednak jest ta go­tycka minuskuła epigraficzna zarówno pod względem rozwoju kształ­tów, jak i swego zasięgu mało zbadana. Co do czasu trwania, to nie zmie­niając w ciągu XV w. zasadniczo swych po poprzednim stuleciu odzie­dziczonych kształtów, przekracza ona średniowiecze i dopiero w pierw­szej połowie XVI w. ustępuje miejsca nowemu typowi pisma, tj. huma­nistycznej czyli renesansowej antykwie.

Podobnie jak pismo książkowe tak i lapidarne pismo renesansowe nie jest w ścisłym tego słowa znaczeniu „antykwą", to znaczy nie czer­pie ono swego wzoru wprost z epigrafiki starorzymskiej, lecz tylko po­średnio z karolińskiej. Zjawia się w inskrypcjach w połowie XV w.: jed-nąz najwcześniejszych inskrypcji pisanych kapitałą renesansową przed­stawia grobowiec pierwszego papieża-humanisty i twórcy Biblioteki Wa­tykańskiej, Mikołaja V, z r. 1455 w kryptach Watykanu. Dopiero z roz­wojem studiów humanistycznych około r. 1500 zaczęto naprzód we Wło­szech, potem i w innych krajach studiować oryginalne wzory klasycz­nej epigrafiki, badać strukturę i proporcje tego pisma i naśladować je

Ryć. 171. Płyta kamienna w bazylice lateraneńskiej w Rzymie z tekstem bulli

papieża Grzegorza XI z r. 1372, wydanej w Awinionie dla tejże bazyliki (Diehl

E., Inscription.es latinae, 49 c)

w praktyce. Przewagę ma zrazu w tych inskrypcjach majuskuła (i to kapitałą), z czasem jednak (już w XVI w.) wprowadzono do inskrypcji obok niej także minuskułę humanistyczną.

4. Polska epigrafika średniowieczna

Najdawniejsze zabytki epigraficzne w Polsce wyprzedzają o wiek niemal cały pierwsze dochowane okazy pisma książkowego. Co prawda są one nadzwyczaj skromne, ograniczając się wyłącznie do monet do­bywanych z ziemi. Na monetach tych widnieją napisy otokowe, które przekazały nam imiona pierwszych historycznych władców Polski, Mie­szka I, Bolesława Chrobrego i nast. Tak wczesnych okazów pisma, się­gających samego początku państwa polskiego, nie przyniosły nam żad­ne inne pomniki historyczne, jakkolwiek nie ulega wątpliwości, że już w tej najdawniejszej dobie kultury naszej nie brakło w Polsce inskrypcji łacińskich (a może i greckich), kutych bądź rytych na tablicach kamien­nych czy spiżowych. Wiarygodną tradycję o istnieniu i losach trzech

takich tablic i to złotych - przekazał czeski kronikarz Kosmas. Miał je sprawić Bolesław Chrobry dla katedry gnieźnieńskiej, gdzie stały obok grobu św. Wojciecha, lecz w r. 1038 padły łupem rabunku księcia cze­skiego Brzetysława. Kronikarz wspomina, że na największej z tych ta­blic umieszczony napis stwierdzał, że waży ona 300 funtów; jest jednak rzeczą wysoce prawdopodobną, że prócz tego napisu wspomniane tabli­ce zawierały jeszcze inne teksty, pozostające w związku z martyrium św. Wojciecha, a może i z erekcją katedry tudzież grobu świętego mę­czennika, przykłady bowiem takich tablic, chociaż nie złotych, znamy z innych krajów zachodniej Europy. Napisy te trzeba sobie wyobrazić oczywiście w formie czystej kapitały karolińskiej, z licznymi ligatura-mi i enklawami, takiej, jaka występuje na znanej inskrypcji paryskiej z XI w.¹⁴, na nadreńskich epitafiach kamiennych z X w. czy na napisie fundacyjnym na drzwiach katedralnych w Moguncji z lat 1005-1009¹⁵. Czy pierwotny grobowiec Bolesława Chrobrego miał inskrypcję łaciń­ską, nie wiemy, jak w ogóle nie wiadomo, czy kiedykolwiek on istniał, ten bowiem napis, który znamy z późnych przekazów, pochodził naj­wcześniej z XII w.¹⁶

Jeśli idzie o najwcześniejsze monety polskie, jedyne źródło epigrafi­ki naszej X i XI w.¹⁷, to denary srebrne piastowskie z tego czasu są częścią beznapisowe, a częścią posiadają napisy otokowe czyli legendy, w których najważniejszym wyrazem jest imię i tytuł władcy (np. Bole-zlavs dvx) a niekiedy też imię mincerza i miejsce wybicia monety; spo­śród zaś denarów tzw. biskupich czyli krzyżówek jedne są beznapisowe, inne mają napisy niezrozumiałe, reszta posiada tylko kilka liter, z któ­rych dadzą się złożyć wyrazy: CRVX, VERA, XPI (= Christi). Napisy na monetach są często zupełnie zniekształcone, tak że żadnego wyrazu zro­zumiałego nie tworzaj niekiedy litery są przestawione lub zgoła pomylo­ne, czasem należy je czytać wstecz, co wszystko może świadczyć o anal­fabetyzmie i braku wprawy u rytowników, z których nie wszyscy pocho­dzili z zagranicy, ale przynajmniej niektórzy musieli być pochodzenia krajowego, co szczególniejszy posmak rodzimy nadaje tej epigrafice mo­netarnej . Co się tyczy charakteru pisma w tych napisach otokowych, to przedstawia się ono zasadniczo jako normalna kapitała z małą przy-mieszką uncjały. Najczęściej występuje uncjalne £, rzadziej uncjalne

¹⁴ Guilhermy P. de, Inscriptions de la France du V-e siecle au XVIII-e, Pa-
ris 1873, I, s. 90.

¹⁵ Bauer, o. c., s. 25 i 26. Zob. wyżej ryć. 163.

¹⁶ Potkański K., Napis grobowy Bolesława Chrobrego (Pisma pośmiertne,
Kraków 1924, II, s. 113 i n.). - Dayid P, Uepitaphe de Boleslas Chrobry, Paris
1928. *Ostatnio Gansiniec R., Napis nagrobowy Bolesława Chrobrego, Spraw.
PAU L nr 10, s. 556, dowodzi, że napis ten mógł powstać dopiero w I połowie
XIV w.*

¹⁷ Gumowski M., Corpus nummorum Poloniae, L Monety X i XI w., Kra­
ków 1939.

486

Rozdział VIII

Fismo epigranczne

(Y)- Litera A pojawia się często bez środkowej beleczki, tworząc nato­miast w górnej części formę trapezu, przy czym otrzymuje na wierz­chołku kreskę poziomą, przedłużoną w lewą bądź w obie strony. Litera B przypomina czasem kształtem literę D z beleczką pośrodku. S jest niejednokrotnie nadmiernie wydłużone i otrzymuje pozycję leżącą. W ogóle litery występują często w formie odwróconej, tak że np. A (bez beleczki) i V, zupełnie do siebie podobne, tylko ze znaczenia wyrazu rozpoznać i określić się dają. Napisy biegną raz od prawej ku lewej, drugi raz od lewej ku prawej stronie, z podstawą to do środka, to znów na zewnątrz monety, przy czym poszczególne litery zmieniają co chwila swą normalną pozycję. Na ogól biorąc, napisy na denarach książęcych sąpoprawniejsze i ich litery zachowuj ą bardziej prawidłowe formy, na­tomiast w tzw. krzyżówkach panuje niemal zupełny chaos: nie tylko że napisy są często zgoła niezrozumiałe, ale litery są zazwyczaj zastąpione zwykłymi klinami, udającymi tylko rzeczywiste litery, które pojawiają się zresztą wśród nich tu i ówdzie chyba po to, aby nadać takiej legen­dzie pozór pisma. Toteż napisy otokowe denarów XI w. dawały — zwła­szcza dawniejszym numizmatykom — szerokie pole do snucia najfanta­styczniejszych pomysłów celem ich rozwiązania, a nawet nowsi uczeni są często w niezgodzie z sobą, jak je czytać należy¹⁸.

Ubóstwo i jednostronność materiału epigraficznego z XI w., ograni­czającego się tylko do monet, powetował wiek XII, w którym obfitość tego materiału idzie w parze z jego różnorodnością. Obok monet mamy już w tym okresie pieczęcie z napisami otokowymi, mamy też inskrypcje w ścisłym tego słowa znaczeniu, kute w kamieniu lub ryte bądź odlewa­ne w metalu. Poniższy przegląd tych najstarszych zabytków dozwoli poznać drogi, jakimi kroczyło pismo monumentalne w Polsce w tej odle­głej epoce.

Najdawniejsza znana pieczęć mająca pewien związek z Polską, na­leżąca do królowej Ryksy (1025-1057), żony Mieszka II, pochodząca prze­to jeszcze z XI w., nie wchodzi tu zgoła w rachubę, ile że sporządzono ją za granicą, w Niemczech, już po śmierci naszego króla¹⁹. Pierwszą docho­waną pieczęcią naprawdę polską jest pieczęć księcia Władysława Her­mana przy dokumencie jego dla katedry w Bambergu z około r. 1100²⁰. Niestety jest ona w połowie ułamana, tak że na pozostałej części otoku można rozeznać zaledwie 8 liter, składających się częściowo na imię i tytuł posiadacza pieczęci: [VLADI]StLAWS [D]VC, przy czym imię księcia czytać trzeba wstecz, a litera L odwrócona jest w lewą stronę. Kapitała nienaganna, romańska, o łukach dobrze okrągłych i trzon-

¹⁸ Np. na pewnym denarze „biskupim" (typ VI Gumowskiego) jedni wy­
czytali imię Eberharda biskupa naumburskiego, inni imię Sieciecha palatyna
Władysława Hermana! (zob. Gumowski, o. c., s. 165 i 227).

¹⁹ Piekosiński Fr., Pieczęcie polskie wieków średnich, nr 1.

²⁰ Mon. Poi. Pal. tabl. I oraz Piekosiński Fr., Najdawniejszy dokument pol­
ski (Wiadomości Numizm.-Arch. IV 1902, szp. 499).

kach mocnych, klinowatych, opatrzonych u końców nasadkami. Litera A posiada beleczkę środkową przedłużoną w lewo, litera S pochyla się nieco w prawo, C nie jest jeszcze zamknięte. Za szczupły to zresztą ma­teriał dla wyczerpującej charakterystyki tego pisma. Dopiero w połowie XII w. spotykamy się z pieczęciami autentycznymi dochowanymi w cało­ści, tymczasem zaś przypatrzmy się niedawno odkrytej inskrypcji sensu stricto, pochodzącej z samego początku XII w.

W r. 1938 odkryto w środku krypty św. Leonarda w katedrze na Wawelu sarkofag kamienny kryjący szczątki biskupa krakowskiego Maurusa (1110-1118)²¹. Oprócz kilku przedmiotów użytkowo-kultowych znalazło się w grobie nad głową zmarłego małe prostokątne epitafium wycięte z ołowianej blachy, na której wyryty jest dziesięciowierszowy napis, zawierający wzmiankę nekrologiczną o dacie śmierci biskupa Maura (5 marca 1118), jak to było w użyciu powszechnie na Zachodzie. Do tej komemoracji nawiązano Skład apostolski (Credo) z pominięciem jednego artykułu wiary (o ciał zmartwychwstaniu), w czym dopatrują się niektórzy przejawu sekciarstwa²². Napis ów brzmi następująco: ANNO • D(omi)NICE • INCARNACIONIS • | M(i)LL(esimo) • C • XVIII

• III • N(onas) • M(a)RC(ias) • MAVRVS • | CRACOYIENSISIS (sic) •
  EP(i-scopv)C • VIAM • | YNIYERSE • CARNIS • INGRESS | VS • E(st)

• CREDENS • IN D(ev)M • PATRE(m) • | O(mnipotentem) • C(reatorem)

• C(oeli) • E(t) • T(erre) • E(t) • I(n) • I(hesvm) • X(pistvm) • F(ilivm) •
  E(ivs) • V(nicvm) • D(ominvm) • | N(ostrvm) • Q(vi) • C(onceptvs) • E(st)

• D(e) • S(piritv) • S(ancto) • N(atvs) • E(x) • M(aria) • V(irgine) • P(assvs)

• S(vb) • P(ilato) • | C(rvcifixvs) • M(ortws) • E(t) • S(epvltvs) • D(escendit)

• A(d inferos) • T(ercia) • D(ie) • R(esvrrexit) • A(mortvis) • A(scendit) •
  I(n) • C(oelvm) • S(edet) • A(d) • D(extera) • D(ei) • P(atris) • | 0(mnipo-
  tentis) • I(nde) • V(entvrvs) • E(st) • I(vdicare) • V(ivos) • E(t) • C(redens)

• I(n) • S(piritvm) • S(anctvm) • S(anctam) • E(cclesiam) • C(atholicam) •
  S(anctorvm) • C(ommvnionem) • R(emissionem) • | P(eccatorvm) • E(t) •
  YITAM • ETERNAM • AMEN •

Inskrypcja posłużyła się kapitałą romańską przy czym pięć począt­kowych wierszy, mniej więcej do połowy tekstu, wykonano bardziej sta­rannymi literami o podwójnym konturze z bardzo nieznaczną ilością skróceń; widocznie jednak rytownik nie obliczył się z miejscem, gdyż odtąd w ostatnich pięciu wierszach litery mają już prostszą, niedbałą formę, ryte pojedynczym konturem, lecz co więcej, poszczególne wyra­zy są skracane syglami (początkowymi literami), im dalej tym coraz cieńszymi i drobniejszymi; dopiero trzy ostatnio wyrazy wobec zbywa­jącego miejsca wydrapane są znów w całości, choć również w niedbałej formie pojedynczym, cienkim konturem. Co jednak najciekawsze, to fakt,

²¹ Bochnak A., Grób biskupa Maura w krypcie św. Leonarda na Wawelu (Rocznik Krak. XXX 1938 oraz odb.).

¹² Kozłowska-Budkowa Z., w recenzji powyższej pracy Bochnaka (Kwart. Hist. LIII 1939, s. 87-88).

488

Rozdział VIII

Pismo epigraficzne

489

Ryć. 173. Ołowiane epitafium znalezione w grobie biskupa krak. Maurusa (f 1118)

z komemoracją o jego śmierci i modlitwą. Krypta św. Leonarda w katedrze na

Wawelu (Fot. w Zakładzie nauk pomocniczych historii UJ, nr 3909)

że pismo inskrypcji w pierwszych pięciu wierszach jest bardzo zbliżone do kapitały, którą pisane są wcześniejsze od niej rękopisy miniaturowe szkoły praskiej²³, m.in. ewangeliarz gnieźnieński (tzw. Mszał św. Woj­ciecha) i Złoty Kodeks pułtuski (pierwotnie płocki) w Bibliotece Czarto-ryskich w Krakowie (zob. wyżej). To pokrewieństwo obu pism przejawia się nie tylko w formie kreślenia liter sposobem podwójnego konturu, wypełnionego w rękopisach złotem, ale też w uderzającym podobień­stwie zarówno samych liter i ich typu, jak i systemu skróceń oraz liga-tur. Pismo przedstawia kapitale kwadratową z małąprzymieszkąuncja-ły: ^)> G • Jest ono na epitafium lżejsze i elegantsze niż we wspomnia­nych rękopisach, cieniowanie grubszych i cieńszych kresek jest na ogół starannie wykonane: pochyłe trzonki liter takich jak A i V mają kształt klinów. Łuki liter okrągłych, najtęższe w środku, pocieniają się ku górze i dołowi podobnie jak w literze S, pochylającej się z lekka ku przodowi. Litera M dochodzi w środkowej części do podstawy, inaczej niż w ręko­pisach szkoły czeskiej, gdzie dochodzi do połowy wysokości. Na ogół litery są dosyć smukłe, poszczególne wyrazy pooddzielane punktami. Enklaw brak zupełny, podobnie zresztą jak w rękopisach szkoły czeskiej, nato-

²³ Zwróciła na to uwagę Kozłowska-Budkowa w powyższej recenzji.

miast jest podobnie jak i tam sporo ligatur kreślonych w sposób iden­tyczny. W zakresie skróceń znana była rytownikowi tylko suspensja i kontrakcja, znakiem skrócenia jest prosta kreska pozioma. Oprócz epitafium posiada znaleziony w tymże grobie pierścień biskupi krótki napis (niello) na wewnętrznej powierzchni dużymi i grubymi literami kapitalnymi: MAVR(v)S EP(iscopv)C (ostatnie 4 litery imienia tworzą ligaturę).

Najdawniejsze polskie inskrypcje kamienne wiążą się z imieniem potężnego magnata śląskiego Piotra Włostowica, któremu legenda przy­pisała fundację i budowę 70 kościołów w Polsce. Jakkolwiek nowsza nauka zredukowała tę liczbę do co najwyżej kilkunastu kościołów²⁴, to przecież nie ulega wątpliwości, że na czasy tego wielmoży przypada niezwykły rozkwit budownictwa kościelnego i klasztornego, przy czym Piotr w tym ruchu kulturalnym magna pars fuit. Nie dziwne przeto, że i kamienne zabytki pisma monumentalnego z tej właśnie epoki pocho­dzą i że wykażą one w tym zakresie wpływy ośrodków kulturalnych, z którymi Piotr nawiązał stosunki, tj. z Nadrenią, krajami nadmozań-skimi i północną Francją.

Około r. 1120 sprowadził on z Arrovaise (we Francji) kanoników regularnych i umieścił ich na Górze Sobótce (czyli Górze Śląskiej, Ślę­ży), w prastarym centrum kultu religijnego jeszcze z czasów pogań­skich, gdzie Piotr miał swój gród i jedną z rezydencji. Już niebawem jednak, prawdopodobnie jeszcze w trzecim dziesiątku XII w., uległy te budowle (tj. gród i kościół) zniszczeniu wskutek najazdu czeskiego i po­padły w ruinę. Ich śladem prócz resztek rzeźb, rozsianych obecnie w ca­łej okolicy Góry Sobótki, jest fragment kamiennego nadproża z napisem, z którego dochowały się częściowo następujące wyrazy²⁵:

ANNO [A]B INC[AR]]NAC[IONE] D(omi)NI M-C- ...

Ten skąpy fragment inskrypcji dozwala jednak rozpoznać litery ka­pitalne o regularnych romańskich kształtach, jakie występują w epi­grafice zachodniej z końca XI i początku XII w.²⁶ A w górnej części ma formę trapezu z przedłużoną w obie strony kreską poziomą na wierz­chu litery, B posiada dość wydęte brzuśce, cieniowanie na ogół słabe²⁷.

²⁴ Friedberg M., Ród Łabędziów (Rocznik Tow. Herald. VII 1920, s. 91),
doliczył się 8 fundacji.

²⁵ Semkowicz Wł., Zabytki romańskie na Górze Sobótce (Przegląd Hist.
Sztuki I 1929, s. 29 i n.) oraz podana tam literatura niemiecka. Por. podobiznę
w Altschlesien II 1928, z. 2.

²⁶ Panofsky E., Die deutsche Plastik des 11 bis 13 Jahrh., Miinchen 1924,
I—II (tekst i tablice).

²⁷ Lustig G., w artykule Die Anfange des monumentalen Stiles in Schlesien
(Schlesiens Vorzeit N. F. IX 1928, s. 34), trafnie zestawia i porównuje ten napis
z napisem na ścianie groty pod Paderborn w Lesie Teutoburskim, w sąsiedztwie
tzw. Externsteine, który nosi datę 1115.

Kanonicy regularni z Góry Sobótki przenieśli się po zburzeniu ich pierwotnej siedziby na podnóże góry do tzw. Górki, a stąd wreszcie do Wrocławia, gdzie Maria, żona Piotra Włostowica (oślepionego -jak wia­domo - przez księcia Władysława II), wraz z synem swym Świętosła-wem fundowała prawdopodobnie jeszcze za życia męża (f 1153) kościół pod wezwaniem NPM na Piasku. Nad wejściem do zakrystii tego kościo­ła wmurowane jest obecnie dawne tympanon, które upamiętnia fakt tej fundacji²⁸; przedstawia ono Marię Piotrową w chwili, gdy ofiaruje Ma­donnie z Dzieciątkiem model kościoła, podczas gdy stojący po drugiej stronie młody Świętosław wznosi ku Niej w modłach ręce. Ponad rzeźbą biegnie wzdłuż krawędzi napis w heksametrach:

HAS MATRI YENIAE TIBI DO MARIA MARIAE HAS OFFERTAEDES SWENTOSLAYS MEAPROLES

Pismo inskrypcji jest czystą kapitałą romańską o archaicznym cha­rakterze. Jest ono zwarte, litery są długie i wąskie, końce ich zaopatrzone trójkątnymi nasadkami. Brak urozmaiceń w formie tzw. „sobowtórów" jedynie tylko litera A tworzy dwie formy: grecką, z przełamaną w środ­ku beleczką i romańską, trapezoidalną. Zupełny brak uncjały w tym pi­śmie potęguje wrażenie jego starożytności; jedyna cecha „modernistycz­na" — to skłonność do wybrzuszania w dół i w górę łuków u takich liter jak B i D. Poza tym brak enklaw i skróceń oraz jedna tylko ligatura (AE) nadająpismu temu charakter jednostajny, urozmaicony co najwyżej prze­wyższeniem kilku inicjałów.

Jeśli chodzi o czas powstania pomnika, to sprawa ta jest w nauce sporna. Występujące na nim osoby, przede wszystkim Maria Włostowi-cowa, fundatorka opactwa, zmarła po r. 1150²⁹, przemawiałyby za poło­wą XII w., historycy sztuki jednak ze względu na formę i charakter rzeź­by przesuwaj ą tę datę ku końcowi XII, ba nawet na początek XIII w.³⁰ Otóż pismo stanowczo sprzeciwia się tak późnemu datowaniu i gdyby nie znana w przybliżeniu chronologia wspomnianych osób, można by na podstawie charakteru pisma odnieść ten zabytek nawet do pierwszej połowy XII w. Najwyżej przeto można by tu mówić o trzeciej ćwierci te­goż stulecia, bliżej jednak jego połowy.

Do fundacji Piotra Włostowica należy także opactwo benedyktyńskie św. Wincentego we Wrocławiu, położone niegdyś na przedmieściu Ołpi-

²⁸ Podobizna u Lutscha H., Bilderwerk schlesischer Kunstdenkmaler, tabl.
53/5 oraz w pracy Gębarowicza M., Architektura i rzeźba na Śląsku (Historia
Śląska III, tabl. YI/1).

²⁹ Rok 1150 przyjmuje Grunhagen w Regestach śląskich (I, 39), a za nim
chociaż z pewną nieufnością, Friedberg (o. c., s. 26 przyp. 1). Opiera się ona
jedynie na wzmiance Benedykta z Poznania, która jako dość późna nie zasługu­
je w zupełności na wiarę. Uważam raczej (wraz z Schultzem) za rzecz prawdopo-
dobniejszą, że Maria zmarła po śmierci męża (f 1153), ze względu jednak
na młodzieńczy wiek syna jej Świętosława w czasie fundacji nie należałoby
przesuwać tej daty zbytnio poza połowę w. XII.

³⁰ Gębarowicz, o. c., s. 39.

Ryć. 174. Tympanon kościoła NPM na Piasku we Wrocławiu z po­łowy XII w., z napisem dedykacyjnym (Lutsch U., Yerzeichnis der Kunstdenkmaler der Prouinz Schlesien, z. 1)

no. W obrębie tego klasztoru wzniesiony kościółek św. Michała był fun­dacją zięcia Piotrowego Jaksy (f 1176) i żony jego Agafii (Agaty) przy współudziale książąt Bolesława Kędzierzawego i syna jego Leszka. Sam kościół uległ z czasem temu samemu losowi co i całe opactwo: został w r. 1529 zburzony przez wrocławian w obliczu najazdu tureckiego. Oca­lały tylko pewne fragmenty wspaniałej budowli, rozproszone dziś po ca­łym Wrocławiu. Należało do nich kamienne tympanon portalu kościoła św. Michała, które istniało jeszcze w XVIII w., lecz później zaginęło, dochowały się jednak po nim wcale dokładne rysunki z tegoż stulecia, które dość wiernie oddają zwłaszcza napisy wykute w łuku tympanonu, tak że można mieć z nich niezłe wyobrażenie o piśmie inskrypcji³*.

Napis na głównym (środkowym) łuku tympanonu jest taki: AD HANC NOVEL(l)A(m) DVX FERT SUA DONA CAPEL(1)AM QVE FERT IACXO D(ev)S SVSCIPE TEMPLA PIVS

W samym środku tympanonu przedstawiona jest postać Chrystusa siedzącego w mandorli, dokoła której biegnie napis takimi samymi lite­rami jak poprzednia inskrypcja:

IANVA SVM UITE PER ME

QVICVMq(ve) [³²]VENITE •

³¹ Zob. rysunki te w artykule Schułtza A., Uber einige Bildwerke des 12
Jahrh. (Schlesiens Yorzeit II 1875, s. 231, tabl. I) oraz u Wojciechowskiego T.,
Kościół katedralny w Krakowie, s. 33, rys. 12. Kopista niewolniczo przeryso-
wując oryginalne formy liter popełniał miejscami błędy, wskazujące wyraźnie,
że tekstu nie rozumiał (np. Z w wyrazie BOLEZLAYS), ale właśnie ta okolicz­
ność przemawia na rzecz wierności przerysu.

³² *Znak podobny do S, może uszkodzone uncjalne U*.

Rozdział VIII

49Z

493

Ryć. 175. Tympanon kościoła św. Michała zburzonego w r. 1529, wedle rysun­ku z XVIII w., z łacińskim i ruskim napisem dedykacyjnym (Schlesiens Yorzeit in Bild und Schrift II, tabl. I)

Na otwartej księdze trzymanej w ręku Zbawiciela czytamy słowa: EGO SVM QVI SVM

Po prawej stronie Chrystusa stoi Bolesław Kędzierzawy, ofiarujący Panu model świątyni, a za nim młodociany syn jego Leszek — nad nimi wykute na wewnętrznym polu tympanonu imiona: bOLEZLA(vs) -LESTEC, na modelu zaś świątyni napis: IN bITOM (chodzi o fundację kościoła w Bytomiu). Z drugiej strony Chrystusa postać fundatorów kościoła św. Michała: Jaksy i żony jego, której imię wyryte jest na ze­wnętrznym obwodzie tympanonu i to, co najciekawsze, dużymi literami cyrylickimi AGATIH.H (Agapeja) = Agata³³. Na tymże samym obwodzie, nad mandorlą litery mistyczne: AQ (alfa-omega).

Nie wchodząc w szczegóły tego napisu, który w późniejszej, nawet dość wiernej kopii mógł zatracić swoje charakterystyczne znamiona, poznajemy tu na pierwszy rzut oka znane cechy majuskuły romańskiej, występującej na Zachodzie około połowy XII w., a więc współcześnie z naszym napisem. Ogólną cechę stanowi przede wszystkim rozmaitość form poszczególnych liter: obok kapitały, która jest zasadniczym typem tego pisma, zjawiają się liczne formy uncjalne a nawet niektóre minu-skulne. Z uncjalnych liter reprezentowane są: A, D, E, H, M, V, z minu-skulnych: b, n, q. Ligatura jest jedna (AP), enklaw brak; ze znaków skrótowych występuje kreska na M oraz kreska przecinająca w poło­wie laskę L na oznaczenie LL; z innych skróceń mamy tu: %> = QVE i 9 = VS. Do najbardziej jednak charakterystycznych liter należy kan­ciaste £użyte tu obok zwykłego C i półotwarte uncjalne 01³⁴» natomiast uncjalne Q jeszcze nie jest z przodu zamknięte.

Pismo epigraficzne

Współcześnikiem, choć nieco młodszym od Piotra Włostowica, był inny magnat polski tegoż samego imienia, syn Wszebora, zwany Sta­rym (Magnus)³⁵. Późniejsze źródła pomieszały obie te postacie i sław-niejszemu Piotrowi Włostowicowi przypisały niektóre fundacje Piotra Starego, między innymi fundację klasztoru norbertanek w Strzelnie na

Kujawach.

Piotr Stary Wszeborowic był w r. 1151 palatynem kujawskim. Pozo­stawił on w tym charakterze po sobie pomnik, który przetrwał dotąd, a stanowi jeden z najciekawszych polskich zabytków epigraficznych XII w. Jest to słynny słup w mieście Koninie, postawiony tam z jego zarządzenia jako znak drogowy, wskazujący połowę odległości między Kaliszem a Kruszwicą³⁶. Na słupie kształtu dużego kręgla biegnie do­koła napis następujący:

*ANNO AB INCARNAT(ione) D(omi)NI N(ost)RI MC • L • PRIMO

*IN CALIS HIC MEDIY (m) • D(e) CRVSPVICI • FERE PVNCTV(m) I(n)DICAT • ISTAYIE • FORMYLAET IYSTITIE

*QVA(m) FIERI • IYSSIT PETR(us) COMES HIC PALATIN(vs) • HOC Q(voqve) SOLERT(ia) DIMID(i)AVIT • IT(er) •

*EIVS VT ESSE MEMOR DIGNETYR • 0(mn)ISQ(ve) • YIATOR • CV(m) • PRECE • P(ro)PIC[IV(m)] SOLLICITANDO DEV(m) •

Słup koniński ma tę wartość dla chronologii epigrafiki polskiej, że jest ściśle datowany na r. 1151 i wyraźnie związany z osobą wojewody Piotra (Starego). Druga zaleta tego zabytku polega na tym, że jest to niewątpliwie produkt miejscowy, który wyszedł spod ręki niezbyt wpraw­nej w pisaniu, widocznie kopiującej jakiś wzór niezupełnie dla rzeźbiarza zrozumiały; wskazują na to nie tylko pewne błędy i opuszczenia w tekś­cie, ale i niedołężny niekiedy rysunek liter, jak odwrócenie uncjalnego 0} w wyrazie FORMYLAlub litery P w prawo w wyrazie PETRYS, jak mieszanie liter C z 6 (HIE zam. HIC, PYNETYM zam. PYNCTYM), jak przekręcenie CRYSPYICI lub wyrazu PROPICIYM. Rekątąjednak musiał kierować ktoś znający arkany współczesnej epigrafiki, występu­je tu bowiem szereg cech właściwych pismu monumentalnemu zacho­dniej Europy, jak: a) tendencja do użycia „sobowtórowych" form dla pew­nych liter, więc obok kapitały jako typu zasadniczego, uncjały dla liter E, M i V; b) skłonność do wybrzuszania w górę i w dół łuków liter B i R; c) obfitość enklaw zwłaszcza dla samogłosek A, I, O, które tkwią we­wnątrz innych liter, jak C, D, M, P, V; d) duża ilość skróceń wzorowa­nych na piśmie pisanym: prócz zwykłej kreski dla suspensji i kontrak­cji raz jedyny takaż kreska z łukiem w środku (w wyrazie QVAM), znak ' ⁼ VS, który zwłaszcza w wyrazie PETRYS przybiera szczególną for-

³³ Była córką Piotra Włostowica i jego żony, księżniczki ruskiej.

³⁴ Zob. analogiczne formy współczesne u Bauera, Mainzer Epigraphik, ryć.
55 oraz wyżej ryć. 168.

³⁵ Małecki, Studia heraldyczne, II, s. 23-27 oraz Friedberg, Ród Łabędziów, s. 91 i n.

ⁱ⁶ Łuszczkiewicz WŁ, Siup koniński (Spraw. Kom. Hist. Sztuki IV, s. 27-31, tabl. X i objaśnienie napisu tamże V, s. CXIV).

Pismo epigraticzne

me, znak na QVE; e) wreszcie zwraca uwagę ciekawa, dość archaiczne­go pokroju, jedyna zresztą w tym piśmie ligatura ET.

Tenże Piotr Wszeborowic Stary był nadto fundatorem klasztoru nor­bertanek w Strzelnic na Kujawach³⁷. Tympanon w tamtejszym kościele św. Anny, umieszczony nad portalem kaplicy św. Barbary³⁸, przedstawia Piotra i żonę jego (Annę?) adorujących św. Annę; w archiwolcie napis: +TE VELVT • OPTARAT HOC • DO(mi)NO PETR(vs) • HONORAT YIRGINIS • ANNA • PIE • MATER • YENERANDA • MARIE

Już Łuszczkiewicz zwrócił uwagę na pokrewieństwo słupa koniń­skiego z tympanonem strzelińskim. Oba zabytki wykonane są w tym samym materiale, tj. w twardym piaskowcu z Brzeźna³⁹, w obu auctor jest ten sam, tj. Piotr Stary. Łuszczkiewicz posunął się dalej jeszcze, twierdząc, że pismo na słupie i tympanonie jest identyczne i że sposób kucia liter na obu pomnikach jest jednaki. Ten pogląd Łuszczkiewicza można uznać za słuszny; istotnie pismo słupa i tympanonu jest zarów­no w technice kucia, jak w formie liter bardzo bliskie. Szczególnie ude­rza tu identyczność enklaw: jak tam tak i tu samogłoski I i O mieszczą się w literach D, H, N. W imieniu PETRYS skrót na VS w obu razach jest niemal identyczny, tworząc zamaszysty ogon sięgający aż do nóżki poprzedniej litery R. Litera M z środkową częścią w obu zabytkach do­chodzącą do połowy wysokości jako też inne litery dozwalają dopatry­wać się tu jednej ręki. Nie sprzeciwia się temu okoliczność, że na tym­panonie strzelińskim występują ligatury, których nie ma na słupie ko­nińskim (np. TE lub PE; gdzie to E poprzedza P⁴⁰), albo że litera T prócz zwykłej kapitalnej formy posiada też formę uncjalną w osobliwy sposób nakreśloną, gdzie między beleczką a łukiem jest jeszcze mała szyjka, forma zjawiająca się na Zachodzie w drugiej połowie XII w. (zob. wyżej). Co do czasu powstania tympanonu strzelińskiego, to po stwierdze­niu tak bliskiego pokrewieństwa materiałowego, technicznego i epigra-ficznego ze słupem konińskim, który jak wiadomo, ma datę r. 1151, nie

³⁷ Ulanowski B., O założeniu l uposażeniu strzelneńskiego klasztoru (Arch.
Kom. Hist. IV. s. 144), odnosi tę fundację mylnie do Piotra Włostowica, za
czym idzie Gębarowicz, o. c., s. 38. Zob. obecnie pracę Posadzówny W., W spra­
wie fundatora i fundacji klasztoru norbertanek w Strzelnie (Roczniki Hist. XIII,
1937).

³⁸ Łuszczkiewicz Wł., Kościoły i rzeźby duninowskie w Strzelnie na Kuja­
wach (Pamiętnik Akad. Umiej. Wydz. filol. i hist.-filoz. III, s. 94 i tabl. VI) oraz
tegoż autora artykuł w Spraw. Kom. Hist. Sztuki IV, s. 27 i n., tabl. IX i X.

^t9 Znakomity ten, twardy i drobnoziarnisty piaskowiec z Brzeźna (pod Koninem) po dziś dzień jest eksploatowany przez kamieniarzy na nagrobki, pomniki itp. (zob. Słownik Geogr. sub voce).

40 Przypomina ta ligatura monogram Piotra Włostowica, spotykany na pie­częciach jego potomków (zob. u Długosza, na nagrobku Piotra Włostowica i na pieczęci Włodzimierza wojewody krakowskiego z r. 1237, Piekosiński, Pieczę­cie, nr 110).

można chronologii tympanonu przesuwać zbytnio poza tę datę⁴¹. Ze względu na to oraz na czas działalności Piotra Starego przyjąć trzeba jako przybliżoną datę lata 1151—1175. W każdym razie należy stwier­dzić, że pismo tympanonu strzelińskiego i słupa konińskiego nie wykazuje żadnego pokrewieństwa z pismem tympanonu wrocławskiego pomimo związku, jakiego historycy sztuki dopatrują się między rzeźbami tych tympanonów⁴². Widocznie więc kto inny rzeźbił, a kto inny kuł napisy. Rozkwit pisma grawerowanego w metalu (tzw. nielló) na Zachodzie w XII w. znalazł swój oddźwięk i w Polsce. Już w połowie tego stulecia zjawiają się u nas przedmioty metalowe, będące częściowo produktami zagranicznymi, na których występuje pismo monumentalne o cechach nowych, odbiegających nieco — jak to wyżej przedstawiono — od form pisma lapidarnego, dopiero powoli je sobie przyswajającego. Należą tu

mianowicie:

Drzwi płockie czyli nowogrodzkie (zwane też korsuńskimi). Sprawio­ne dla katedry w Płocku przez Aleksandra biskupa płockiego w latach 1152—1154, dostały się w XIV w. do Wielkiego Nowogrodu, gdzie do dziś zdobią katedrę św. Zofii⁴³. Jest to robota saska, prawdopodobnie mag­deburska (nie bez wpływów nadmozańskich), jak świadczy m.in. odla­na na tych drzwiach w brązie obok płockiego Aleksandra postać współ­czesnego mu „biskupa" magdeburskiego Wichmana. Drzwi są pokryte scenami biblijnymi, objaśnionymi napisami; z tych jedne były już pier­wotnie odlane w brązie, drugie później, już po odlaniu lecz jeszcze współ­cześnie wyryte. Wreszcie po dostaniu się do Nowogrodu w XIV w. otrzy­mały te odrzwia napisy ruskie pismem cyrylickim. Oba pisma łacińskie różnią się od siebie tym, że gdy pismo odlane jest staranniejsze i równe, wypisane jakby na linii, to pismo wyryte ma litery „skaczące", nierów­ne i mniej staranne, ale zdaje się, że ręka jest ta sama i to prawdopo­dobnie jednego z mistrzów, którzy pracowali nad sporządzeniem zabyt­ku a których imiona są tam umieszczone (Rikwin lub Waismut, może raczej dla pisma ten drugi niż Rikwin, właściwy twórca drzwi płockich). Oto napisy łacińskie:

A. Pierwotnie odlane:

*DVDECIM. AP(osto)LI *IH(esv)C BABTIZATYR

¹¹ Data Długosza 1133 jest nie do przyjęcia jako zbyt wczesna dla książąt (Bolesław Kędzierzawy i syn jego Leszek ur. ok. 1160) tudzież dla Piotra Stare­go (nb. Długosz przypisuje fundację Strzelna Piotrowi Włostowicowi). Data Ulanowskiego (1185) jest właściwie terminem ad quem. Bliżej prawdy będzie data przyjęta w pracy Posadzówny, mianowicie ok. r. 1175 (zob. wyżej przyp. 37 na s. 494).

⁴² O związku tym mówią Łuszczkiewicz, Kościoły i rzeźby duninowskie,
s. 89 i n., oraz Gębarowicz, o. c., s. 38.

⁴³ Goldschmidt A., Die Bronzeturen von Nowgorod und Gnesen, Marburg
1932.

*AUE MARIA GRACIA PLENA D(omi)N(v)S

TECYM * GABRIEL RACHEL *MARIA MATER IH(es)V DESC(e)NDIT

I(n) EGIBTV(m) CU(m) IOSEH RALEXANDER EP(iscopv)C DE BLYZCICH⁴⁴ RIQVIN ME FEC(it)⁴⁵ *ADAM * EVA YYAISMYTh ⁴⁶

lOhANNES S(an)C(tv)S MAThEYS SIGERE⁴⁷

HERODES IMP(erator) * lłl(esv)C R(ex) N(azarenvs)⁴⁸ *DESCE(n)DIT AD I(n)FEROS

B. Później wyryte:

MARIA (et) ELISABET

PAYPERTAS

MARC(vs) S(anctvs) LYCAS

DOMINUS YIRTYTYM IPSE EST REX GL(ori)E

INASINO XP(istv)C VEh(itvr)

IHERYZALEM

PETRYS * IYDAS TRADIDIT XP(istv)M

WICMANNYS MEGIDEBVRGE(n)SIS EP(iscopv)C

Typ liter obu rodzajów pisma jest lapidarny, kreskowy, nie płaszczy­znowy, jaki bywa w piśmie grawerowanym. Jest ono pokrewne pismu na nagrobku Fryderyka z Wettynu arcybiskupa magdeburskiego (f 1152), poprzednika Wichmana⁴⁹. Przedstawia ono dobrze rozwiniętąmajuskułę romańską z okresu przejściowego. Cechą tego pisma jest przede wszyst­kim użycie „sobowtórów", tj. rozmaitych form dla tych samych liter: obok kapitalnych są tu formy uncjalne i pseudouncjalne, zastosowane w szerokiej mierze. Spotykamy więc trzy formy litery A: a) kapitalną w trapezoidalnym kształcie, b) uncjalną, gdzie lewy trzonek ma kształt esowaty, c) pseudouncjalną, różniącą się od poprzedniej ukośną belecz-ką pośrodku. Występują też obie formy litery E, przy czym to €f jak i C nie sąjeszcze zamknięte. Litera H w kształcie kapitalnym ma beleczkę zaopatrzoną w środku w łuczek H; obok niego zjawia się uncjalne h. zwyczajne. Obie formy, kapitalną i uncjalną, tworzą również litery M, T

⁴⁴ Tj. Płock. Pierwsza litera imienia biskupa niewyraźna.

⁴⁵ Jest to niewątpliwie imię twórcy drzwi płockich, o brzmieniu zachod-

nim.

⁴⁶ Mógłby to być autor napisów.

⁴⁷ Tj. Sieger = zwycięzca.

¹⁸ Rozwiązanie skrótu RN° niepewne. Następuje nieczytelny monogram. ⁴⁹ Zob. Panofsky, o. c., II tabl. 23.

Ryć. 176. Nap_1Sy łacińskie (pół. XII w.) i ruskie (XIV w.) na fragmencie.drzwi brązowych płockich (dziś w Wielkim Nowogrodzie) z postacią fundato Aleksandra biskupa płockiego (t H56)

i V, przy czym 0^ uncjalne ma postać półzamkniętą, gdy prawy łuk jest pod linią haczykowato wywinięty w prawo, podobnie też łuki uncjalne-go {£" (przy końcu) a uncjalnego fj (na początku) maj ą silnie rozwinięte zawijasy. Dotychczas zupełnie prosta i skromna litera L odznacza się tu wybujaniem dolnej, poziomej belki w długą falistą linię, zapowiadającą przyszłą zmianę kształtów tej litery. Ciekawy kształt uzyskuje niekiedy litera N, której ostatni trzonek podwija się u dołu, po zetknięciu z uko­śnym łukiem, pod całą literę na wzór pisanego N z kapitały chłopskiej y. Litera Z prócz zwyczajnej formy ma nadto drugąjeszcze, przypomi­nającą niezgrabną trójkę arabską J • Ze skróceń najczęstsząjest kontr­akcja z kreską nad skróconym wyrazem czy opuszczoną literą, dwa razy tylko użyta jest suspensja bez żadnego znaku, raz zjawia się zwyczajny znaczek na VS i raz tyroński znak na ET. Z ligatur spotykamy tylko cztery połączenia: AR, TE, HĘ i VZ. Enklaw zupełny brak.

Z czasów Mieszka Starego, a więc z drugiej połowy XII w., pochodzi piękny okaz sztuki złotniczej: patena srebrna, częściowo złocona, prze­chowana w kościele kolegiackim w Kaliszu⁵⁰. Na wklęsłej i wypukłej stronie pateny wyryte są obrazy i odpowiednie napisy. Jest to pierwszy okaz sztuki rytowniczej z inskrypcjami wykonanymi techniką niello. Strona wklęsła przedstawia w środku na tle dna miseczki scenę Ukrzy­żowania, na obwodzie zaś widnieją cztery obrazki: Zwiastowanie oraz figury dwóch proroków, Habakuka i Izajasza, tudzież apostoła Pawła. Napisy są następujące:

1. Napis główny biegnący wkoło Ukrzyżowania:

*IN GRYCE • MACTATUS • QVASI • PANIS • FRA(n)GITVR • AGNYS • IN SPECIE • PANIS • MGNYS⁵¹ • FIT • YICTIMA • PATRIS:

na desce nad głową Zbawiciela:

IH(esv)C • NAZ | AREN(vs) • R(ex) • I(vdeorvm)

2. Napisy przy bocznych figurach:

1. Zwiastowanie, na wstędze anioła:. AYE M(aria) G(racia) P(lena)

2. Habakuk: CORNYA • IN • MA | NIBYS • EIYS | ABBACYC

3. Izajasz: OBLATYS • EST • QVIA | IPSE YOLYIT • APEN | YSAIAS
   P(ro)PhE(ta)

4. Św. Paweł: DCPHC • PE(ccata) N(ostra)⁵² P(er)TVLIT | SYP(er)
   LIGNYM | S • PAY-LYS

Strona wypukła przedstawia pod romańskim baldachimem trzy po­stacie: w środku św. Mikołaja w stroju pontyfikalnym, z prawej (heral-

³° Opis i dwa rysunki drzeworytowe w artykule Biernackiego C., Patena kaliska (Tygodnik Ilustr. 1880, t. II, s. 108 i 117). Rysunek jednej strony pate­ny podaje Smółka St., Mieszka Stary i jego wiek.

⁵¹ Błędnie zam. AGNYS.

⁵² Biernacki rozwiązuje: XPH (= Christus) Q (= qui) P (= peccata)..., lecz
napis w tym miejscu jest pomylony. Cytat wzięty z I listu św. Piotra (2.24).

dycznie) jego strony księcia Mieszka z długą brodą, ofiarującego mu kielich i patenę, z lewej opata Szymona z pastorałem w ręku. U dołu przedstawiona postać Konrada z młotkiem w ręku, niewątpliwie złotni­ka, twórcy pateny.

Pismo typowo „powierzchniowe", zwyczajne w technice grawerun-kowej a niello. Litery szerokie, dobrze cieniowane, trzonki wydatnie poszerzone, przy czym skośne (A, V) mają kształt klinowaty, łuki okrą­głych liter wybitnie koliste, nasadki, zwłaszcza dolne, pogrubione. Roz­maitość typów pisma duża: zasadniczej kapitale towarzyszy obficie uncja-ła: €L h, PO t tT. y» P^rzY ^czy^m uncjalne M występuje w dwóch for­mach, otwartej u dołu i zamkniętej. Obok uncjalnego spotykamy kapi­talne H z beleczką w środku zaopatrzoną w łuczek (podobnie jak na drzwiach płockich). Do najciekawszych jednak liter należą zamknięte C i E, które na Zachodzie zjawiają się dopiero w ostatnim dwudziestole­ciu XII w., wskutek czego powstanie pateny odnieść trzeba do ostatnich lat panowania Mieszka, przyjmując jako termin ad quem rok jego śmierci 1202. System skróceń dosyć rozbudowany: suspensja, kontrakcja,abbre-viatio per signum: •"• = n, 9 = con i wszystkie trzy skrócenia litery p na per, prę i pro. Parę typowych ligatur (AB, AE, AV, OB, TV).

Jeśli chodzi o kościół, któremu Mieszko ofiarował patenę wraz z za­ginionym dziś kielichem, to obie postacie wyobrażone obok Mieszka na patenie, św. Mikołaj i opat Szymon, rzucają na tę sprawę dostateczne światło. Nie mogła to być kolegiata kaliska, która ze św. Mikołajem nie miała nic wspólnego, ani nawet stary kościół św. Mikołaja w Kaliszu, przy którym jednak dopiero w XIV w. osiedlili się kanonicy regularni, podczas gdy tu chodzi o klasztor, na którego czele w drugiej połowie XII w. stał opat i którego kościół był dedykowany św. Mikołajowi. Kla­sztorem tym było najprawdopodobniej opactwo cystersów w Lądzie pod wezwaniem NPM i św. Mikołaja, niewątpliwa fundacja Mieszka Stare­go⁵³. Ten to też książę obdarzył wspomniane opactwo szeregiem przy­wilejów i podarował mu zapewne ów kielich z pateną na ręce opata Szymona, którego imię zanotowała księga zmarłych klasztoru lubiń-

⁵³ Domyślał się tego już Biernacki w przytoczonym wyżej artykule na 118.

skiego⁵⁴. Klasztor lądzki był filią klasztoru w Altenbergu pod Kolonią, być może więc, że i twórca pateny, ów Konrad, który uwiecznił na niej swą postać oraz imię, pochodził z okolic nadreńskich, a w takim razie i inskrypcja miałaby tam swoją kolebkę.

Z tych samych czasów co patena kaliska pochodzi — sądząc z pisma - miecz koronacyjny polski „Szczerbcem" zwany. Na zasadzie traktatu w Rydze rewindykowany z Rosji, gdzie był przechowywany w peters­burskim Ermitażu, wrócił w r. 1928 na Wawel. Koleje jego losów od chwili, gdy zniknął po zrabowaniu skarbca koronnego przez Prusaków w r. 1795, wyświetlił i opisał J. N. Sadowski⁵⁵, który też próbował objaśnić napisy na rękojeści miecza i określić czas jego pochodzenia. W r. 1792 odbyła się z polecenia króla lustracja insygniów królewskich pod przewodnictwem Tadeusza Czackiego. Z lustracji tej dochował się opis Szczerbca dokonany przez Jacka Przybylskiego, bibliotekarza uni­wersyteckiego w Krakowie. Opis ten, zaopatrzony szkicowymi rysun­kami, kopiował dokładnie napisy umieszczone na gałce, rękojeści i na jelcach miecza. Po zniknięciu insygniów w r. 1795 wypłynął Szczerbiec na jaw w r. 1819 w Warszawie w posiadaniu niejakiego Łabanowa, Rosja­nina, który go sprzedał zbieraczowi Demidowowi do zbiorów jego w San Donato, aż w r. 1878 ukazał się on na wystawie paryskiej już jako włas­ność Bazylewskiego, od którego nabył go w r. 1884 dwór rosyjski do Ermitażu petersburskiego. Zasługą Sadowskiego jest stwierdzenie, że jest to oryginał polskiego miecza koronacyjnego (obok którego istnieje kopia), zgodny z opisem Przybylskiego, a tam, gdzie między nim a opi­sem występuj ą pewne różnice, są one wynikiem przeróbek, jakim miecz uległ w czasie swych wędrówek w XIX w. Jeśli chodzi o napisy, to znikły one z czasem na bokach rękojeści, częściowo już zatarte za czasów Przy­bylskiego, zastąpione w pocz. XIX w. ozdobnymi listwami złotymi, poja­wiły się natomiast nowe podrobione (po r. 1870) napisy na dodanych blaszkach, umieszczonych na brzeszczocie miecza; być może uległ także pewnym zmianom napis na gałce, która z pierwotnie ośmiokątnej prze­robiona została na okrągłą, wreszcie notorycznym fabrykatem nowo­czesnym była pochwa wraz z napisem dokoła umieszczonego na niej orzełka Łokietkowskiego, która dziś nie istnieje, podczas gdy orzełek ocalał, przytwierdzony obecnie do brzeszczotu miecza. Jedynie napisy na jelcach, na rękojeści i z pewnymi zastrzeżeniami na gałce mogą być dziś brane pod uwagę jako przedmiot studiów epigraficznych.

⁵⁴ Mon. Poi. Hist. V, s. 620.

⁵⁵ W pracy pt. Miecz koronacyjny polski Szczerbcem zwany (Rozpr. hist.-
fil. Akad. Umiej. t. XXX, 1894 i odb.). Praca Eliasza W., Szczerbiec, miecz bole-
slawowski (Kraków 1898), nie wnosi do nauki poważniejszych wyników. Cennym
uzupełnieniem badań Sadowskiego jest artykuł Kopery F., O napisach na mie­
czu koronacyjnym królów polskich (Wiad. Numizm.-Archeol. 1917, nr 9—11).

Ryć. 177. „Szczerbiec", miecz koronacyjny królów polskich z końca XII w. Skar­biec katedralny krakowski (Fot. Muzeum Narodowe w Krakowie)

502

Rozdział VIII

Pismo epigraficzne

503

1. QVICVMQVE hEC | NOMI(n)A DEII SECYM TV | LERI(t)
   NYLLYMPERICIYLYM | El OMNINO NOC(e)BIT | CN

2. GON • CITOMON • EEYE | SEDALAI • EBREhEL •

Błędy występujące w tych napisach wynikły po większej części z niewolniczego kopiowania nie dość wyraźnie pisanego pierwowzoru⁵⁶. Pismo wykazuje charakter jeszcze romański, przejawiający się w pro­stej, nieozdobnej kapitale z przymieszką równie skromnej i regularnej uncjały. Ukośne trzonki liter takich jak A (trapezoidalne), V a także L mają kształt klinowaty, w literze M część środkowa sięga do połowy wysokości. Łuki brzuśców w B, D są nieco wydęte. Trzonek litery I jest zwyczajnie w środku przekreślony. Uncjalne C i B mają już zamknięte łuki z prawej strony, @f^ jest półzamknięte, przy czym niekiedy przypo­mina ono ligaturę OR (np. w wyrazie NOMINA). Uncjalne f^ jest wła­ściwie zaczerpnięte z minuskuły,V) zbliża się kształtem do minuskulne-go b (EBREbEL). Trzeba zwrócić uwagę, że litera E raz tylko pojawia się w formie kapitalnej (w tym ostatnim wyrazie), ma tu jednak wygląd dość podejrzany: oto środkowa beleczka jest krótsza od obu zewnętrz­nych, rzecz w średniowieczu niepraktykowana! Takie właśnie E wystę­puje w sfałszowanych w XIX w. napisach na blaszkach umieszczonych na brzeszczocie miecza. Być może więc, że to E na jelcach w tej niezwykłej formie jest poprawką dokonaną podczas odnawiania miecza w XIX w. Poza tym bowiem pismo to nie budzi podejrzeń a przytoczone wyżej błę­dy, nieuniknione w epoce analfabetyzmu średniowiecznego, przemawiają raczej za autentycznością napisów. Zresztą zgadzają się one dokładnie z kopiami Przybylskiego z r. 1792, a wszak przed tym rokiem nie do pomyślenia jest podrobienie pisma średniowiecznego w tak łudzący spo­sób, jakby to zrobiono już w XIX w., w epoce studiów naukowych.

Z tym wszystkim napisy na Szczerbcu trzeba uważać za oryginalne i współczesne z wyjątkiem pisma tych dwóch blaszek na brzeszczocie,

⁵⁶ I tak ad 1: REC zam. hEC, TALET zam. YALET; ad 2: MMThCYS zam. MAThEYS; ad 3a: wyraz NOMIA skrócenie z NOMINA; po wyrazie DEI litera I, którą się objaśnia jako skrócenie IEHOYA, może zbędnym być dodatkiem; w wyrazie TYLERIT brakuje przy końcu T, litera L podobniejsza do Z; w wyra­zie NOCEBIT brakuje po C litery E, ostatnie T odwrócone; w wierszu 3 przy końcu prawego jelca wypisane litery CN są niezrozumiale; ad 3b: cały napis kabalistycznego charakteru, prawdopodobnie hebrajskimi wyrazami, nie został dotąd należycie wyjaśniony.

które -jakkolwiek wcale dobrze podrobione według istniejącego już na oryginale wzoru — zdradzają się zarówno swym ogólnym wyglądem, jak i pewnymi anachronizmami (np. wspomniane E z krótką beleczka środ­kową).

Chodzi teraz o to, z jakiego czasu może pochodzić pismo autentycz­nych napisów. Sadowski na podstawie całego szeregu kryteriów starał się wykazać, że miecz użyty przez Łokietka po raz pierwszy przy koro­nacji królewskiej 1320 r. pochodzi z XIII w., a w szczególności z okresu między r. 1220 i 1250 i że był to miecz krzyżacki, który rycerze zakonu NPM podarowali Konradowi księciu mazowieckiemu, potem zaś prze­szedł on w spadku na syna jego Bolesława, a następnie na brata tegoż Kazimierza, ojca Łokietka, który go użył do koronacji. Pogląd Sadow-skiego podważył Kopera, wykazując, że pewne znamiona na mieczu, które ten autor uważał za wyłączność mieczów zakonnych, takimi by­najmniej nie są, że nie ma on nic wspólnego z Zakonem Krzyżackim i że sądząc z treści napisów był on sporządzony jako symbol władzy sądowej księcia, przy czym Kopera nie kwestionuje zgoła czasu powstania mie­cza, który określił Sadowski. Podzielam zdanie Kopery, że miecz koro­nacyjny polski był nie narzędziem walki, ale raczej symbolem, tzw. gla-dius iustitiae, który książę trzymał na kolanach ferując swoje wyroki jako sędzia najwyższy w państwie, tak jak go przedstawia najstarsza pieczęć polska Władysława Hermana lub szereg monet książęcych pol­skich z XII w. Nie zgadzam się natomiast z Sadowskim na punkcie chro­nologii pisma. Autor ten w dłuższym, nie dość trafnym wywodzie paleo-graficznym, bez powołania się jednak na jakiekolwiek badania, wów­czas zresztą, gdy to pisał, jeszcze niedaleko posunięte, uznaje pismo występujące na Szczerbcu za produkt epigrafiki zachodniej z samego początku XIII w. (1200-1230). Wychodząc jednak z założenia, że wszel­kie zmiany w epigrafice na Zachodzie i w Niemczech zjawiały się u nas spóźnione o jakie 20 lat, przesuwa datę pisma naszego miecza na lata 1220-1250. Zarówno ta ocena znamion paleograficznych nie jest dość ścisła, jak i samo założenie o opóźnieniu naszego postępu kulturalnego w zakresie epigrafiki w stosunku do Zachodu nie jest uzasadnione. Pismo takie, jakie spotykamy na Szczerbcu, typowo przejściowe z romańskie­go w gotyckie, pojawia się na Zachodzie już w drugiej połowie XII w. (zob. wyżej s. 471-2) a pewne „nowości", jak np. zamknięte O i 61. pozwalają przesunąć je na ostatnią ćwierć XII w.; występują te litery w takiej postaci współcześnie już i u nas, np. na patenie kaliskiej Miesz­ka Starego z końca XII w. (zob. wyżej s. 498). Cały zaś charakter epigra-ficzny inskrypcji szczerbcowych nosi jeszcze znamię wybitnie dwunasto-wieczne.

W ścisłym związku z chronologią napisów pozostaje sprawa pierw­szego posiadacza Szczerbca. Jak wyżej wspomniano, były dawniej na bocznych ścianach rękojeści miecza napisy, które, częściowo zatarte, zostały usunięte w XIX w. i zastąpione blaszkami ornamentacyjnymi. Napisy te istniały jeszcze w r. 1792; przekazał nam je Przybylski w swym opisie Szczerbca. Po jednej stronie był napis w połowie zatarty i zasłonięty srebrną blaszką:

504

Rozdział VIII

Pismo epigraficzne

505

*ISTE • EST • GLAD

BOLEZLAI DVC

Po drugiej zaś stronie napis następujący:

CVM • QVO • El • D(omi)N(vs) • S • O • S • AVXILI ETVR • ADVS • PARTES AMEN

Jakkolwiek nie jesteśmy obecnie w możności oprzeć się na autopsji, jedno wynika niewątpliwie z dokładnej naśladowniczej kopii Przybyl-skiego: przekazany przez niego napis był współczesny reszcie napisów. A jest on dla nas w pierwszej swej części bodaj najważniejszy, podaje bowiem imię właściciela miecza. Był nim jakiś książę Bolesław, ale który? Sprawa do rozstrzygnięcia trudna ze względu na to, że części napisu brakowało już za czasów Przybylskiego, a poza ten jego wierny przekaz sięgać nie można. Zachował się wprawdzie opis wcześniejszej kopii Szczerbca z czasów Sobieskiego, na której ten napis jest podany w peł­niejszej formie: „Iste est gladius principis et haeredis - Boleslai ducis Poloniae et Mazowiae, Lanciciae", lecz nie mamy zgoła pewności, czy przekaz ten jest wierny, tym bardziej że treść wyrazów uzupełniających jest wysoce podejrzana: naprzód bowiem to „et haeredis" pozbawione jest w tym zdaniu lepszego sensu, a już wprost nie do pomyślenia w tym czasie jest dodatkowy tytuł „et Mazowiae, Lanciciae". Sadowski, chcąc ratować ten napis, przyjmuje, że mowa jest tu o Bolesławie ks. Mazow­sza, synu Konrada Mazowieckiego (f 1248), ten jednak nigdy nie tytuło­wał się w taki sposób. W dokumentach tytułuje się Bolesław Konradowie zrazu (od r. 1230) dux Sandomirie, zaś od r. 1234 dux Mazovie, lecz nigdy dux Polonie ani tym bardziej dux Lancicie. Żaden też inny książę z XII i XIII w. takiego tytułu jak powyższy i to w tego rodzaju dziwnej składni gramatycznej nie używał (spójnik et stoi przed Mazowiae, nato­miast brak go przed Lanciciae!). O Bolesławie Konradowicu nie może być mowy z tego jeszcze względu, że pismo pochodzi z XII w. i nakazuje szukać tego Bolesława w XII w. W rachubę mogliby wchodzić tylko dwaj tego imienia książęta: Bolesław Kędzierzawy (f 1173) i Bolesław Mie-szkowic ks. kujawski (f 1195). Nasuwałby się domysł, czy nie ten to właśnie miecz trzymał Bolesław Kędzierzawy nad głową przed cesa­rzem w Krzyszkowie na znak hołdu 1157 r., ale sprzeciwia się temu znów pismo. Zamknięte C i E pojawiają się w epigrafice XII-wiecznej dopiero w latach 80., tak że raczej Bolesław syn Mieszka Starego, ksią­żę kujawski, który zginął nad rzeką Mozgawą w r. 1195, mógłby być tym Bolesławem, którego wymieniał napis na Szczerbcu⁵⁷. Równocze­śnie jednak trzeba zastrzec, że napis ten mógł pierwotnie brzmieć tylko

w ten sposób: „Iste est gladius principis Boleslai ducis Polonie", bo taki był tytuł książąt dzielnicowych w XII w., natomiast dodatki w napisie „et haeredis", „et Mazowiae, Lanciciae" pochodzą widocznie z czasów późniejszych, zapewne od Łokietka, który w taki sposób pragnął może podkreślić swe prawa dziedziczne — wszak i w dokumentach tytułował się on dziedzicem, „haeres regni Poloniae". Jako spadkobierca Kujaw znalazł Łokietek, zapewne ten „miecz sprawiedliwości" w skarbcu kru-szwickim po Bolesławie Mieszkowicu i użył go do swej koronacji królew­skiej.

Na ten sam czas co patenę kaliską i Szczerbiec, tj. na koniec w. XII datują dzisiejsi historycy sztuki tzw. niewłaściwie kielichy Dąbrówki, które legenda miejscowa związała z imieniem tej pierwszej chrześcijań­skiej księżny polskiej⁵⁸. Niezwykle piękne i drogocenne te zabytki sztu­ki zdobniczej, przechowane w kościele farnym w Trzemesznie koło Gnie­zna, obejmują dwa kielichy romańskie, jeden większy, drugi mniejszy i do większego z nich należącą patenę, wszystko zaopatrzone obficie inskrypcjami. Są to naczynia srebrne złocone, pokryte obrazami i boga­tą ornamentacją rytowaną i w części niellowaną, podobnie zresztą jak i napisy. Nie wchodząc tu w treść obrazów, ograniczymy się do przyto­czenia napisów i scharakteryzowania ich pisma.

1. Kielich większy ma dwa napisy na czarze, jeden na nodusie i dwa na stopie.

a) U góry czary czytamy:

*MATRE • DEO • DIGNA • SVNT • HEC • PRO • YIRGINE • SIGNA • PRO • NOSTRIS • DAMNIS • LAYAT • HVNC • IORDANICYS • AMNIS •

b) U dołu czary czytamy:

*CONCORDES • ISTI • FANTYR • MAGNALIA • CRISTI

3. Na nodusie wypisane nazwy czterech rzek rajskich:
   TIGRIS • EYFRATES - GEON • PHISON •

4. Na stopie u góry nazwy czterech cnót głównych:
   IYSTICIA • TEMPERANCIA • FORTITYDO • PRYDENCIA •

5. U dołu stopy:

*GAVDIA- SVM(m)ORVM • QVI • QVERIS • HABEBE • POLORYM • HARYM • SECTATOR - VIRTVTVM • SIS • ET AMATOR

2. Patena należąca do kielicha większego posiada dwa napisy, z któ­rych jeden biegnie wokół środkowego koła, drugi brzegiem pateny.

⁵⁷ W tym punkcie odstępuję od dawniejszego poglądu, że Szczerbiec po­chodzi z czasów Bolesława Kędzierzawego, który wygłosiłem na posiedzeniu Komisji Hist. Sztuki PAU w r. 1930 w dyskusji nad referatem prof. M. More-lowskiego o Zabytkach insygnialnych i kościelnych związanych z Bolesławem Kędzierzawym (Prace Kom. Hist. Sztuki V, z. II, s. XXIX-XXX).

⁵⁸ Przezdziecki-Rastawiecki, Wzory sztuki średniow., ser. I, Xx, Y, Yy. -Kohte, Bau- u. Kunstdenkmdler der Prou. Posen IV, tabl. I, II. - Stroner Wł., Kielichy romańskie w Trzemesznie i w Wilten (Księga pam. ku czci O. Balzera II, s. 529 i n).

5U6

Rozdział VIII

- Kapitulna (Katedralna, Archiwum

Kap.)

- wikariuszów katedralnych

kr. Jadwigi; Kazimierza W.; Macieja

Korwina; Jagiellonów Kruszyna Lubomirskich Laon katedralna Ląd klasztorna Lej da Uniwersytecka Leningrad (Petersburg) Państwowa

(publiczna cesarska) Leodium (Liege) klasztorna Św. Jakóba Lidzbark (Heilsberg) biskupów war-

mijskich

Londyn British Museum Lorsch klasztorna Lugdun (Lyon) katedralna Lwów Uniwersytecka Mediolan Ambrosiana

— Trivulziana
Merseburg Katedralna
Metz katedralna
Miechów klasztorna
Mogiła Klasztorna
Monachium Państwowa

Monte Cassino Klasztorna (obecnie

w Rzymie)

Niniwa Assurbanipala N. York Pierponta Morgana Oxford Bodlejana

— kolegium Durham (Ryszarda de

Bury) Paryż Arsenału

• Luwru

• Narodowa

• Sorbony

Kielichy trzemeszeńskie łączono dawniej z osobą Aleksandra z Ma-lonne biskupa płockiego (fll56), nowsze jednak badania Władysława Stronera⁵⁹ zdołały ustalić pochodzenie i określić w przybliżeniu czas powstania kielicha większego i przynależnej doń pateny. Idąc śladami wiedeńskiego historyka sztuki K. Weissa, przeprowadził on porówna­nie kielicha trzemeszeńskiego z kielichem znajdującym się w Wilten koło Innsbrucka, uderzająco doń podobnym i starał się związać je ze złotniczą szkołą lotaryńską, a w szczególności z pracownią mistrza Go-defroid de Claire, żyjącego w drugiej połowie XII w. Że zaś kielich wil-teński ufundowany został dla klasztoru premonstrantów w Wilten przez hr. Berchtolda von Andechs w latach 1180-1190, przeto na te mniej więcej czasy, na koniec wieku XII, przypadłoby powstanie i kielicha trzemeszeńskiego.

Wykaz bibliotek

Uwaga. Tytuły nieistniejących bibliotek podane małą literą.

Aleksandria ptolomejska Amiens Miejska Ateny Awinion

Bamberg katedralna Berlin Państwowa — Kościoła św. Jadwigi Bern Miejska Bizancjum Bobbio klasztorna Buda

Canterbury Katedralna Castra Constantini Cesena Malatesty Cezarea

Chartres katedralna Cividale

Corbie klasztorna Dublin Trinity College Dzików Tarnowskich Efez

Florencja Laurenziana Fryburg w Bryzg. Uniwersytecka Fulda klasztorna Gembloux klasztorna Gniezno Kapitulna Gotha Krajowa Hereford Katedralna Hersfeld klasztorna Hildesheim Katedralna Kolonia Katedralna Kórnik (Działyńskich) Kraków bursy Jerozolimskiej (Oleśnic­kiego)

• Czartoryskich i Muzeum

• Jagiellońska

⁵⁹ Kielichy romańskie w Trzemesznie i w Wilten, 1. c.

508

Wykaz bibliotek

IV tysiąc przed Chr. XVI w. przed Chr. XIII w. "

ok. 850

VIII w.

VII-VI w.

ok. 600

VI w.

Vw.

55-57 po Chr.

I w.

II w.

rvw.

przed 384

452

625

788

789

790

819

828

872

876

X w. koniec

X-XI w.

1005-9

ok. 1027

1048

1054

1085-92

ok. 1100

1113

1109-18

1118

1123

I pół. XII w.

Pelplin Seminaryjna

Pergamon

Petersburg zob. Leningrad

Płock Katedralna

Poznań Diecezjalna

• Raczyńskich

• Seminaryjna

Praga Uniwersytecka (Collegium Ca-rolineum)

- Kapitulna Św. Wita
Ratyzbona klasztorna
Reichenau klasztorna

Rzym Octaviana, Palatina, Ulpia

— Watykańska

Sandomierz Seminaryjna

St. Gallen Klasztorna

Szczyrzyc Klasztorna

Sztokholm Uniwersytecka

Św. Krzyż (Łysieć) klasztorna

Timgad

Tyniec klasztorna

Upsala Karola

— Uniwersytecka
Vivarium (Kasjodora)
Warszawa Krasińskich

• Narodowa

• Publiczna

• Tow. Przyjaciół Nauk

— Uniwersytecka

• Załuskich

• Zamojskich
  Wenecja Marciana
  Werona Katedralna
  Wiedeń Narodowa
  Wilanów Potockich

Włocławek Kapitulna i Seminaryjna

Wolfenbiittel

Wrocław Kapitulna

• miejska

• Ossolińskich (dawniej we Lwowie)

• Uniwersytecka

Wykaz dokumentów i inskrypcji

napis króla Egiptu Narmera napisy synajskie

- pseudohieroglificzne w Biblos
tabliczki z klinami z Ras Szamrach
napis na sarkofagu Ahirama
stela Meszy kr. Moabitów

napis na wazie ateńskiej

- na fibuli Maniosa
stela Romulusa

napis na wazie Duenosa

stela Eszmunazara

weksel pompejański, tabliczka woskowa

napis rzymski z Galerii lapidarnej watykańskiej

rzymski nagrobek z Moguncji

list rzymski z Egiptu, papirus

napis pap. Damazego w kościele św. Agnieszki

— z cmentarza św. Pawła na via Ostiensis
dokument kr. Chlotara II

list pap. Hadriana I

capitulare Karola Wielkiego

dok. Karola W. dla klasztoru St. Denis

- pap. Paschalisa I

— opata klasztoru St. Gallen
napis grobowy pap. Hadriana II
dok. pap. Jana VIII

napis pap. Grzegorza (V ?)

napisy na monetach polskich

napis na drzwiach katedry mogunckiej

list dedykacyjny Matyldy szwabskiej

epitafium proboszcza Wignanda w Moguncji

napis na pieczęci królowej Ryksy

list bpa krakowskiego Lamberta II

dok. Władysława Hermana dla katedry w Bambergu

napis na pieczęci Władysława Hermana

dok. pap. Paschalisa II

— bpa krakowskiego Maura
epitafium tegoż bpa Maura

napis w kościele PMarii in Cosmedin napis na nadprożu z Góry Sobótki

510

Wykaz dokumentów i inskrypcji

Wykaz dokumentów i inskrypcji

511

1136 dok. pap. Innocentego II dla arcybpa gnieźnieńskiego

1138 - kr. rzymskiego Konrada III

1145 - bpa leodyjskiego Henryka

1146-8 - ks. czeskiego Władysława II

połowa XII w. napis na tympanonie kościoła NPMarii we Wrocławiu

1151 - na słupie w Koninie

1152-4 napisy na drzwiach płockich

1153 dok. fundacyjne klasztoru w Łeknie

- dok. bpa naumburskiego Wichmana dla klasztoru
w Pforcie

przed 1166 dok. ks. Henryka dla joannitów w Zagościu

ok. 1172 - ks. Kazimierza Sprawiedliwego dla tychże joannitów

przed 1173 napis z kościoła św. Michała we Wrocławiu

1151-75 - z kościoła św. Anny w Strzelinie

1175 - ks. Bolesława Wysokiego dla klasztoru w Libiążu

1177 — bpa praskiego Fryderyka

- ks. Mieszka Starego dla klasztoru w Libiążu
II pół. XII w. napisy na patenie kaliskiej

1183 dok. bpa Bremy dla klasztoru w Pforcie

1189 — ks. czeskiego Ottona dla joannitów

— — bpa wrocławskiego Zyrosława dla joannitów
koniec XII w. napisy na Szczerbcu

— — na kielichach trzemeszeńskich

1202 dok. bpa wrocł. Cypriana dla klasztoru w Libiążu

1202-3 - Imrama ze Strzegomia dla joannitów

• - bpa wrocł. Wawrzyńca

• — ks. czeskiego Przemysława I dla joannitów

1215 - opata Pforty Wilberta dla Libiąża

1216 - ks. Władysława Laskonogiego dla klasztoru w Łeknie
1219 list konopny pap. Honoriusza III dla bpa wrocławskiego

• dok. ces. Fryderyka II dla Krzyżaków

• list jedwabny pap. Grzegorza IX do bpa krakowskiego

• dok. ks. Konrada Mazowieckiego

XIII w. (1148!) napis grobowy pap. Innocentego II

• - na pd. portalu katedry Notre Damę w Paryżu

• - grobowy hr. v. Katzenelnbogen

1287 epitafium kardynała mediolańskiego w Lateranie

1354 dok. Kazimierza Wielkiego

1356 złota bulla ces. Karola IV

• list pap. Urbana V do arcyb. gnieźnieńskiego

• dok. Kazimierza W. pisany przez Mikołaja z Wolborza

- list pap. Urbana V do Kazimierza W.

— przywilej fundacyjny Uniwersytetu Krak.

XIV w. spis rzeźników toruńskich, tabliczka woskowa
1372 bulla pap. Grzegorza XI wyryta w Lateranie

1397 przywilej pap. Bonifacego IX dla Uniwersytetu Krak.

1400 — fundacyjny Uniwersytetu Jag.

XV w. napis nagrobny Katarzyny z Korzennej
1425 napis na chrzcielnicy w Kłobucku

1431 przywilej uroczysty Władysława Jagiełły

ok. 1453 list E.S. Piccolominiego do Zbigniewa Oleśnickiego

• nagrobek pap. Mikołaja V

• dok. Kazimierza Jag.

1462 breve pap. Piusa II do m. Bazylei

1465 - - Pawła II

— przywilej uroczysty Kazimierza Jag.

1487 — mniejszy tegoż króla

1494 - Jana Olbrachta

1499 list tegoż króla do bpa warmińskiego
koniec XV w. (1270!) nagrobek ks. Bolesława Wstydliwego

• (1289!) - ks. Leszka Czarnego

• (1231!) napis na kielichu w Luborzycy

1519 przywilej Szydłowieckiego dla kolegiaty w Opatowie

Wykaz kodeksów

+ oznacza kodeks przepadły w ostatniej wojnie.

Ady zob. Ewangeliarz

Album brackie lubińskie (por. Perykopy)

- patriarchalne miechowskie, zaginione
Amiatinus, Amiatina zob. Biblia
Anastazji kodeks zob. Ewangeliarz
Annales zob. Rocznik

Antyfonarz gnieźnieński, fragment wszyty w ms. 149 Kap. Gnieźnieńskiej (por. Missale plenarium)

- (Graduał) klarysek krakowskich z XIII w., Kraków, klasztor św. Andrzeja

— opata tynieckiego Mścisława z końca XIV w., Lwów, Bibl. Uniwersytecka
ms.

Augustinus super Johannem, z biblioteki Kazimierza Wielkiego. Bibl. Nar.

w Warszawie Lat. F. v. I 58+ Augustyna św. Homilie zob. Homilie

- Komentarz do psalmów z VII w. na palimpseście zob. Cicero Vaticanus
Behema Baltazara Codex picturatus, Bibl. Jag. ms. 16

De bello Actiaco zob. Carmen de... Benedictionale z XI w. w Arch. Kap. Krak. ms.

• z XII w. Bibl. Załuskich, Leningrad, Bibl. Państwowa Q. v. I 25
  Biblia Amiatina z pocz. VIII w., Florencja, Laurenziana, Cod. Amiatinus I

• Bańka z r. 1427, Wrocław, Bibl. Miejska R. 162+

— zapewne pisana w Henrykowie, Bibl. Jag. ms. 285

- (Genesis) kardynała Batorego zob. Księga Rodzaju

-1 Karola Łysego (hr. Viviana opata w Tours), Paryż, Bibl. Naród. Cod. lat. l

• II Karola Łysego, Paryż, Bibl. Naród. Cod. lat. 2

• Maurdramnusa opata w Corbie, Amiens, Bibl. Miejska Cod. 6-11

• monachijska z lat 1190-1210, Monachium, Bibl. Państwowa Cod. lat 3901

• królowej Zofii, Saros-Patak, Bibl. gimn.

• płocka z zapiskami z r. 1148, Płock, Bibl. Kat. ms. 2+

• z r. 1275 z klasztoru w Rudzie, Wrocław, Bibl. Uniwersytecka ms. I F. 5
  Biblia Ulfilasa gocka zw. Codex Argenteus, w. V/VT, Upsala, Bibl. Carolina

• hr. Viviana zob. I Biblia Karola Łysego
  Bogurodzica, tekst z nutami z r. ok. 1410, Bibl. Jag. ms. 1619
  Book of Durrow zob. Ewangeliarz z Durrow

— Kells zob. Ewangeliarz z Kells
Breviarium Alaricianum zob. Lex Salica

Brewiarz klasztor w Czerwińsku z XIV w., Bibl. Nar. w Warszawie Lat. F. v. I 45 (obecnie w Kanadzie)

- krakowski z pocz. XV w., Bibl. Jag. ms. 1255

Carmen de bello Actiaco, fragment papirusowy z Herkulanum nr 817, Muzeum

Narodowe w Neapolu

Chronicon Volturnense, Bibl. Watykańska Barberini ms. 2724 Cicero, De officiis na palimpseście z bibl. Petrarki, Bibl. Czartoryskich w Kra­kowie ms. 3462

- Vaticanus De re publica z IV w., palimpsest przykryty Komentarzem św.
Augustyna, Vat. lat. 5757

Collectarium lądzkie z końca XII w. z kalendarzem, Bibl. Poi. Akademii Umie­jętności w Krakowie, depozyt Collecio tripartita katedry gnieźnieńskiej, Bibl. Kap. w Gnieźnie ms. 25

krakowskiej ze spisami skarbca z r. 1101 i 1110, Arch. Kap. Krak. ms. 84

Dagulfa złoty psałterz zob. Psałterz Karola W.

Deusdedita kardynała Collectio canonum, Bibl. Watyk. Cod. Vat. 3833

Dialog o Zbigniewie Oleśnickim, Arch. Kap. Krak. ms. 207

Digesta pisane w Bolonii w pocz. XIV w., Bibl. Jag. ms. 374

Długosz Jan, Autograf Historii, Bibl. Czartoryskich w Krakowie ms. 1306

• Żywoty arcybiskupów gnieźnieńskich z miniaturami Stanisława z Mogiły,
  dawniej Bibl. Zamoyskich Cim. 5, obecnie Bibl. Nar. w Warszawie

• zob. Liber Beneficiorum

Działyńskich rękopis (D I) z lat 1455-60, Bibl. Kórnicka ms. 801 Dzikowski rękopis Kroniki Kadłubka, obecnie w Bibl. Jag. Egberti codex zob. Perykopy Egberta Emmeramski zob. Ewangeliarz Eneida zob. Wergili

Eugeniuszowski kodeks Kroniki Kadłubka w Bibl. Nar. w Wiedniu ms. 480 Ewangeliarz z Abdinghof z XI w., Berlin, Gabinet Sztychów -Ady, Trewir, Bibl. Miejska ms. 22

• (Tetraevangelium) Anastazji, Bibl. Nar. w Warszawie Lat. Q. v. I 65 (obecnie
  w Kanadzie)

• bamberski ces. Ottona II, Monachium, Bibl. Państwowa Cod. lat. 4453

— z Drzewicy, Bibl. Nar. w Warszawie ms. lat. F. v. I 34+

- z Durrow, Dublin, Trinity College ms. 57

• z Echternach, oprawa z końca X w., Gotha, Bibl. Krajowa ms. 119
  Ewangeliarz emmeramski (Henryka V) w Arch. Kap. Krak. ms. 208

• gnieźnieński z IX w., Gniezno, Bibl. Kap. ms. l

• Henryka Lwa w zbiorach zamku Cumberland

• Karola Łysego (złoty) z 1. 865-70, Monachium, Bibl. Państwowa Cod. lat.
  14000

• Karola W. zw. koronacyjny lub purpurowy, w skarbcu ongiś ces. w Wiedniu

• z Kells, Dublin, Trinity College ms. 58

• kruszwicki z drugiej pół. XII w., Gniezno, Bibl. Kap. ms. 2

• z Lindau, N. York, Bibl. Pierponta Morgana (oprawa)

• z Lindisfarne zw. Durham Book, British Museum, Cotton Nero D IV

• ces. Lotariusza, Paryż, Bibl. Nar. Cod. lat. 266

• tzw. Mszał św. Wojciecha z końca XI w., Gniezno, Bibl. Kap. bez sygn.

• płocki zw. Złotym Kodeksem Pułtuskim w Muzeum Czartoryskich w Krako­
  wie ms. 1207

• poznański z w. XI/XII, Bibl. Seminarium Duch. w Poznaniu ms. 25




• zapewne z Reichenau z końca XI w., Bibl. Nar. w Warszawie Lat. Q, v. I 54+

• królowej Theodolindy z VII w., oprawa w katedrze w Monza

• bpa Tomickiego z r. 1534, Arch. Kap. Krak. ms. 19

• z St. Vaast, Arras, Bibl. Miejska ms, 1045

• watykański Henryka II, Bibl. Watykańska, Ottob. lat. 74

• św. Wita, Praga, Bibl. Kap. św. Wita

• wyszehradzki koronacyjny króla Wratysława II z r. 1086, Praga, Bibl. Uni­
  wersytecka

Ewangeliarz Karola W. ręki Godescalca (781-3), Bibl. Nar. w Paryżu ms. lat. nouv. a. 1203

• opatki Uty z pocz. XI w., Monachium, Bibl. Państwowa Cod. lat. 13601

• z XIV w., Wrocław, Bibl. Miejska R. 509

Expositio super libellum de regimine principium, papierowy z r. 1367, Bibl. Jag. ms. 2032

Fabra bpa kodeks z Kroniką Kadłubka, Bibl. Nar. w Wiedniu ms. 3416

Fuldajski rękopis z r. 816 (Annales Laurissenses minores), Wiedeń, dawn. Bibl. Nadworna Tab. I 430

Gaius, Institutiones, palimpsest z V w., przykryty listami św. Hieronima z VII w., Bibl. Kap. w Weronie Cod. 13 (XV)

Galia Anonima kronika, zob. Heilsberski, Sędziwoja, Zamoyskich

Gertrudy księżnej modlitewnik (Psałterz arcybpa Egberta z X w. uzupełniony w XI w.) w Bibl. w Cividale

Godzinki św. Jadwigi z kalendarzem i nekrologiem, N. York, Bibl. Pierponta Morgana

Gotszalka (Godescalc) Evangelistarium zob. Ewangelistarz Karola W.

Graduał klarysek krak. zob. Antyfonarz

Graduał klasztoru św. Katarzyny na Kazimierzu z r. 1528, Bibl. Nar. w Warsza­wie Lat. F. v. 1113

• łęczycki z r. 1467, Bibl. Nar. w Warszawie Lat. F. v. I 84+

• opata Mścisława zob. Antyfonarz

• Olbrachta trzytomowy, Arch. Kap. Krak. ms. 42, 43 i 44

• płocki z r. 1365 pisany przez Świętosława z Wilkowa, Płock, Bibl. Kat.+

• tyniecki z XV w. w skarbcu katedry tarnowskiej

Heilsberski rękopis Kroniki Galia (Piotra z Szamotuł), Bibl. Nar. w Warszawie

(obecnie w Kanadzie)

Heydekego Jana rękopis, Bibl. Jag. ms. 689 Hieronima św. Komentarz do Księgi Proroków, Bibl. Czartoryskich w Krakowie

ms. 3118

- - Liber comitis z 1. 772-80, Leningrad, Bibl. Publ. Ms. Q. I 16
Hilarego św. De Trinitate, papirus z VI w., Wiedeń, Bibl. Nar. Cod. 2160

pergaminowy z VI w., Watykan, Arch. di S. Piętro D. 182

Homiliarze Kap. Krak. z w. XI/XII ms. 142 i 143

Homilie św. Augustyna z VIII w., Bibl. w Wolfenbuttel Cod. Weissenburg. 99

- et Lectiones z XIII w., Arch. Kap. Krak. ms. 145

Horae B. V. Mariae ad usum Ecclesiae Romanae, Bibl. Nar. w Warszawie Lat.

Q. v. 113+ Itala czyli Vetus Latina (biblia) fragmenty, palimpsest znaleziony w Bibl.

wiirzburskiej Jagielloński ms. 228, Kronika Kadłubka

- - 539, Valerius Maximus z pocz. XIV w. na palimpseście
— 2470, oprawa skórzana tłoczona z XII w.

Jana Kantego św. rękopisy (Bibl. Jag. ms. 2362-72, 2375-77 i in.) Kalendarz kapituły Krak. z r. 1254 zob. Rocznik

— lądzki zob. Collectarium

• i nekrolog premonstrantów klasztoru św. Wincentego w Wrocławiu, Berlin,
  Bibl. Państwowa ms. Theol. lat. F. 378

• polskiego pochodzenia z r. 1385, Bibl. Jag. ms. 562

• trzebnicki zob. Godzinki św. Jadwigi

Kap. krakowskiej kodeksy z neumami cheironomicznymi nry 141, 142, 143, 145

— najstarszy kodeks papierowy, Akta procesu kolegiaty św. Krzyża w Opolu
z r. 1339

Katalog biskupów wrocławskich do r. 1273, część Księgi Henrykowskiej (zob.) Kazania gnieźnieńskie polskie, Gniezno, Bibl. Kap. ms. 24

• postne z VIII w., Arch. Kap. krak. ms. 43

• tzw. świętokrzyskie z XIV w. (fragmenty), Warszawa, Bibl. Nar. (obecnie
  w Kanadzie)

- uniwersyteckie i synodalne Bibl. Jag. ms. 173 (Strzempińskiego?)
kodeks Mikołaja z Książa, Bibl. Jag. ms. 723

Kazimierza W. (oprawa z literą K) zob. Augustinus super Johannem

Kórnicki kodeks z lat 1455-60 zob. Działyńksich

Kronika klasztoru w Koprzywnicy, Bibl. Seminarium Duch. w Sandomierzu

- opatów mogilskich z pocz. XVI w., Bibl. Czartoryskich w Krakowie ms. 3061

— zob. Chronicon, Galia, Wielka, Wincentego

Królewiecki Kodeks statutów Kazimierza Wielkiego z pocz. XV w., ongiś Króle­wiec, Bibl. Państwowa ms. 58 Księga bracka lubińska zob. Album

• grodzka krakowska z r. 1497, Arch. Państwowe w Krakowie Castr. Grac. 26

• henrykowska, Wrocław, Arch. Diecezjalne

— miejska krakowska najstarsza z r. 1300 (ławnicza), Arch. m. Krakowa ms. l

— wrocławska z XIII w., zaginiona

radziecka krakowska z r. 1361, papierowa, Arch. m. Krakowa ms. 863

- Rodzaju (Genesis) z w. XII/XIII, ongiś własność kardynała Batorego, Bibl.
Nar. w Warszawie Lat. F. v. I 32+

Kuropatnickiego kodeks Kroniki Kadłubka, ongiś w Bibl. Nar. w Warszawie Lat. Q. v. IV 2+

Lądzki kodeks zob. Collectarium

Legendae Sanctorum, Arch. Kap. Krakowskiej ms. 147 i 148

Leges Longobardorum w spisie skarbca Kat. Krakowskiej z r. 1110, obecnie nie­znane

Lejdejski kodeks Witruwiusza, Bibl. Uniwersytecka w Lejdzie, Cod. Vossianus 83

Lekcjonarz (epistolare) pisany w r. 1500 przez Piotra Postawę z Proszowic, Arch. Kap. Krak. ms. 22

- z Włocławka z VIII w. (fragment) w Seminarium (Zakładzie) nauk pomocni­
czych historii Uniw. Jag.

Lex Salica i Breviarum Alaricianum z IX w., Warszawa, Bibl. Uniwersytecka

ms. 480 Liber beneficiorum dioec. Cracoviensis Długosza (oryginał) Arch. Kap. Krak.

ms. 194, 195, 196, 197 (4 tomy)

• decretalium, dar króla Kazimierza dla katedry krak., nieznany

• Diurnus, Arch. Watykańskie Arm. XI19

• fraternitatis Lubinensis zob. Perykopy

516

Wykaz kodeksów

Wykaz kodeksów

517

- Geneseos Krzysztofa Szydłowieckiego z 1531 r. w Bibl. Kórnickiej

— mortuorum benedyktynów w Lubiniu, Bibl. Nar. w Warszawie ms. Lat. Q. I.
v. 168+

Listy apostolskie z glosą i Rocznik tzw. świętokrzyski dawny, Bibl. Nar. w War­szawie, ms. Lat. O. v. I 19 (obecnie w Kanadzie)

— św. Pawła, papirus grecki z II/III w. z Fayum w Bibl. Uniwersytetu w Michi­
gan

Liwiusz, Ab urbe condita z r. 1453, Bibl. Watykańska Cod. Yatic. 3331 Liwiusza fragmenty, palimpsest, Bibl. Kap. w Weronie ms. XL (38) Lubiński kodeks zob. Perykopy

- rękopis zob. Wielka kronika

Martyrologium ad usum monasteri Cassinensis w Bibl. Watykańskiej, Cod. Vat.

4958

Matyldy kodeks zob. Ordo Romanus

Metryka koronna, zbiór ksiąg w Archiwum Głównym w Warszawie Mikołaja z Radomia utwory muzyczne w rkpisie Bibl. Krasińskich w Warszawie

ms. 52+

Miracula Sancti Stanislai, rotuł w Arch. Kap. Krak. ms. 228 Missale plenarium z w. XI/XII, Gniezno, Bibl. Kap. ms. 149

- wrocławskie z XV w., dawniej w Bibl. Miejskiej w Wrocławiu R. 165+
Modlitewnik Szydłowieckiego w Mediolanie, część w Ambrosianie, część w Tri-

vulzianie

• tzw. Władysława Warneńczyka, Oxford, Bodlejana ms. 15857

• Zygmunta I, British Museum Add. 15281

Montekassiński komentarz do listów św. Pawła z VI w., Rzym, Bibl. klasztoru Monte Cassino Cod. 150

Mszał św. Wojciecha zob. Ewangeliarz

Nekrolog klasztoru św. Wincentego zob. Kalendarz

Niemieckie prawo zob. Zbiory prawa niemieckiego

Nocturnale cantuale per manus fratris Ludovici scriptum ok. r. 1278 w klaszto­rze w Mogile, zaginione

Ordinale Bibl. Jag. z w. XI/XII zob. Pontificale bpów krak.

Ordo Romanus ofiarowany Mieszkowi II ok. r. 1027 przez księżnę Matyldę, ongiś w Berlinie, zaginiony

Ossolińskich I, kodeks ustawodawstwa Kazimierza W. z r. 1400, Bibl. Zakładu Nar. im. Ossolińskich w Wrocławiu ms. 633

Palimpsesty zob. Cicero de officiis, Cicero Vaticanus, Collectio trium partium, Gaius, Itala, Jagielloński 539, Liwiusz

Pandekta z w. VI/VII, Florencja, Laurenziana bez sygn.

Papierowe najstarsze kodeksy zob. Kap. Krak. z r. 1339, Księga radziecka z r. 1361, Expositio z r. 1367

Paterius z XII w., Arch. Kap. Krak. ms. 68

Perykopy Bertolda kustosza, Salzburg, Bibl. klasztoru św. Piotra Cod. VI 55

• Egberta arcybpa trewirskiego pisane ok. r. 980 w Reichenau, Trewir, Bibl.
  Miejska Cod. 24

• z w. XI/XII i Księga bracka (Album) klasztoru lubińskiego, dawniej ms. Bibl.
  Nar. w Warszawie Lat. Q. v. I 32+

Petrarki autograf z r. 1370, Bibl. Watykańska Vat. 3359

Pieśni o św. Stanisławie i Janie Kapistranie zob. Działyńskich kodeks

- Mikołaja z Radomia zob. Mikołaj

Płocki kodeks z tłoczoną oprawą skórzaną z pół. XII w., Ewangelia św. Marka

z glosą, Bibl. Kap. ms. 143

Płockiego pisarza rękopis z r. 1414, Bibl. Jag. ms. 1396 Pontificale biskupów krakowskich z XI/XII w. Bibl. Jag. ms. 2057 Pontyfikał Erazma Ciołka, Bibl. Czartoryskich w Krakowie ms. 1212 Pontyfikał Fryderyka kardynała, Arch. Kap. Krak. ms. 14

• halicki ok. r. 1400, zbiory Baworowskich

• krakowski z XIV w., Arch. Kap. ms. 11

— lwowski (z XIII w. z Daulis), Gniezno, Bibl. Kap. ms. 152

• Oleśnickiego Zbigniewa, Arch. Kap. Krak. ms. 12

• płocki z XIII w., Płock, Bibl. Kat.+

• Tomasza Strzempińskiego, Arch. Kap. Krak. ms. 13

• wrocławski z XI/XII w., Wrocław, Bibl. Kap. ms. 149

Psalterium magnum auro conscriptum, dar ks. Salomei Bolesławowej, niezna­ny

— Trilingue, luźna karta, próba pióra jednego z pisarzy psałterza floriańskiego
Psałterz dubliński z końca VI w. zw. Cathach, Dublin, Akademia M.

• arcybpa Egberta zob. Gertrudy modlitewnik

• św. Elżbiety Turyngskiej, Bibl. w Cividale

• z Fleury z IX w., Bern, Bibl. Miejska ms. 668

• floriański, Bibl. Nar. w Warszawie (obecnie w Kanadzie)

• Folcharta w St. Gallen, Bibl. Kl. Cod. 23

— Henryka Lwa w British Museum, Landsdowne 381

• Hermana landgr. Turyngii, Stuttgart, Bibl. Publiczna H. B. II Bibł. 24

• Karola Wielkiego (złoty) ręki Dagulfa, Wiedeń, Bibl. Nar. Cod. 1861

• klarysek wrocławskich, Wrocław, Bibl. Uniw. I Q. 233

• Melisendy córki, Baldwina kr. jerozolimskiego, oprawa z pocz. XII w. w Bri­
  tish Museum, ms. Egerton 1139

• puławski w jęz. polskim, Bibl. Czartoryskich w Krakowie ms. 1269

• trzebnicki z pocz. XIII w. (Psalterium nocturnum), Wrocław, Bibl. Uniwer­
  sytecka I F 440+

— utrechcki z IX w., Utrecht, Bibl. Uniwersytecka ms. 32

- złoty z St. Gallen, Bibl. Kl. ms. 22
Pułtuski kodeks zob. Ewangeliarz płocki
Regesta watykańskie, Zbiór ksiąg w Arch. Watyk.
Revelationes S. Byrgittae, Płock, Bibl. Kat. (oprawa)

Rocznik krakowski (tzw.), na wolnych kartach Rocznika kapitulnego

• świętokrzyski dawny zob. Listy apostolskie

• Traski (por. Zamoyskich kodeks)

• i Kalendarz kapituły katedralnej krakowskiej, Arch. Kap. ms. 209

- i tablica paschalna lubińska, fragmenty na wyklejkach, Berlin, Bibl. Państw,
ms. lat. f. 378

Rytuał wrocławski z czasów bpa Henryka z Wierzbna, Wrocław, Bibl. Kap. ms.

152 Sacramentarium tynieckie, dawniej w Bibl. Zamoyskich Cim. 8, obecnie w Bibl.

Nar. w Warszawie Sakramentarz Drogona bpa Metzu, Paryż, Bibl. Nar. ms. lat. 9428

- fryburski z XI w., Fryburg im Br., Bibl. Uniwersytecka ms. 360a
Sakramentarz monachijski Henryka II, Monachium, Bibl. Państwowa Cod. lat.

4456 Sędziwoja z Czechła rękopis Kroniki Galia, Bibl. Czart, w Krakowie ms. 1310

518

Wykaz kodeksów

Indeks nazwisk i nazw geograficznych

Stosowane skróty: abp - arcybiskup; bibl. - biblijny; bp - biskup; c. - córka; ces. - cesarz, cesarstwo; g. - góra, góry; hr. - hrabia, hrabstwo; jeż. - jezioro; k. -kraj, kraina; kard. - kardynał; kr. - król, królowa; ks. - książę, księżna, księ­stwo; m. - miasto, miejscowość; pap. - papież; rz. - rzeka; s. - syn; w. - wyspa; ż. - żona.

Sinaiticus codex, N. Testament grecki z IV w., British Museum w Londynie Smaragda komentarz do reguły św. Benedykta i wiersz o bitwie pod Fontane-

tum z IX w., Bibl. Kórnicka ms. 124 I F. 90

Stradomskiego kodeks, Statuty Kazimierza W., Bibl. Jag. ms. 1174 Świętosława z Wilkowa rękopis zob. Graduał płocki Tablica paschalna lubińska zob. Rocznik lubiński Tomiciana, Bibl. Nar. w Warszawie Lat. F. ch. IV 145a+ Traktat astronomiczny przepisany przez Marcina z Olkusza, Bibl. Jag. ms. 1964

- medyczny, Bibl. Jag. ms. 850
Tripartita zob. Collectio tripartita

Trivulzianus codex, Boska Komedia z XIV w., Mediolan, Bibl. Trivulziana Cod.

1080

Uty zob. Ewangelistarz

Vaticanus codex, biblia grecka z IV w., Vatic. gr. 1209 Vigilanus codex w Eskorialu z r. 976 z cyframi arabskimi Vergilius Augusteus, fragmenty w Bibl. Watykańskiej Cod. Vat. Lat. 3256

i w Berlinie Bibl. Państw. Lat. f. 416 -Mediceus, Florencja, Laurenziana 39, l

• z Oxyrynchos, Kair, Muzeum Gizeh

• Palatinus, Bibl. Watykańska Pal. lat. 1631

• Romanus, tamże, Cod. Vat. lat. 3867

• Sangallensis, Bibl. klasztoru St. Gallen Cod. 1394

• Vaticanus, Cod. Vat. Lat. 3225

• Veronensis, Bibl. Kap. w Weronie ms. XL (38)

• zob. Wergili

Vitae patrum z r. 1420 z klasztoru w Henrykowie, Bibl. Uniwersytecka w Wro­cławiu IV F. 179+

Wergili, Eneida z IX w., Bern, Bibl. Miejska ms. 165

Wielka kronika, rpis tzw. lubiński, Warszawa, Bibl. Nar. Lat. F. ch. IV 19 i rkps. tzw. królewski, tamże Lat. F. IV 31

Wincentego Kadłubka Kronika zob. Dzikowski, Eugeniuszowski, Fabra, Jagiel­loński, Kuropatnickiego

Wincenty Bellowaceński Speculum, księga zdobyta na Krzyżakach w r. 1410

Wita św. Kodeks zob. Ewangeliarz

Wyszehradzki kodeks zob. Ewangeliarz

Zamoyskich kodeks nr 28 (Kronika Galia, Rocznik Traski i in.) obecnie w Bibl. Nar. w Warszawie

Zbiory mów uniwersyteckich i synodalnych zob. Kazania

- prawa niemieckiego z XIV w., Bibl. Jag. ms. 168, 169 i 170a

Złoty kodeks zob. Ewangeliarz Karola Łysego, Ewangeliarz płocki, Psałterz

Karola W., Psałterz z St. Gallen

Zszywka pergaminowa, fragment lekcjonarza zob. Lekcjonarz z Włocławka Żywot św. Stanisława tzw. Tradunt w Kodeksie Zamoyskich (zob.) Żywoty arcybiskupów gnieźnieńskich zob. Długosz

Uwaga: Podobizny pisma rękopisów nie oznaczonych bliżej przez autora zob. ryć. 13, 76, 79, 108, 109, 110, 112, 113, 138, 139.

Aaron (Aron) z Brunvillare, opat ty­niecki, abp krakowski 150-151, 269, 279

Aaron (Aron), bp Auxerre 269

Abaucourt H. d' 47

Abdinghof, m. 279

Abraham Władysław 169, 174, 273, 286, 288, 304, 309, 461

Accursius, prawnik 173

Ada, siostra Karola Wielkiego 92, 96, 246

Adam Bremeński, kronikarz 177

Adam P. 115

Adelung Jan Krzysztof 29, 442

Adler G. 444

Afryka 59,138, 200, 215, 223, 437, 469

Agafia (Agata), c. Piotra Włostowica, ż. Jaksy 491-492

Ahiram, kr. fenicki 192-193,199, 202-203

Akwizgran, m. 90, 140, 246, 279, 309

Albert Wielki 163

Albigowa, m. 128

Aleksander I Jagiellończyk, kr. Polski 158

Aleksander III, pap. 111

Aleksander Wielki 189, 355

Aleksander z Malonne, bp płocki 129-130, 288, 293, 295, 495, 497, 506

Aleksandria, m. 137

Alibaux H. 58-59

Alkuin 69, 90, 92, 140, 164, 240, 246, 249-250, 255-256, 440

Alpy, g. 53, 230, 315, 318, 326, 344

Alt-Bergen, m. 352

Altenberg, m. 310, 500

Altenkamp, m. 311

Amalariusz z Metzu, liturgista, uczeń Alkuina 291

Ambroży, św. 154, 163

Ameisenowa Zofia 79, 318, 345, 363, 389

Ameryka 148

Amiens, m. 147, 251

Ammian Marcelin 142

Anastazja, właścicielka ewangeliarza 99, 128, 130, 295

Anastazy IV, pap. 111

Andechs Berchtold von 506

Andechs, hrabiowie 274

Andrysowicz Łazarz Januszowski 396, 399-400

Andrzej z Żarnowca, kaligraf 368

Andrzej, kantor katedry Płockiej 153

Anglia, k. 38, 50, 52-53, 68, 70, 86, 88, 99, 103, 126, 130, 139, 140-144, 146, 216, 235-236, 238, 240, 243, 257, 261, 325, 350, 385, 416-417, 455

Ankona, m. 60

Anna, ż. Piotra Wszeborowica (Stare­go) 494

Antoniusz Marek 137

Anzelm, abp Canterbury 163

Anzelm Scholastyk z Laon 69,130,162,
288-289, 293 v

520

Indeks nazwisk i nazw geograficznych

inaeKs nazwiSK i nazw geograiicznycn

Aragonia, k. 143

Arezzo, m. 220

Arndt W. 35, 283, 330

Aron zob. Aaron

Arras, m. 313

Arrovaise, m. 298, 489

Assurbanipal, kr. 137

Ateny, m. 138, 204

Athos, g. 82, 138

Atlantyk 244

Attalos I, kr. Pergamonu 137

Attyka, k. 204

Audin M. 391

Augsburg, m. 60, 110, 393

Augustyn, św., apostoł Anglii 236

Augustyn z Hippony, św. 55-56, 132,

151, 154, 163, 175, 234, 288-289,

397

Aurelian, ces. 137 Austria, k. 147-148, 155 Auxerre, m. 269 Avignon zob. Awinion Awdańce, ród 373 Awinion (Avignon), m. 106, 110, 142-

143, 331, 483 Azja 138 Azo, profesor boloński 173

Bórtzell 39

Babinger F. 58

Badecki K. 62

Badeni St. H. 379

Bagdad, m. 59

Baldwin I, kr. jerozolimski 121

Baldwin, bp krakowski 151, 303

Balice, m. 61

Balzer O. 129, 175,177, 296, 346, 373,

505

Bałkański Półwysep 202 Bamberg, m. 97, 141, 147, 284, 303,

352, 459, 486

Bambyke (Mambidj), m. 59 Bandtkie J.S. 156, 396 Bank, kupiec 368 Bannister H.M. 444 Bańkowski P. 161 Bardo Śląskie, m. 311 Bari, m. 228-229 Bartal A. 365 Barwiński E. 160 Barycz Henryk 156, 158

Batory Andrzej, bp warmijski 295

Batory Stefan 17

Battelli Juliusz 38, 264, 329, 389

Bauer H. 189, 197, 199, 201

Bauer K.F. 469, 473-474, 478-481,

485, 492

Bawaria, k. 98, 231, 283, 288, 396, 398 Bazylea, m. 60,130,147,156, 388, 393 Bazylewski, kolekcjoner 500 Bechis M. 163

Będą Yenerabilis 140, 168, 171, 175 Beer E. 245, 250 Belgia, k. 39, 99, 151, 169, 341, 453,

461

Benedykt X, pap. 309 Benedykt XII, pap. 331 Benedykt z Poznania, kronikarz 490 Benedykt, św. z Nursji 138-139, 271 Benewent, m. 228 Berg, hrabiowie 274 Berger Ph. 179 Bergner 469 Berlin, m. 34, 44, 51, 93, 121,147,150,

160, 277, 279, 348 Bernacki L. 43, 268, 391, 398 Bernard, opat Clairvaux, św. 154 Bernheim E. 15 Berno, m. 36, 254 Bersohn M. 103, 132, 293, 294, 367,

370, 461

Bertold, kustosz salzburski 286 Bessarion, kard. 143 Bessel J.G. 29 Beuron, m. 57

Biblos, m. 192-193, 199-202 Biegeleisen H. 359, 368-369, 389, 391 Bielowski A. 346-348, 354-355, 357 Biernacki C. 498-499 Biernat z Lublina 398 Birkenmajer Aleksander 14, 43, 70-

72, 115-116, 119, 124, 126, 130-

132, 134, 155, 289, 366, 396, 429 Birt T. 44 Bischoff F. 366 Bissing F.W. 189 Bizancjum (Konstantynopol), m. 138,

143 Bizancjum, cesarstwo, 66, 82, 86—87,

90, 97, 101, 206, 445 Blum A. 44

Bobbio, m. 38, 55, 69, 86, 99, 140, 147,

230, 238, 243, 414, 416 Bobrzyński Michał 175 Boccaccio 71, 142 BochnakAdam 14, 439, 487 Bochnia, m. 134 Bodeńskie jezioro 60, 96, 140, 230,

256-257, 274 Boecjusz 175, 454

Boeckler A. 79, 89, 103, 279, 286, 298 Bogusław de Popień 296 Bolesław Chrobry, kr. Polski 17, 149,

273, 302, 483, 485 Bolesław Kędzierzawy 129, 491-492,

495, 504

Bolesław Konradowie, s. Konrada Ma­zowieckiego 503-504 Bolesław Krzywousty 152, 274, 283,

288 Bolesław Mieszkowic, ks. kujawski

504-505

Bolesław Pobożny 373 Bolesław Śmiały (Szczodry) 17, 150,

281

Bolesław Wstydliwy 373, 470 Bolesław Wysoki, ks. śląski 307 Boli F. 28, 37, 136 Bollert M. 123, 132-133 Bolonia (Bononia), m. 69, 99,152,173-

174, 271, 320, 371, 383 BómerA. 179 Bond E.A. 38

Bonifacy (Winfryd), św. 122, 140, 240 Bonifacy IX, pap. 111, 332-333 Bonifacy VIII, pap. 174, 331 Bononia zob. Bolonia Boor H. 314

Boryszewski Andrzej 170 Bouard A. 28, 34, 44, 222, 225, 243,

251-252, 313, 406 Bruckner Aleksander 20 Bracciolini Francesco Poggio 142-143,

384-385

Brackmann A. 114, 388 Brandi K. 30, 469-471 Brandl 365 Brauweiler, m. 309 Breslau H. 339 Bretholz B. 28, 37, 44, 210, 225, 257,

313, 326, 406, 434, 439 Brinckmeier E. 365

Briąuet S.M. 62

Brodnica, m. 157

Bruckmann A. 36

Bruckner A. 117

Brugmans H. 39

Bruksela, m. 147

Brygida, św. 133, 154

Brzeg, m. 153

Brześć, m. 399

Brzetysław, ks. czeski 150, 275, 485

Brzeźno, m. 494

Buchwald G. 339

Buda, m. 71

Buda, m. na Śląsku 363

Budapeszt (Budapest), m. 60

Budka Wł. 61, 63

Budkowa zob. Kozłowska-Budkowa

Buonaccorsi Filip (Kallimach) 68, 158

Burgundia, k. 233, 243, 251, 284

Bytom, m. 492

Cagnat R. 209, 434, 467

Cambrai, m. 291

Cambridge, m. 147

Canossa zob. Kanossa

Canterbury, m. 88, 99, 141

Cantor M. 434

Cappelli A. 407, 419, 420, 424, 428

Carter Th.F. 58

Carusi E. 38

Caumont 469

Celtes Konrad 158

Cerchowie M. i S. 470

Cervetri, m. 205

Cesena, m. 144, 146

Cezar Juliusz 137, 175, 410, 472

Cezarea, m. 138

Chalkis, m. 205

Champollion J.F. 191

Champollion-Figeac A. 32

Chartres, m. 147

Chassant L.A. 30, 407-408, 419

Chatelain E. 34, 209, 409, 414

Chester Beatty, kolekcjoner rękopisów

76

Chevalier U. 178 Chevreux P. 34 Chiny, k. 59, 186-187 Chlotar II, kr. Franków 413 Chmielowski P. 345 Chorwacja, k. 341

522

Indeks nazwisk i nazw

Chroust A. 36, 256, 257, 283, 298, 309,

317, 363

Chur, m. 230, 256, 309 Chybiński A. 463 Ciołek Erazm, bp płocki 361, 369 Ciołek Stanisław, bp poznański 361,

379 Cividale, m. 60, 84, 96, 98, 150, 273-

275

Claperton R.H. 44 Clark J.W. 74, 144-146 Claudin A. 391 Clirist K. 70 Cluny, m. 141, 255 Cockerel Douglas 115 Corbie zob. Korbea Crous E. 313, 316-317, 323, 327, 368,

391

Cucuel 467 Cumae, m. 205 Cumberland, m. 99 Cycero (Ciceron) 55-57,175, 208, 215,

359, 385, 409-410, 440 Cylicja, k. 195

Cypr, w. 192, 194-195, 201-202 Cyprian, bp wrocławski 308 Cyryl, św. 82

Czacki Tadeusz 160, 282, 500 Czartoryscy, ród 135, 160-161 Czartoryski Władysław, ks. 128, 135 Czechy, k. 109,110,141,148, 273, 281,

283, 365, 367, 391, 403 Czeiskendorf Jan Henkel 389 Czerwińsk, m. 151, 281, 363

Da Silva Marąues 39

Dagulf, kaligraf 93, 95, 245-246, 249-

250, 252, 262 Dakota, k. 184 Dalmacja, k. 99, 228-229 Damaszek, m. 59 Damazy I, pap. 226, 475 Dania, k. 39, 341-342 Dante Alighieri 326-327, 395 Dantyszek Jan, bp warmijski 401 Danzel Th. 179-180, 183 Daulis, m. 170 David Piotr 88, 91, 158, 176, 267-269,

291, 293, 302, 348, 353-354, 357,

485 Dawid, kr. bibl. 83, 120

Dąbrówka Jan 156, 355, 359

Deecke W. 194

Degering H. 313

Delisle L. 31-33, 246, 255, 308, 313, 338

Delitsch H. 179, 194

Demidow A., kolekcjoner 500

Denifle H. 36, 334

Deschamps P. 467, 469

Dessau H. 467

Destrez J. 70

Dethier Ph.A. 169, 277

Deusdedit, kard. 259

Deventer, m, 71

Dezyderiusz, opat Monte Cassino (Wik­tor III, pap.) 101, 229

Diehl E. 207-208, 219, 467, 469, 471, 473, 475-477, 479, 483-484

Diels P. 429, 432

Diether III von Katzenelnbogen 481

Dietrichd 348

Dijon, m. 175, 348

Diringer D. 189, 205

Długosz Jan 129, 132, 150, 154-155, 157-158, 175, 351, 355, 359, 391, 397, 494-495

Dobiasz-Rożdiestwienskaja Olga 40, 234

Dobromil, m. 359

Dobrowolski K. 157, 158, 369, 389

Doloye 45

Drezno, m. 396

Drogo, bp Metzu 93

Drzewka, m. 68,110,113

Du Cange C. 365

Dublin, m. 88-89, 236-237

Dubrowski, kolekcjoner 147

Duenos 207-208

Dunaj, rz. 57, 94

Duns Szkot 163

Dura Europos, m. 51

Diirer Albrecht 393

Durham, m. 126, 142

Durrow, m. 88-89, 236

Dymitr, s. Jaropełka 274

Działyńscy, ród 160-161

Dzików, m. 160-161

Eberhard, bp naumburski 486 Ebers G. 192 Echternach, m. 97, 125

Eckert 467

Efez, m. 138

Egbert, abp trewirski 84, 96-98, 150, 273-275, 277, 458

Egbert, bp Yorku 140

Egipt, k. 48-49, 51-52, 58-59, 64, 73, 76, 87, 121, 137-138, 187, 189-190, 194, 197, 199, 201, 212, 220, 223

EhlH. 279

Ehrle F. 38, 212, 229-230, 259, 320-321, 384

Einhard 140

Einhard, biograf Karola Wielkiego 176, 249

ElAmarna, m. 194

Elefantyna, w. 48

Eliasz W. 500

Elżbieta Łokietkówna 155

Elżbieta, św., c. Andrzeja II kr. Węgier 98, 274

Emilia, k. 146

Emmeram, św. 97, 286

Eneasz Sylwiusz Piccolomini zob. Pius II

Erazm z Rotterdamu 395

Erhard, św. 286

Estreicher St. 366

Eszmunazar 199

Etruria, k. 205

Eubea, w. 205

Eufrat, rz. 51

Eugenia, św. 167

Eugeniusz IV, pap. 114, 332, 387

Eugeniusz, ks. Sabaudzki 357

Eumenes I, kr. Pergamonu 51

Eumenes II, kr. Pergamonu 51, 137

Europa 23, 35, 38, 48, 53-54, 62, 68, 69, 71, 86-87, 99, 101, 104, 106, 127, 130, 132, 135-136, 147-148, 150, 154, 158, 160, 173, 206, 209, 223, 225, 235, 238, 240-241, 244, 253, 255, 257-258, 261, 267, 282, 291, 315, 320, 324, 336, 339, 340-341, 344, 379, 383, 417, 437, 442, 455, 472, 485, 493

EvansA.J. 195

Ewald P. 231

Ewert 271, 345

Ezym, m. 169

Fórster H. 36

Fabre, bp, właściciel rękopisu Kadłub­ka 355, 357

Fabriano, m. 60, 61

Fayum, m. 48, 50, 58, 76

Federici V. 247

Fejerpataky L. 40

Fenicja, k. 194, 199, 201

Fez, m. 59

Fijałek Jan 162, 169-170, 286

Filip August, kr. Francji 335

Filip Dobry, ks. Burgundii 326

Finkel L. 29, 300

Firmus, uzurpator 137

Fitzlar, m. 309

Flammermont J. 34

Flandria, k. 255, 313

Fleury, m. 255, 414

Flinders Petrie W.M. 197

Florencja, m. 34, 36, 38, 47, 71, 143-144, 216, 223, 326, 437

Florencjusz, św. 167, 279

Florus Publius Annius 175

Foerster H. 313

Folchart 94

Fontanteum, m. 271

Formello, m. 205

Francja (Galia), k. 30, 32, 34, 52-53, 60, 66, 68-70, 86-88, 99,103-104, 106, 108-110, 121, 124, 130, 138-139, 143, 146-148, 151, 169, 183, 226, 231-236, 238, 240, 243-244, 246-247, 249, 251-252, 255-258, 261, 267, 269, 273, 281, 288, 289, 291, 293, 304, 313, 315, 317, 325-326, 335, 341, 344, 363, 385, 388, 395, 400, 453, 455, 457, 461, 463, 469, 480-482, 489

Frankfurt n. Menem, m. 34

Frankonia, k. 225-226, 284, 300

Fredegar, kronikarz 176

Fredigis, opat w Tours 250, 255

Friedberg M. 489-490, 493

Friedrich G. 40, 311, 391

Fries S.A. 195

Friul, m. 250

Fryburg w Bryzgowii, m. 278-279

Fryburg w Szwajcarii, m. 36, 60

Fryderyk I Barbarossa, ces. 176, 309, 335

524

Indeks nazwisk i nazw geograficznych

Fryderyk II, ces. 59,111,141, 221, 335-

338

Fryderyk III, ces. 336 Fryderyk Jagiellończyk, kard. 114,158,

170, 369 Fryderyk z Wettynu, abp magdeburski

495

Fryderyk, bp praski 310 Fulda, m. 92, 96, 122, 140, 142, 147,

149, 175, 240, 256, 273, 300, 309,

348

Fumagalli G. 39 Fust, drukarz 391

Góttweig, m. 29

Gaius, prawnik 55, 217, 271, 440

Galabert F. 34

Galhard de Carceribus 60

Galia zob. Francja

Galicja (iberyjska), k. 257

Galicja, k. 160

Gali, św. zob. Gallus

Gali Anonim 153, 175-177, 300, 302-

303, 353-355

Gallus (Gali), św. 140, 238, 451 Gangulf, św. 284, 459 Gansiniec R. 485 Garcia Yillada Z. 39 Gardiner A.H. 197, 199 Gardthausen V. 44, 137, 204 Gasperini G. 444 Gaszowiec Piotr 71 Gatterer Ch. 29-30, 40 Gaudenzi A. 247 Gąsiorowski St. J. 86 Gdańsk, m. 47 Gembloux, m. 141, 281, 293 Genewa, m. 47, 62 Gerbert z Aurillac zob. Sylwester II Gereon, św. 167, 279 Gertruda, c. Bolesława Krzywoustego

i Salomei 274

Gertruda, c. Jadwigi Śląskiej 352 Gertruda, c. Mieszka II i Rychezy 96,

101, 150, 274, 458 Getynga, m. 29, 47, 147, 469 Gębarowicz M. 79, 345-346, 490, 494 Gheyn J. v. den 39, 298 Gieysztor Aleksander 13, 15 Gioberti 55 Giorgi I. 247

Giry A. 341-342, 344

Gloria A. 37

Gmiir M. 181

Gniezno, m. 99,151,161,170,174, 269,

271-272, 282, 285, 289, 293, 300,

348, 459, 485, 505 Godefroid de Claire 506 Godesscalc zob. Gotszalk Goffred de Trano 174 Goldschmidt A. 79,115, 274, 278-279,

281, 495

Goldschmidt E.Ph. 97, 350 Gosław, bp płocki 162 Gotha, m. 125, 147 Gotszalk (Godesscalc), kaligraf Karo­la Wielkiego 57, 93, 244, 249-250,

252, 262

Góra Sobótka (Ślęża) 489-490 Górka O. 307, 373 Górkowa L. 15 Górnicki Łukasz 400 Górski K. 375

Gracjan, benedyktyn z Bolonii 173 Grecja (Hellada), k. 73, 76, 170, 195,

204

Grimme 199

Gródecki Roman 350, 354 Grous E. 319 Grozanta, rycerz 311 Grun P.A. 432 Griinhagen 490 Grunwald, m. 157 Grzegorz I Wielki, pap. 83, 120, 163-

164, 236, 445

Grzegorz IV (lub V), pap. 477 Grzegorz IX, pap. 173-174, 331, 334 Grzegorz VII, pap. 167 Grzegorz X, pap. 334 Grzegorz XI, pap. 483 Grzegorz z Sanoka 158 Grzegorz z Tours, św. 176 Guilhermy F. 45, 485 Gumowski M. 485-486 Gumpo, poseł z Bambergu 302 Gunter, złotnik 130 Gutenberg Jan 392, 394-395 Gwido z Arezzo 455, 457

Hubner E. 467 Harun al Rasid 59 Habakuk, bibl. 498

Habel E. 365

Haberl F.X. 444, 446-447, 450

Hadrian I, pap. 93, 164, 226

Hadrian II, pap. 476

Hadrian, ces. 138

Haebler K. 391

Hagen Jan, kaligraf 368

Hajnal St. 40, 289, 298, 342-344

Halberstadt, m. 126

Halevy J. 195, 201

Halle, m. 29

Haller Jan, drukarz 397-399

Haluciński K. 134

Hamann E. 79

Hammarstróm M. 205-206

Handelsman M. 15

Hanower, m. 147

Hartmann L.M. 227

Haseloff 98, 273, 275

Havet J. 414

Haymo, generał franciszkanów 167

Hebarhard, kanclerz 264

Heck W. 463

Hedin Sven 58

Heidelberg, m. 34, 147

Hel, półwysep 182

Helmarshausen, m. 300

Henryk Brodaty, ks. śląski 350, 372

Henryk II, ces. 97

Henryk III, ks. wrocławski 68

Henryk IV, ces. 119, 283, 303

Henryk ks. sandomierski 312, 343,443

Henryk Lew, ks. 98

Henryk Pobożny, ks. śląski 153

Henryk V, ces. 84, 127, 282-283, 309

Henryk VI, ces. 336

Henryk z Wierzbna, bp wrocławski 171

Henryk, bp leodyjski 310

Henryków, m. 350, 362-363

Herburt Jan Szczęsny 359

Hereford, m. 144

Herkulanum, m. 48, 51,138, 212, 217-

218

Herman, bp koloński 150 Herman, landgraf z Turyngii 98 Hermannus Contractus, kronikarz 454 Herodot 51, 202, 205 Hersfeld, m. 141, 240, 309 Hessel A. 243, 249, 251, 313, 320, 391 Hevesey Andre de 143

Heydke Jan 361, 389

Hieronim, św. 138, 162-163, 171, 176,

217, 231-232, 251 Hilary z Poitiers, św. 50, 163, 224 Hildebrand E. 39

Hildegarda, ż. Karola Wielkiego 244 Hildesheim, m. 141 Hill G.F. 434 Hirsch H. 308 Hiszpania, k. 39, 49, 52-53, 59-60, 87,

183, 225, 231, 235, 243, 257, 261,

273, 388, 395, 400, 437, 453, 455 Hochfeder Kasper, drukarz 397, 398 Hofman-Dadejowa H. 354-355, 357,

359

Hohenstaufowie, ród 59, 335 Holandia, k. 39, 71, 145, 451 Hommel F. 194 Honoriusz II, pap. 264 Honoriusz III, pap. 332, 334 Horacy 175 Hornowska M. 67, 136, 156, 175, 363,

365

Hove G. 255 Howardy G. 187 Hrabanus Maurus 140, 256 Hrozny F. 195 Hubę R. 291 Hubner E. 209, 210 Hucbald z St. Amand 454, 457 Hulakovsksy J.M. 407, 419 Hunter Dard 58 Hupsch, kolekcjoner 147

Ibscher H. 44

Ihm M. 36

Imram Gniewomirowicz, komes śląski

312

Ingolstad, m. 398 Innocenty II, pap. 264, 471 Innocenty III, pap. 334 Innsbruck, m. 59, 506 Iran, k. 87 Irlandia, k. 86,139,235-237, 239, 243,

416-417

Irnerius, prawnik 172 Isman Jusuf 200 . Isner Jan 156 Italia zob. Włochy Iwo Odrowąż, bp krakowski 152

526

Indeks nazwisk i nazw geograficznych

Indeks nazwisk i nazw geograiicznycn

Iwo z Chartres 174, 291, 293 Iwrea, m. 99 Izajasz, bibl. 498

Izjasław-Dymitr, ks. kijowski 101, 247 Izydor z Sewilli 64, 139, 163, 175, 231, 348, 440

Jachimecki Zdzisław 14, 458-459, 463,

466 Jadwiga śląska, św. 97, 167, 350, 352-

353 Jadwiga, kr. Polski, ż. Władysława

Jagiełły 60, 78,154-155, 366, 378,

443

Jaffe Ph. 35

Jagiellonowie, ród 158, 170 Jaksa, zięć Piotra Włostowica 130, 470,

491-492

Jakub de Yoragine 178 Jakub z Ossowy 378 Jakub z Theramo 178 Jakub z Yelletri 74, 346, 357 Jakub ze Żnina, abp gnieźnieński 289 Jan Adam „de Polonia" 395 Jan Chappuis 174 Jan de Sacrobusto 398 Jan Ewangelista 83, 112, 132, 154 Jan III Sobieski 504 Jan Kanty, św. 156, 361 Jan Kapistran, św. 466 Jan Kazimierz, kr. Polski 159 Jan Olbracht, kr. Polski 158, 366, 369,

381, 390

Jan VIII, pap. 227 Jan XXII, pap. 142, 174, 331, 335 Jan XXIII, pap. (antypapież) 142 Jan z Salisbury 163 Jan z Żytawy 365 Jan, abp gnieźnieński 306 Jan, diakon 368

Janko z Czarnkowa 154, 353, 359, 376 Janów J. 366 Jansen F. 300 Janusz Suchywilk 376 Januszowski J. 400 Januszowski Jan Łazarowicz 396, 400 Jaropełk-Piotr, ks. ruski, s. Izjasława-

Dymitra 274 Jarosław ze Skotnik, abp gnieźnieński

60

Jarosławiecka-Gąsiorowska Maria 79,

282, 345, 369, 391 Jaśko, notariusz 375 Jena, m. 29 Jensen H. 179,182,187,189-192,193,

195, 203, 205, 207 Jenson Mikołaj, drukarz 399 Jerzy z Sambora, kaligraf 370 Jędrzejów, m. 298, 363 Johannes Weszg de Banith 72 Johnen C. 409, 417 Johnston J.H. 159 Jordanes, kronikarz 176 Józef II, ces. 160 Judyta Maria, siostra Henryka IV ces.,

druga ż. Władysława Hermana

281, 283 Judyta, c. Wratysława II, kr. Czech,

ż. Władysława Hermana 281-282 Juliusz Waleriusz 175 Jusselin M. 414 Justyn, historyk 175 Justynian I Wielki, ces. 172, 318, 411-

412, 416 Juwenal 175

Kaczmarczyk K. 47, 154, 363, 370

Kadmos Fenicjanin 202

Kair, m. 51, 59

Kalabria, m. 228

Kalikst II, pap. 264

Kalisz, m. 348, 377, 493, 498, 499

Kallimach zob. Buonacorsi Filip

Kalund K. 39

Kanaan, k. 192

Kanossa (Canossa), m. 99, 281

Kapadocja k. 195

Kapua, m. 205, 228

Karabaćek J. 58-59

Karbowiak A. 136, 153

Karloman 252, 262

Karlsruhe, m. 147

Karol I Robert, kr. Węgier 60

Karol IV, ces. 60, 104, 108, 111, 142,

154-155, 338 Karol Łysy, kr. Franków, ces. 90, 93,

140, 255, 313

Karol Śmiały, ks. Burgundii 326 Karol V, kr. Francji 111, 141

Karol Wielki 57, 69, 88, 90, 93, 95,140,

155, 164, 233, 244-246, 249-250,

252, 257, 262-263 Karolina Północna, k. 200 Karolingowie, ród 338, 383 Karpiński L.C. 434 Kartagina, m. 171 Karwasińska J. 376 Kasjodor 139, 439 Kasjusz, św. 167, 279 Kassel, m. 147 Katalonia, k. 257 Katarzyna II, caryca 159 Katarzyna ż. Klemensa z Korzennej

471

Katarzyna, c. Ludwika I ks. brzeskie­go 153

Katarzyna, św. 138 Katon Młodszy 410 Katterbach Bruno 38 Katylina 410 Kaufmann C.M. 467, 469 Kazimierz (Kraków), m. 54, 61, 363,

368, 389 Kazimierz Jagiellończyk, kr. Polski

158, 361, 379-381, 391 Kazimierz Odnowiciel 150, 281, 300 Kazimierz Sprawiedliwy 312, 343 Kazimierz Wielki, kr. Polski 17, 60, 75,

114, 133, 154-155, 331, 366, 368,

375-379, 443 Kazimierz, s. Konrada Mazowieckiego

503

Kehr P. 227 Keiss J. 444 Keller P.L. 271 Kells, m. 88, 236 Kemosz, ojciec kr. Meszy 193 Kenyon Fryderyk G. 38, 44, 76 Kętrzyński Stanisław 13-15, 60-61,

273, 349, 352, 373-376, 378-379 Kętrzyński W. 40, 300, 345, 348, 354 Kieszkowski J. 391 Kijów, m. 274 Kilian, św. 284 Kirchhoff A. 204-205 Kirchner J. 44, 79, 136, 313, 316, 317,

319, 323, 326, 327, 344, 368, 391 Kiszkowie, ród 399 Klemens II, pap. 264

Klemens V, pap. 174

Klemens z Korzennej 471

Klemm P. 44

Kleopatra 137

Kloss E. 79, 362, 365-366, 368

Kłobuck, m. 438

Kłobucko, m. 132

Knossos, m. 195

Knyczyńska W. 156

Kochanowski Jan 400, 421

Kogel G. 57

Kóhler W. 79

Koloman, kr. Węgier 40

Kolonia, m. 97,147,150,167, 256,278-

279, 309-311, 352, 500
Kolumba, św. 88

Kolumban, św. 55, 88, 139-140, 233,

238, 416 Komornicki Stefan 43, 79, 122, 124,

128, 135

Konczyńska W. 463 Konin, m. 493

Konrad III, ces. 304, 310, 336

Konrad IV, kr. niem. 336

Konrad Mazowiecki 32, 337, 421, 503-

504

Konrad z Oleśnicy, bp wrocławski 397 Konrad, złotnik 499-500 Konstancja, m. 142-143, 156, 257 Konstantyn Wielki, ces. 138, 472 Konstantynopol zob. Bizancjum Kopenhaga, m. 47, 147 Kopera F. 43, 58, 67, 79,100,110,128-

129, 132, 134, 150, 154, 277, 279-

280, 282-283, 295-296, 300-301,
345-346, 352, 361, 368, 370, 391,
456, 463, 500, 503

Kopp Ulrych Fr. 414 Koprzywnica, m. 159, 298, 354, 365 Korbea (Corbie), m. we Francji 69, 86,

94, 97, 139, 147, 234-235, 240,

243, 250-252, 255 Korbea (Nowa Korbea, Korvey), m.

w Niemczech 98, 139, 348 Kordoba (Cordova), m. 437 Korzeniowski J. 159-160, 345 Kosmas, kronikarz 485 Kossowski 345 Kothe 282, 284, 300 Kowalski G. 363, 370

528

Indeks nazwisk i nazw geograficznych

Indeks nazwisk i nazw geograficznych

529

Kowalski Tadeusz 14

Kownacki Hipolit 357

Kowno, m. 396

Kozłowska-Budkowa Zofia 14, 42-43, 271, 295, 302, 304, 309, 311-312, 343, 350, 371, 374, 487-488

Kozubski W. 172

Kórnik, m. 160, 161

Kraków, m. 14-15, 45, 47, 51, 54, 58, 62, 68, 70, 75, 91-92, 98,100, 102, 122, 124, 128-130, 134-135, 150, 152, 154, 159, 161, 169, 173-175, 232, 267-269, 277, 281, 283, 293, 300-301, 331, 348, 354, 359, 361, 363, 365, 369, 377, 379, 380-382, 389, 395-396, 399; 401, 432, 439, 461-463, 470-471 488, 500-501

Krasińscy, ród 160—161

Kraus 469

Kreis L 205

Kreta, w. 195, 201, 204

Kropacz Jan, kopista 132-133

Krupicka H. 307

Kruszwica, m. 151, 270, 493

Kruszyna, m. 354

Krzyszków, m. 504

Krzyżanowski Stanisław 13, 41-43, 111, 213, 282-283, 303-304, 307, 333, 342, 345-346, 355, 359, 361, 373, 375-376, 378, 391

Kujwy, k. 493-494, 505

Kunegunda, św. 352

Kurdystan, k. 51

Kuropatnicki 355, 357

Kurowski Mikołaj, abp 361

Kutrzeba St. 170, 345, 377-378

Kwiatkowski S. 375

Lefebvre de Lassus G. 159 LófflerK. 44, 79, 82, 84,136, 148, 231,

257 Lambert II, bp krakowski 302-303,

347

Lambert z Hersfeldu, kronikarz 176 Lambert-Suła, bp Krakowa 274, 347 Lamprecht K. 79 Lanckoroński Mikołaj 75 Lanfranc, abp Canterbury 141 Lange W.H. 44, 394 Langois Ch. 15

Laon, m. 69, 130, 147, 162, 243, 288-

289, 293, 304, 461 Las Teutoburski 489 Laskarys Jan 143 Lasteyrie R. de 45 Lauer Ph. 251, 263, 269 Laurent M.H. 296, 433 Ląd, m. 151, 352, 363 Le Blant E. 45, 467, 469 Legendre P. 414 Legnica, m. 60, 153 Lehmann P. 77,156, 223, 225, 250, 252,

406, 411

Lehmann-Haupt C.F. 59 Lehner EJ. 79, 281-282 Leibniz G.W. 357 Lejda, m. 144-145, 147, 220, 393 Lelewel Joachim 13,15, 21, 40-41, 62,

67, 136, 153, 396 Leningrad zob. Petersburg Leodium, m. 99, 141, 281, 293, 295,

306, 309

Leon IX, pap. 264, 309 Leon XIII, pap. 38, 333 Leonard, św. 487 Leonardo Pisano Fibonacci 437 Leopolita Jan 399 Lepszy L. 43, 62, 110, 345, 370, 439,

463, 470

Leszek Biały, ks. 152 Leszek Czarny, ks. 439, 470 Leszek, s. Bolesława Kędzierzawego

491-492, 495

Leutcharius, opat w Tours 235, 243 Lewak A. 161 Liban, g. 192, 201 Lichaczew M.P. 62 Lidia, k. 205 Lidzbark Warmiński (Heilsberg), m.

354 Liebaert P. 38,212, 229-230, 234-235,

252, 259, 321, 384 Lietzmann J. 469 Likaonia, k. 195 Limoges, m. 121 Lindau, m. 123 Linde Samuel Bogumił 160 Lindisfarne, m. 88, 239 Lindsay M.W. 28, 39, 226, 235, 251,

406, 417 Linneusz Karol 30

Linz, m. 29

Lipsk (Leipzig), m. 36, 44, 50, 359, 396

Lisiecki A. 286

Litwa, k. 24, 204, 396

Liwiusz Tytus, historyk 55, 175, 384

Loara, rz. 235, 255

Lob-nor, jeż. 58

Lóffler E. 434

Lohmeyer K. 37, 44, 314, 406, 419

Lombardia, k. 60, 86, 99, 286

Londyn, m. 32, 51, 57, 121, 126

Longinus, św. 83

Lorsch, m. 92, 141, 147, 240

Lot. F. 263

Lotariusz, ces. 90, 92

Lotaryngia, k. 281

Loubier H. 115,117,119-121,123,125,

132 Lowe (Loew) E.A. 40, 223, 226, 231,

235, 236, 239, 247, 250, 256-257,

417

Loźmierza Polska, m. 71 Lubiąż, m. 153, 298, 307-308, 362, 373 Lubin, m. 118, 151,166, 281, 293, 295,

298-299, 309, 374 Lublin, m. 13, 15, 348, 396 Lubomirski T. 153 Luborzyca, m. 439

Lucjusz Cecyliusz Jukund 46, 218-219 Ludwik bawarski 111 Ludwik I, ks. brzeski, s. Bolesława III

153, 155 Ludwik IX Święty, kr. Francji 104, 111,

141-142, 155, 335 Ludwik Niemiecki 264 Ludwik Pobożny, ces. 90,140, 262, 414 Ludwik VI, kr. Francji 335 Ludwik VII, kr. Francji 335 Ludwik VIII, kr. Francji 111 Ludwik Węgierski 375-378 Ludwik XIV, kr. Francji 146 Lugdun zob. Lyon Lukan 175

Lukka, m. 228, 230, 235 Luksemburg, k. 453 Luksemburgowie, ród 108, 367 Lustig G. 489 Lutsch H. 490-491 Luwr, m. 128, 142 Luxeuil, m. 69, 86, 139, 230, 233-234,

238, 243, 250

Lwów, m. 13, 15, 17, 40, 62, 155, 160-

161, 170, 273, 354, 365, 396 Lyon (Lugdun), m. 147, 255

Łabanow 500

Laguna St. 348

Łęczyca, m. 281

Łekno, m. 304, 306, 310-311, 352, 371

Łodyński M. 161, 373

Łosk, m. 396, 399

Łoś J. 43, 117, 118, 154-155,158, 429,

431

Łukasz Ewangelista 62 Łukasz Watzelrode, bp warmijski 390 Łukowski J. 291 Łuszczkiewicz Wł. 493-495 Łużyce, k. 277 Łysa Góra, g. 158 Łysieć, g. 289

Mabillon J. 25, 29,169, 224-226, 231-

232, 235, 240, 246, 414 Maciej Korwin, kr. Węgier 71,143,158 Maciej Miechowita 399 Madryt (Madrid), m. 39, 147 Maffei Scipione 29, 225 Magno, abp Sens 418 Mai Angelo 55 Majkowski E. 286 Makrobiusz 175 Maksymilian I, ces. 36 Malatesta Domenico, ks. 144, 146 Maleczyński K. 43, 302, 304, 306, 309-

312, 354-355, 373-374
Malonne, m. 293
Malo-Renault J. 79
Małecki A. 493
Małopolska, k. 159, 312
Manios, właściciel fibuli 207
Manitius M. 178
Manteuffel J. 137
Manteuffel Tadeusz 271
Manuzio Aldo 393, 395, 441
Manuzio Aldo, młodszy 441
Marche Lecoy de la 79
Marchia Hiszpańska, k. 257
Marchiennes, m. 99
Marcin V, pap. 332
Marek, Ewangelista św. 94
Maria, ż. Piotra Włostowica 490
Maroko, k. 59 ^v

530

Indeks nazwisk i nazw geograficznych

Indeks nazwisk i nazw geograficznych

531

Martin H. 79

Marucchi O. 467

Massmann H. 46

Mateusz, Ewangelista św. 93, 96

Matuszewski J. 350

Matylda, ks. szwabska 84, 150, 169,

273, 275-277

Maugerard, handlarz rękopisów 147 Maurdramnus, opat w Korbei 250-252 Maurer E. 375 Maurus, bp krakowski 151, 281, 487-

488

Maurycy, św. 167, 279, 284 Mediolan, m. 55, 71, 99, 120, 147, 264 Medyceusz Kuźma 143, 385 Meier G. 28

Melisenda, c. Baldwina I kr. jerozolim­skiego 121

MentzA. 409, 411, 417 Menzel K. 246, 250 Merowingowie, ród 233 Merseburg, m. 147, 283 Mesza, kr. Moabitów 193, 203 Metody, św. 82 Metz, m. 93, 120, 147, 396, 451-453,

455, 459

MeyerW. 313,402 Mez A. 58-59 Mezopotamia, k. 187-188 Michalski Konstanty 14, 271, 345 Michel A. 79 Michigan, m. 76 Micy, m. 255 Mieszko I, ks. Polski 88,149-150,175,

273, 300, 483 Mieszko II, kr. Polski 84,149-150,169,

273-276, 300, 347, 486 Mieszko III Stary 307-308, 352, 498-

499, 503

Mignę J.P. 169, 178 Mikołaj Brevis z Głubczyc 365 Mikołaj Czech, kanonik wiślicki 377 Mikołaj V, pap. 143, 332, 482, 484 Mikołaj z Książa 361 Mikołaj z Liry 163 Mikołaj z Polski 178 Mikołaj z Radomia 466 Mikołaj z Wolborza 377 Mikołaj, brat z Mogiły 370 Mikołaj, kanonik poznański 354, 357 Mikołaj, notariusz śląski 350

Milkau Fr. 44, 50, 79, 136, 179

Millares C. 39, 44

Minos, kr. Krety 195

Mirica zob. Heydeke

Mitkowski J. 374

Moab, k. 192

Modena, m. 147

Mogilno, m. 281

Mogiła, m. 61, 159, 161, 363, 370

Moguncja, m. 149, 176, 309, 348, 392,

469, 478-479, 480, 485 Mohlberg C. 249 Molinier A. 79 Mollat G. 434 Mommsen T. 411

Monachium (Miinchen), m. 147, 289 Monaci E. 37 Monte Cassino, m. 99, 138, 141-142,

147, 228

Montfaucon B. 148 Montpellier, m. 69, 87 Monza, m. 120 Morawy, k. 365 Morelowski M. 43,128, 130, 293, 295-

296, 504

Morgan Pierpont 97,121,123,148, 352 Morimond, m. 298 Morze Egejskie 195, 202 Morze Martwe 192 Morze Śródziemne 192,195,197, 201-

202

Moskwa, m. 396 Moza, rz. 99, 288, 309 Mozgawa, rz. 504 Mszczuj, ks. pomorski 373 Mścisław, opat Tyńca 365 Muczkowski J. 366 Muńoz y Rivero J. 39 Murbach, m. 230, 309 Musa Alchwarismi 437 Muszkowski J. 391 Mykeny, m. 195

Nadrenia, k. 61, 98, 128, 288, 489

Namysłowski B. 182

Nancy, m. 55, 147

Napoleon I 30, 147

Narmer, kr. Egiptu 189

Neapol, m. 55, 141, 143, 147, 205, 220,

228, 395 Neuzell, m. 277

Newa, rz. 160, 352

Niccoli Niccolo de 143, 385

Niderlandy, k. 133, 326, 395

Niebuhr B. 55, 217

Nieder-Altaich, m. 284

Niemcy, k. 30, 34, 36, 50, 52, 53, 60, 68, 70, 94, 97-99, 109-111, 126, 128, 133, 140, 146, 148, 151, 231, 240, 256-257, 273-274, 281, 324, 326, 335-336, 341, 350, 365, 374, 385, 392-393, 395, 398-400, 437, 451, 453-455, 457, 469, 482, 486, 503

Nieśwież, m. 396

Nil, rz. 48, 49

Niniwa, m. 137

Nissen 180

Nitsch K. 88

Niwiński M. 373

Nonantola, m. 230, 249, 256

Norbert, św. 288

Normandia, k. 124

Norymberga, m. 60, 110, 393, 396

Novalese, m. 75

Nowara, m. 86

Nowicki E. 375-376, 378-379

Nowowiejski A. J. 132, 293

Nowy Jork, m. 39, 97, 121, 123, 148, 350

Nursja, m. 138

Obertyński Z. 170

Oksford, m. 28, 33, 39, 44, 142, 147

Olbert, opat w kl. św. Jana w Leodium

141 Oleśnicki Zbigniew (młodszy), abp

gnieźnieński 361 Oleśnicki Zbigniew, bp krakowski 17,

114, 158, 170, 361, 368, 389, 391 Omont H. 28, 439 Oppermann O. 39 Orchomenos, m. 195 Orlean, m. 414 Orozjusz 175 Orygenes 138 Orzechowicz B. 365 Ossolińscy, ród 161 Ossoliński Józef 160 Otloh z Ratyzbony, miniaturzysta 141,

283

Otto I, ces. 66

Otto III, ces. 90, 97, 125, 149, 150

Otto W. 189

Otto z Bambergu 119

Otto z Wittelsbachu 352

Otto, bp Freisingu 176

Otto, ks. czeski 311-312

Owidiusz 151, 175

Oxyrhynchos m. 48, 50, 212

Pacanów, m. 303

Paderborn, m. 489

Padwa, m. 36, 69, 99, 152, 174

Pagaczewski J. 128, 439

Palmieri G. 36, 334

Palestyna, k. 192

Pamfiliusz, św. 138

Panofsky E. 489, 496

Panzer F. 467

Paoli Cesare 37, 44, 313-314, 406,

419-420, 424, 439 Papee Fryderyk 296 Paąuius Proculus 46 Paryż, m. 35, 44, 47, 55, 57, 70, 75, 93,

121, 135, 141, 144, 147-148, 152,

171, 174, 220, 227, 269, 393, 480 Paschalis II, pap. 264-266 Patryk, św. 139, 236 Paweł Apostoł 498 Paweł Diakon 138, 140, 176 Paweł II, pap. 389 Pawia, m. 173, 271 Peiser F. E. 194 Peloponez 204 Pelplin, m. 161 Pergamon 51-52, 137 Perlbach M. 277, 348, 373 Persjusz, satyryk 151, 175 Pertz G. H. 34 Perugia, m. 205 Petersburg (Leningrad), m. 128, 132,

147, 159-160, 251, 277, 296, 346 Petrarka Franciszek 57, 71, 142-143,

158, 320-321, 383
Petrus de Crelkow, kopista 365
Pfister K. 79
Pflugk-Harttung J. 36
Pforta (Porta), m. 298, 306-307
Phaistos, m. 195
Phalesius G. 163 \

532

Indeks nazwisk i nazw geograficznych

Indeks nazwisk i nazw geograficznych

533

Piacenza, m. 55

Piastowie, ród 97, 101, 130, 153, 273, 302, 352

Piekarski Kazimierz 61,127,133, 391, 397, 399

Piekosiński Franciszek 60, 62, 366, 439, 486, 494

Pieńkowska H. 363, 365

Pierre Diacre (Piotr Diakon), mnich 418

Pikardia, k. 139, 250-251

Pioraco, m. 60

Piotr I, opat w Henrykowie 350

Piotr Lombard 163

Piotr Stary (Wezeborowic), s. Wszebo-ra 493-495

Piotr Włostowic 130, 348,489-490, 493

Piotr z Szmotuł 354

Piotr, s. Gertrudy 274

Piotrkowczyk Andrzej, drukarz 396

Piotrowicz Ludwik 46

Pipin (Pepin) Krótki, kr. Franków 36, 252

Pirenne H. 39

Pius II, pap. (Eneasz Sylwiusz Picco-lomini) 388-389

Pius X, pap. 38

Pivec K. 15

Plezia Marian 175, 177, 354

Pliniusz Starszy 45, 51, 175, 194, 202

Płock, m. 100, 103, 129-130, 132-133, 151, 161, 293-295, 494, 496

Podlacha W. 43, 79, 98, 106, 109, 277, 279, 282-283, 286, 295, 300, 345, 363, 365

Pohorecki F. 150, 177, 279

Polaczkówna H. 372

Polkowski I. 57, 151, 158, 267, 291, 300, 302, 345, 346, 347

Polska, k. 14,18, 25, 28, 30, 40, 53, 57, 60-62,70, 84,97, 99,101,109-110, 127-128, 130, 132-133, 141, 149-153, 158-159, 162, 173-175, 204, 231, 244, 265, 267, 269, 271, 273-274, 277, 279, 281-283, 286, 288-289, 293, 296, 300, 302-303, 304, 311, 325, 340-342, 344-345, 347, 350, 359, 363, 365, 371, 376, 395-396, 398, 400, 403, 432, 438-439, 442, 458-466, 483, 489, 495

Pomorze, k. 373

Pompeje, m. 46, 218, 469

Porta zob. Pforta

Portugalia, k. 39

Poryck, m. 160, 282

Posadzówna W. 494

Posse O. 306-308, 311, 339

Postawa Piotr z Proszowic, kaligraf 369

Potkański K. 485

Potoccy, ród 161

Potthast A. 178

Poznań, m. 13, 40, 151, 159, 161, 286,

349

Praetorius 194 Praga, m. 39, 54, 97,132-133,142,149,

156, 176, 282-283, 348 Prandota, bp krakowski 348 Prądnik Czerwony (Duchacki), k. Kra­kowa, m. 61 Prądnik, rz. 61 Premontre, m. 288 Preneste, m. 207 Prou M. 28, 34, 210, 222, 225, 258,295,

313, 406-407, 419-420, 424, 434,

439

Priifeuing, m. 97 Prusy Królewskie, k. 159 Prusy, k. 147-148 Przemysł I, ks. Wielkopolski 82, 153,

373

Przemysł II, ks. Wielkopolski 153, 376 Przemysław I, ks. czeski 312 Przemyślidzi, ród 97, 352 Przeździecki Aleksander 150, 357, 505 Przybylski Jacek 500, 502-504 Przybysław, katedralis 365 Przybyszewski B. 370 Ptaszycki St. 13, 15 Ptaśnik J. 61, 132, 365-366, 368, 391,

396

Ptolemeusz Klaudiusz 175, 178 Ptolemeusze, ród 137 Ptolomeusz II, kr. 51, 137 Puławy, m. 160 Pułtusk, m. 100

Quesvers P. 45

Raczyńscy, ród 161 Radziwiłłowie, ród 399

Rainer, arcyksiąże, kolekcjoner 51, 55,

58

Raków, m. 396 Rand E.K. 250, 255 Ras Szamrah (Ugarit), m. 199-201 Rastawiecki 505 Ratyzbona, m. 97-98, 141, 149, 256,

281, 283-286, 309 Ravensburg, m. 60 Rawenna, m. 49, 220 Recja, k. 230 Redlich O. 15, 374 Reginbert, opat w Reichenau 141 Rehm A. 205 Reichenau, m. 96-98, 140, 147, 149,

162, 176, 230, 257, 274, 277, 309,

348, 453-454

Reims, m. 255, 288-289, 291, 293 Rej Mikołaj 399 Remigiusz, bp Chur 256 Ren, rz. 94, 230, 256, 309, 311, 453, 482 RenkerA. 44 Reusens E.H. 39 Ricci S. 467 Rieger K. 35 Rieu du 39

Rikwin, twórca drzwi płockich 495 Robert z Sorbony 142 Rodos, w. 45 Roger Bacon 71, 163 Rolny W. 365 Romanus, mnich 454 Romulus 206-207 Rosenbaiger K.S. 470 Rosenmund R. 28 Rosenthal Jakub 289 Rosja, k. 39, 277, 295, 500 Rossi de G.B. 467 Rother C.H 363, 365 Rouge E. De 195 Routpert, opat 283 Różycki K. 397 Rudolf z Habsbuga, ces. 336 Rudolph A. 29

Rudoprecht, miniaturzysta 84 Rufinus Probianus 120 Rurykowieże, ród 101 Ruś, k. 24, 101, 150, 396 Rutpert, bp Bambergu 303 Rybarski A. 350

Rycheza (Ryksa), ż. Mieszka II, kr. 96, 101, 150, 274, 281, 486

Ryga, m. 161, 500

Ryksa zob. Rycheza

Ryszard de Bury, bp Durham 142

Rzym, m. 28, 37, 57, 68, 88, 99, 137-138, 142, 147, 152, 156, 169, 171, 205-209, 224, 227, 236, 242, 247, 249, 256, 304, 332, 335, 346, 445, 451, 475, 479, 481, 483

Sadowski J.N. 500, 503

Saksonia, k. 98, 139

Salerno, m. 228

Salomea, c. Leszka Białego 152-153

Salomea, ż. Bolesława Krzywoustego

152, 274, 283

Salustiusz, historyk 151, 175 Salzburg, m. 97-98, 256, 283, 309 Samarkanda, m. 59 Samostrzelnik Stanisław z Krakowa

(z Mogiły) 370 San Donato, m. 500 Sandomierz, m. 365 Sandys J.E. 467

Santifaller L. 53, 111, 114, 249, 406 Sattler P. 29

Sauerland H.V. 98, 273, 275 Sawicka S. 161, 277,279,282,293, 295,

300, 345, 363 SayceA.H. 195 Sazawa, m. 97, 281 Schónemann C. 30 Scharffenberger Maciej, drukarz 396,

399

Scharffenbergerowie 399-400 Schiaparełli L. 38, 209-210, 214-215,

230, 241, 243, 252, 379, 406, 411,

414, 417, 420, 424 Schmidt A. 126 Schmidt E. 163 Schmitz W. 413, 414 Schneider H. 195 Schóffer Piotr, drukarz 392 Schonaw Nicolaus, kopista 365 Schónsperger, drukarz 393 Schott Siegfried 196 Schramm P. 283 Schreiber H. 115 Schubart W. 44, 50, 137 ^v

534

Indeks nazwisk i nazw geograficznych

Indeks nazwisk i nazw geograficznych

535

Schubert H. 306, 308-311

SchultzA. 490-491

Schultze V. 44

Schum W. 313

Sczekna Jan 156

Seignobos Ch. 15

Sekwana, rz. 288

Selle Gótz 29

Semkowicz Aleksander 14, 117

Semkowicz Władysław 15, 29, 41-43, 97, 117-118, 130, 158, 162, 289, 291, 296, 304, 306, 338-339, 344, 346, 352, 373, 376, 378, 429, 431, 489

Seneka 175, 410, 413

Setesza Mikołaj, wikariusz krakowski 368

Sethe Kurt 179, 195-197, 199, 201

Sewilla, m. 139, 395

Sędziwój z Czechła 354, 355

Shom R. 172

Sickel Teodor 21, 31, 35-37, 41, 246-249, 258, 262, 303, 338, 414

Siebeneicher Mateusz, drukarz 396, 399

Sieciech, palatyn Władysława Herma­na 486

Sieciechów, m. 159

Siecieclin zob. Sieciech

Siedlce, m. 354, 357

Siedmiogród, k. 46, 218

Siegbert z Gembloux, kronikarz 176

Siemieński J. 377

Siena, m. 205

Sienieński Jakub, bp krakowski 156

Silnicki T. 170, 293

Silvestre J.B. 32

Skała, m. 152

Skałka, m. 132

Skandynawia 53

Sleumer A. 365

Smaragd, opat 271

Smith D.E. 434

Smółka Stanisław 175

SokołowskiM. 101, 128, 164, 282-284

Solesmes, m. 444

Solinus 175

Sommerfeld (Esticampianus) Jan 389

St. Amand, m. 99

St. Denis, m. 255, 263

St. Gallen, m. 69, 94, 140, 143, 147, 181, 212, 230, 233, 238, 250, 257, 264, 267, 284, 288, 309, 449, 451, 453-454, 459

St. Julien, m. 60

St. Omer, m. 99

Stablo, m. 309

Stachowski P.J. 14

Stacjusz Tebais 151, 175

Staerk A. 40, 277, 286, 345, 461

Stanislaus Polonus, drukarz 395

Stanisław z Buka 366

Stanisław, św., bp krakowski 74, 167, 346-347, 353, 357, 466

Starzyński J. 79

Stefan, kr. Węgier 40

Steffens F. 36, 206, 211, 217, 221, 224-225, 227, 236, 239, 244, 246, 254, 257, 265, 267, 310, 313, 315, 406,

413, 414, 416-417, 420, 424, 434,
439

Stein Aureli 58

Stein H. 45

Stein Karl 34

Steinacker H. 209, 242-243, 247, 256

Stengel E.E. 313

Stenzel G.A. 350

Stephaton 83

Strassburg, m. 29, 60, 221

Straube Kasper, drukarz 396-397

Stromer Ulman, papiernik 60

Stronczyński K. 32, 40, 114, 470

Stroner Wł. 505

Strzegom, m. 312

Strzelno, m. 493-495

Strzempiński Tomasz, bp krakowski

130, 156, 170 Stwosz Wit 68, 134 Sulejów, m. 298 Sundwall J. 195 Suńol Dom Gregoire 444 Surzyński J. 444, 446-447, 450 Swarzensky G. 79, 283, 286 Swetoniusz 176 Swientek H.O. 68 Sybl H. 36, 303

Sycylia, w. 49, 59-60, 204, 336 Sydon, m. 192 Sykstus IV, pap. 143, 174 Sylwester II pap. (Gerbert z Aurillac)

414, 437

Synaj, g. 138, 197

Synajski Półwysep 197,199

Syria, k. 59, 87, 90, 192, 195, 199-201

Szablowski J. 133

Szampania, k. 69, 162

Szczygielski Stanisław 150

Szczyrzyc, m. 159, 161, 373

Szentpetery J. 60

Szkocja, k. 139

Sztokholm, m. 159

Szujski Józef 127, 283

Szwabia, k. 57, 123, 140, 231, 277

Szwajcaria, k. 36, 181, 233, 238, 251, 385

Szwajpolt Fioł 396

Szwecja, k. 39, 159, 341

Szydłowiecki Krzysztof 391

Szyling Fryderyk 61

Szymon, opat z Lądu 499

Szymon, przeor klasztoru Bożego Cia­ła na Kazimierzu (Kraków) 365

Szymonowie Szymon 399

Śląsk, k. 60, 71, 97,144, 307, 312, 349-350

Ślęża zob. Góra Sobótka

Św. Krzyż, m. 159

Świętosław z Wilkowa, kaligraf 461

Świętosław, s. Piotra Włostowica i Ma­rii 490

Tacyt, historyk 142, 175, 386

TanglM. 35, 417, 283, 330

Tarnowscy, ród 160-161

Tarnów, m. 463

Tassin P.R. 29

Taszycki W. 366

Taubenschlag R. 172, 371

Teby, m. 50

Tegernsee, m. 283

Teodoryk Wielki 139

Teodozjusz II, ces. 271, 411-412, 416

Terencjusz 151, 175

Tertulian 163

Tessalia, k. 204

Theodelinda, kr. longobardzka 121

Thera, w. 203-204

Thibaut P.J. 445

Thiel V. 60

Thietmar, kronikarz 302

Thommen R. 313

Thompson E.M. 38, 39, 44, 204, 216,

218, 223, 237-239, 258, 261, 313,

406, 439 Till R. 386. Timgad, m. 138, 215 Tiron Marek Tuliusz 409-411 Toledo, m. 231

Tomasz I, bp wrocławski 350 Tomasz z Akwinu, św. 163 Tomicki Piotr, bp krakowski 170, 391 Toruń, m. 47 Tory Geffroy 395 Tours, m. 69, 90, 94,140, 235, 240,246-

247, 250, 252, 254-256, 271, 309,

476

Toustain Ch. Fr. 29 Trajan, ces. 137

Traska, kronikarz 271, 345, 355 Traube L. 28-29, 37, 44,136, 216, 225-

226, 240, 242, 247, 256, 309, 406,

409, 411, 414

Trąba Mikołaj, abp gnieźnieński 361 Treviso, m. 60 Trewir, m. 75, 96-97, 246 Trithemius Jan 414 Trogus Pompejusz 175 Troja, m. 195 Troyes, m. 60 Trzciński T. 269, 271, 282, 284, 285,

291, 300, 362, 365, 459 Trzebnica, m. 97, 153, 350, 352, 372 Trzebnicki Mikołaj, opat w Koprzyw-

nicy 365

Trzemeszno, m. 505 Ts'ai Lun 58 Turkiestan, k. 58 Turyn, m. 38, 55, 147 Turyngia, k. 98 Turzon Jan 396 Tymoteusz z Miletu 73 Tyniec, m. 128-129,150-151,159-160,

167, 277 Tyr, m. 192 Tyryns, m. 195 Tyszkowski K. 14

Udine, m. 147

Uhlhorn Fr. 313, 326

Ulanowski B. 40, 373, 377, 494-495

536

Indeks nazwisk i nazw geograficznych

Indeks nazwisk i nazw geograficznych

537

Ulfilas, bp wizygocki, tłumacz Biblii 57,

314

Ullman B.L. 40 Unger E. 187

Ungler Florian 397, 398-399 Unglerowa, wdowa 400 Ungut Meynard, drukarz 395 Upsala, m. 57, 147, 159, 314 Ur, m. 187 Urban IV, pap. 334 Urban V, pap. 331 Urban VI, pap. 332 Usuard, mnich benedyktyński 171 Uta, opatka 286

Valerius Probus 409, 418

Varennes, m. 284

Varro, poeta 51

Vercelli, m. 147, 230

Vernier J. 34

Vetulani Adam 174, 433-434

Vienne, m. 174

Vietor Hieronim 397, 399, 400

Yitelli G. 37

Vivarium, m. 139

Vivian, hr. 92

Vóróspatak, m. 46, 218

Vries S. de 39

Wacław de Slatinka, kaligraf 365

Wacław IV, kr. Czech 104, 108

Wacław z Brodni 361

Wacław Żydek 368

Wacław, brat Ludwika I ks. brzeskie­go 153

Wacław, ś w. 352

Wagner A. 361

Wagner P. 444, 449

Wailly N. de 30

Waismunt, mistrz drzwi Płockich 495

Waitz G. 34, 348

Walafrid Strabo 162, 289

Walencja, m. 59

Walezjusze, ród 141

Walicki M. 79, 345

Walo (Gwalon), legat papieski 174, 293

Walter z Malonne, bp wrocławski 289, 293

Walther J.L. 30, 407, 418-419

Wapowski Bernard 127

Warmia, k. 159

Warner G.F. 39

Warszawa, m. 51, 57,63,105,128,132, 155, 159-161, 271, 277, 280, 290, 296-297, 299, 305, 328, 352, 354-356, 365, 419, 461, 463, 465, 500

Warthau, m. 181

Wattenbach W. 34-35, 44, 79,136, 209, 246, 313-314, 341-342, 344, 365-366, 406

Watykan 37, 55, 147-148, 211-212, 482

Waulsort, m. 309

Wawel 487-488, 500

Wawrzyniec, bp wrocławski 312

Wąchock, m. 373

Weale James W.H. 115, 123

Wehmer C. 225-226, 314, 318, 320, 325

Weinberger W. 143

Weiss K. 506

Wenecja, m. 60, 71,121,143,147, 392-393, 398, 441

Wergiliusz 175, 212-213, 254, 440

Werona, m. 29, 55, 86, 99, 147, 212, 217, 228, 230, 235, 242, 256

Westfalia, k. 98

Weule K. 184, 189

Wezera, rz. 98

Węgry, k. 40, 53,110, 244, 341-342, 391

Wichman, bp magdeburski 495-496

Wichman, bp naumburski 307

Widukind z Korbei 176

Wiedeń, m. 28, 35, 40, 50-51, 55, 57-58, 95,147,160, 224, 245, 355, 401

Wielki Nowogród, m. 495, 497

Wielkopolska, k. 312

Wierczyński-Vrtel St. 136, 430

Wierzbięta Maciej 396, 399, 400

Wierzbowski Teodor 14, 407, 419

Wierzchosława, ż. Bolesława Kędzie­rzawego 129

Wiesbaden, m. 481

Wiese E. 311

Wieselgren H. 39

Wiesner J. 58

Wignand, proboszcz z Moguncji 479

Wiktor II, pap. 52

Wiktor III pap. zob. Dezyderiusz

Wiktor, św. 167, 279

Wilanów, m. 161

Wilbert, opat Pforty 308

Wilhelm Durand 174, 178

Wilhelm R. 186

Wilhelm z Champeaux 163

Willibrord, św. 240

Willigis, abp moguncki 478

Wilno, m. 13, 15, 40

Wilten, m. 506

Wincenty Kadłubek 152-153,175,177, 353-355, 357-360

Winchester, m. 99, 126

Wincenty Bellowaceński 157

Wisłocki Wł. 72,153,156, 345, 361, 389

Wiśniewski J. 114

Wit, św. 97, 352

Witruwiusz 313

Wittelsbachowie, ród 97, 352

Witto, bp salzburski 256

Władysław Herman, ks. Polski 281, 283-284, 288, 300, 302-303, 486, 503

Władysław II, ks. Czech 310-311

Władysław II, ks. Polski 490

Władysław Jagiellończyk, kr. Czech i Węgier 158

Władysław Jagiełło, kr. Polski 61,132, 157, 375, 377-378, 380, 466

Władysław Laskonogi, ks. Polski 371

Władysław Łokietek, kr. Polski 114, 375-376, 443, 503, 505

Władysław Warneńczyk, kr. Polski 110, 112, 378

Włochy (Italia), k. 36-38, 49, 52-53, 55, 60, 64, 68, 70-71, 73, 75, 86, 97, 99, 101, 106, 108-110, 138, 140, 142-144, 146-151, 173, 204-206, 220-221, 225-226, 228-230, 234-235, 238, 242-244, 247, 255-256, 258, 261, 271, 273, 281, 315, 318, 320, 324, 333, 335-336, 344, 371, 379, 383, 387-388, 393, 395, 400, 406, 416, 437, 453, 455, 461, 463 482

Włocławek, m. 161, 270

Włodarski B. 14

Włodzimierz, wojewoda krakowski 494

Wojciech, św. 67, 167, 284, 352, 485

Wojciechowski T. 149, 348, 491

Wolf J. 444

Wolfenbuttel, m. 55, 147, 234 Wolff A. 376

Wolfgang, św. bp ratyzboński 286 Wołyń, k. 160

Wratysław II, kr. Czech 97, 281, 302 Wrocław, m. 107, 160, 171, 298, 348, 363, 365, 376, 398, 470, 490-491 Wszebor 493 Wurtembergia, k. 152 Wiirzburg, m. 147, 240, 256, 309 Wyspy Brytyjskie 235

Xativa, m. 59 York, m. 140

Zaborowski Stanisław 398

Zagość, m. 298, 343, 443

Zakrzewski Stanisław 17, 150, 277, 279, 282, 284, 352, 373

ZałuskiAndrzej Stanisław, bp krakow­ski 159-161

Załuski Józef Andrzej, bp kijowski 159-161

Zamojscy (Zamoyscy), ród 160-161, 277, 355, 359

Zamość, m. 396

Zamoyski Stanisław 277

Zangemeister C. 209

Zathey J. 438

Zbigniew, s. Władysława Hermana 300

Zbylut, rycerz 304, 310

Zdanowski J. 367

Zdzitowiecka-Jasieńska H. 67, 136, 156, 175, 365

Ziemia Chełmińska, k. 337

Zimmermann E.H. 79

Złotkowski Jan, kaligraf 369

Złotoryja, m. 144

Zurych, m. 74

Zwettl, m. 147

Zwiefalten, m. 141, 152, 274

Zygfryd, bp bermeński 307

Zygmunt I Stary, kr. Polski 158, 378-379, 391

Zygmunt III Waza, kr. Polski 159

Żyrosław, bp wrocławski 311-312

zestawił Wojciech Mruk

Posłowie

Paleografia łacińska była ostatnim, a zarazem największym dzie­łem Władysława Semkowicza. Ogłoszona została drukiem w dwa lata po jego śmierci, jako jedna z ostatnich pozycji opublikowanych przez Pol­ską Akademię Umiejętności przed jej zawieszeniem w 1952 r. przez władze komunistyczne. To swoje opus magnum pisał Semkowicz w latach 1941-1945, w warunkach bardzo mało sprzyjających pracy naukowej.

Władysław Semkowicz urodził się w 1878 r. we Lwowie, tam ukoń­czył gimnazjum, a następnie studia wyższe w zakresie prawa i historii. W 1909 r. na podstawie pracy Ród Pałuków habilitował się do nauk po­mocniczych historii. W tym czasie pracował zawodowo jako nauczyciel gimnazjalny. Przełomowy okazał się w jego życiu rok 1916. W Uniwersy­tecie Jagiellońskim, w związku z przejściem Stanisława Krzyżanowskiego na Katedrę historii Polski zawakowało kierownictwo Gabinetu Nauk Pomocniczych Historii. Wówczas kilku profesorów krakowskiej wszech­nicy (ks. Jan Fijałek, Stanisław Kutrzeba, Franciszek Bujak i Bolesław Ulanowski) zaproponowało, by funkcję tę powierzyć Władysławowi Sem-kowiczowi. Plan powiódł się i odtąd przez 32 lata kierował on Gabine­tem, przekształconym później w Seminarium i Gabinet Nauk Pomocni­czych Historii UJ.

Przychodząc do Krakowa, miał już Semkowicz duży dorobek nauko­wy, przede wszystkim w zakresie heraldyki i planował - jak sam pisał w 17 lat później - stworzyć pewnego rodzaju szkołę badań heraldycz­nych. Zamierzenie to powiodło się, pod jego kierunkiem powstał bowiem szereg monografii rodów rycerskich. W dorobku Semkowicza znalazły się też prace poświęcone dyplomatyce, sfragistyce, geografii historycznej. Nie uchylał się od podejmowania trudu edytorskiego; wspólnie z J. Fijał-kiem wydał Kodeks dyplomatyczny katedry i diecezji wileńskiej, razem z S. Kutrzeba opublikował Akta unii Polski z Litwą 1385-1791, z J. Ło­siem Kazania tzw. Świętokrzyskie, a samodzielnie dwa tomy Materia­łów do dziejów osadnictwa Górnej Orawy oraz szereg drobnych tekstów źródłowych. Ważne miejsce wśród publikacji Semkowicza zajmuje Ency­klopedia nauk pomocniczych historii. Jest to skrypt, który został opubli­kowany po raz pierwszy w 1923 r. przez studentów w oparciu o notatki z wykładów profesora. Następnie co kilka lat skrypt ten był wznawiany, ale dopiero wydanie z 1945 r. uzyskało autoryzację Semkowicza. Na tym skrypcie wychowało się kilkanaście pokoleń historyków, nie tylko studen­tów Uniwersytetu Jagiellońskiego, gdyż aż do czasów powojennych był on jedynym kompendium wiedzy dotyczącej nauk pomocniczych historii.

540

Posłowie

Posłowie

541

W dniu 6 listopada 1939 r. Władysław Semkowicz wraz z innymi pro­fesorami krakowskich uczelni został aresztowany i wywieziony do obozu w Sachsenhausen, gdzie był przetrzymywany do listopada 1940 r., a po powrocie jeszcze przez długi czas musiał się meldować kilka razy w ty­godniu w siedzibie gestapo przy ul. Pomorskiej. Udało mu się natomiast bardzo szczęśliwie znaleźć pracę w Archiwum Państwowym w oddziale przy ul. Św. Anny 6 (Kolegium Kołłątaja), gdzie już wcześniej zdepono­wane zostały księgozbiór oraz zbiory Seminarium i Gabinetu Nauk Po­mocniczych Historii. To umożliwiło mu zarówno ich dozór, jak też pracę dydaktyczną w ramach tajnego nauczania oraz własną pracę naukową. Pracował bardzo intensywnie, tak jak przez całe życie. Dla Semkowicza przymusowa bezczynność w obozie była stanem najbardziej dolegliwym. A przecież upokarzano tam i kilkakrotnie pobito; do Krakowa powrócił z połamanymi żebrami. Zajęcia archiwalne pochłaniały mu zapewne dużo czasu. Przydzielono mu referat archiwów niepaństwowych, tzn. porząd­kowanie archiwaliów skonfiskowanych osobom prywatnym lub instytu­cjom (Potockim z Krzeszowic, Polskiej Akademii Umiejętności i in.). In-wentaryzował i katalogował rękopisy Biblioteki Jagiellońskiej i Muzeum Czapskich. W tajemnicy przed władzami niemieckimi sporządził kata­log rękopisów wilanowskich, które znajdowały się w zbiorach Potockich w Krzeszowicach. Został on ogłoszony drukiem w 12 lat po jego śmierci, w 1961 r. Przede wszystkim jednak pisał Paleografię łacińską, która według jego zamierzeń miała stanowić pierwszy tom trzyczęściowej mo­nografii poświęconej naukom pomocniczym historii. Tom drugi - według zamysłu autora — poświęcony miał być dyplomatyce i chronologii, a trze­ci — sfragistyce, heraldyce i genealogii. Podobnie, jak w Encyklopedii, nie zaliczył do nauk pomocniczych historii numizmatyki, uważając, że wiąże się ona ściśle z archeologią, zaś dla historii jest tylko nauką posił­kującą. Budzić może jednak zdziwienie, iż nie planował też tomu po­święconego geografii historycznej, która w Encyklopedii zajmuje sporo miejsca. Jest to tym bardziej zaskakujące, że Semkowicz napisał wiele prac z tego zakresu (Geograficzne podstawy Polski Bolesława Chrobre­go, Historyczno-geograficzne podstawy Śląska, Zagadnienie klimatu w czasach historycznych, Rola czynników fizjograficznych w rozwoju dzie­jowym Polski i in.), był też autorem licznych map historycznych; wresz­cie to on już w 1922 r. zorganizował Komisję Atlasu Historycznego Pol­ski w ramach Polskiej Akademii Umiejętności. W Encyklopedii napisał jednak, że geografia historyczna, „którą niekiedy zalicza się do nauk pomocniczych historii sensu stricto, która jednak jest niczym innym, jak zastosowaniem metod geograficznych do badania historycznego", stoi na pograniczu historii i geografii. W konsekwencji tego stwierdzenia geografię historyczną zaliczył także do nauk posiłkujących historię.

Paleografia łacińska jest dziełem wielkiej erudycji. Semkowicz po­traktował temat bardzo szeroko, omówił materiały pisarskie, produkcję pisarską, średniowieczne biblioteki, rozwój pisma, system skrótów, spo­soby zapisywania cyfr rzymskich i arabskich. Zajął się średniowieczną

nutacją muzyczną, pismem drukowanym a także rytym na twardym materiale, czyli epigrafiką. Imponująca jest literatura przedmiotu, którą wykorzystał i którą starał się — w miarę możliwości — śledzić do ostatka. Piszący na podobny temat dwadzieścia lat później Aleksander Gieysztor stwierdził: „Bogactwo dokumentacji tego dzieła czyni je nadal niezastą­pioną pomocą dla wszelkich studiów analitycznych".

Nie było dane Semkowiczowi zobaczyć efekt swej kilkuletniej pra­cy. W początkach listopada 1948 zachorował, a 19 lutego 1949 zmarł. W chwili jego śmierci Paleografia była wydrukowana w 63%, reszta po­została w maszynopisie. Trud doprowadzenia edycji do końca podjęła uczennica i wieloletnia współpracownica Semkowicza, Zofia Kozłowska--Budkowa, której zaangażowaniu zawdzięczamy, iż ostatnie dzieło wiel­kiego uczonego ujrzało światło dzienne w takim ostatecznym kształcie, jaki zapewne sam by mu nadał.

Bożena Wyrozumska

---