Obywatelstwo - więź prawna łącząca jednostkę (osobę fizyczną) z państwem, na mocy którego jednostka ma określone prawa i obowiązki wobec państwa, i państwo - analogicznie - ma obowiązki i prawa wobec jednostki. Określenie spraw związanych z obywatelstwem, a w szczególności sposobów jego nabycia i ewentualnie także utraty, należy do samego państwa - jest to jego kompetencja wyłączna. Istnieją także regulacje prawa międzynarodowego dotyczące spraw związanych z obywatelstwem, a w szczególności unikania sytuacji bezpaństwowości i wielokrotnego obywatelstwa.
Nabycie obywatelstwa:
Obywatelstwo można nabyć poprzez zasadę krwii, albo poprzez zasadę Ziemii.
Pierwotne (poprzez urodzenie się)
W poszczególnych krajach regulacje dotyczące nabywania obywatelstwa mogą być zróżnicowane. Do podstawowych sposobów nabywania obywatelstwa należy urodzenie - z samego faktu przyjścia na świat jednostka staje się obywatelem państwa. Sposób ten nazywany pierwotnym nabyciem obywatelstwa.
Praktyka państw doprowadziła w tym zakresie do wykształcenia się dwóch głównych trendów, zasad:
* zasady prawa ziemi (łac. ius soli) - dziecko nabywa obywatelstwo państwa, na terytorium którego następują narodziny;
* zasady prawa krwi (łac. ius sanguinis) - dziecko nabywa obywatelstwo, które posiadają jego rodzice, bądź jedno z nich
W Polsce obowiązuje zasada prawa krwi (Obywatelstwo polskie nabywa się przez urodzenie z rodziców będących obywatelami polskimi - art. 34 ust. Konstytucji RP). Jednak posiłkowo stosowana jest także zasada ziemi (dziecko urodzone lub znalezione w Polsce nabywa obywatelstwo polskie, gdy oboje rodzice są nieznani bądź nieokreślone jest ich obywatelstwo lub nie posiadają żadnego obywatelstwa - art. 5 Ustawy z 15 lutego 1962 r. o obywatelstwie polskim). Gdy rodzice chcą wybrać dla dziecka inne obywatelstwo to należy zgłosić to w urzędzie stanu cywilnego.
Wtórne nabycie obywatelstwa :
Sposoby nabycia obywatelstwa inne niż poprzez urodzenie się określane są jako wtórne. Należą do nich:
* naturalizacja - legalne zamieszkiwanie na terenie jakiegoś kraju przez określony czas może uprawniać do starania się o jego obywatelstwo. Dodatkowo mogą się pojawiać wymogi dotyczące znajomości języka, kultury, historii kraju, itp. Rozwiniecie zagadnienia w dalszej części referatu.
* małżeństwo - uniwersalna instytucja społeczna łącząca małżonków, legalizująca ich wspólne życie, wiążąc je emocjonalnie i ekonomicznie. Zazwyczaj stanowi podstawę rodziny.
* reintegracja - odzyskanie obywatelstwa utraconego wskutek zawarcia małżeństwa z cudzoziemcem lub w związku z zawarciem takiego małżeństwa. W myśl przepisów ustawy z dnia 15 lutego 1962 r. o obywatelstwie polskim, odzyskanie obywatelstwa polskiego w trybie reintegracji następuje, jeżeli po ustaniu małżeństwa zawartego z cudzoziemcem lub jego unieważnieniu osoba zainteresowana złoży odpowiednie oświadczenie przed właściwym organem (wojewodą lub konsulem) i organ ten wyda decyzję o przyjęciu oświadczenia. Przyjęcie oświadczenia może być uzależnione od złożenia dowodu utraty lub zwolnienia z obywatelstwa obcego.
* repatriacja - oznacza powrót do kraju ojczystego osób, które wskutek różnych przyczyn znalazły się poza jego granicami. Dotyczy to np. jeńców wojennych, uchodźców, przesiedleńców.
Przy wtórnym nabywaniu obywatelstwa, część państw wymaga zrzeczenia się poprzedniego obywatelstwa, ale niektóre dopuszczają podwójne obywatelstwo.
Utrata obywatelstwa
Część państw ustanawia także odrębne przepisy dotyczące utraty obywatelstwa. np. z powodu zdrady państwa, ucieczki za granicę przed odbywaniem służby wojskowej, itp. W Polsce Konstytucja RP jednoznacznie określa, że jedynym sposobem utraty polskiego obywatelstwa jest jego zrzeczenie się. Państwo samo nie może odebrać obywatelstwa jednostce. W okresie PRL, prawo polskie przewidywało szereg powodów, z których można było utracić obywatelstwo. Utratę obywatelstwa stwierdza wojewoda.
Osoba, która traciła jedyne posiadane obywatelstwo stawała się apatrydą (bezpaństwowcem), czyli (gr. ápatris pozbawiony ojczyzny), bezpaństwowiec - osoba, której żadne państwo nie uznaje za swojego obywatela, czyli osoba nie posiadająca żadnego obywatelstwa.
Apatrydą zostaje się tracąc obywatelstwo jednego państwa (np. wyjście za mąż za obcokrajowca, gdy prawo kraju ojczystego przewiduje w tej sytuacji "pójście kobiety za mężem"), nie nabywając jednocześnie obywatelstwa innego kraju.
Bezpaństwowość była zjawiskiem częstszym przed kilkudziesięciu laty. 20 września 1954 r. na forum ONZ przyjęto Konwencję dotyczącą statusu bezpaństwowców. Zgodnie z nią, państwa powinny przyznać apatrydom status zbliżony do własnych obywateli.
Ochronę przed bezpaństwowością zapewniają prawodawstwa wielu krajów. Przykładowo polska ustawa o obywatelstwie przewiduje, iż dziecko urodzone na terytorium Polski, które nie uzyskałoby żadnego obywatelstwa (ponieważ np. jego rodzice są nieznani, są sami bezpaństwowcami albo pochodzą z kraju, który przyznaje obywatelstwo tylko dzieciom urodzonym na ich terytorium - ius soli), nabędzie polskie obywatelstwo.
Po pierwszej wojnie światowej wydawany był bezpaństwowcom różnych kategorii paszport nansenowski, dowód tożsamości pełniący funkcję paszportu. Nazwa pochodzi od badacza polarnego i działacza społecznego Fridtjofa Nansena.
Naturalizacja (fr. naturalisation) - nabycie przez cudzoziemca obywatelstwa państwa, na terytorium którego się osiedlił. Naturalizacja najczęściej dotyczy imigrantów przybywająych z przyczyn ekonomiczych, ale także uchodźców uciekających ze swojego kraju w obawie przed prześladowaniem oraz współmałżonków. Naturalizacja jest dobrowolna, a proces naturalizacyjny wszczynany na wniosek osoby zainteresowanej uzyskaniem obywatelstwa.
Naturalizacja następuje na podstawie decyzji administracyjnej uprawnionego organu państwa, po spełnieniu określonych warunków (np. zamieszkiwania przez określony czas na terytorium państwa).
Naturalizacja w prawie polskim
Uzyskanie polskiego obywatelstwa w drodze naturalizacji reguluje Ustawa z 15 lutego 1962 r. o obywatelstwie polskim Ustawa rozróżnia nadanie polskiego obywatelstwa stosowane wobec osób posiadających inne obywatelstwo oraz uznanie za polskiego obywatela dotyczące bezpaństwowców oraz osób o nieustalonym obywatelstwie.
Nadanie polskiego obywatelstwa
Obywatelstwo polskie nadaje prezydent na wniosek cudzoziemca. Obywatelstwo może on uzyskać jeżeli legalnie zamieszkiwał na terytorium Polski co najmniej 5 lat - na podstawie zezwolenia na osiedlenie się, zezwolenia na pobyt rezydenta długoterminowego Wspólnot Europejskich lub zezwolenia na pobyt.
Art. 8 ust. 2 ustawy przewiduje wyjątek od warunku 5-letniego okresu legalnego zamieszkiwania w Polsce, stanowiąc, iż w przypadkach szczególnie uzasadnionych (których ustawa nie precyzuje) można cudzoziemcowi nadać obywatelstwo chociażby nie spełniał powyższych warunków. Odnosi się to zarówno do cudzoziemca zamieszkującego w Polsce krócej niż 5 lat na podstawie wyżej wskazanych zezwoleń, jak i do cudzoziemca mieszkającego za granicą. Każda sprawa rozpatrywana jest indywidualnie. W tym też trybie najczęściej nabywają obywatelstwo polskie osoby, które już wcześniej je posiadały i w różnych okolicznościach je utraciły.
O nadaniu obywatelstwa polskiego orzeka Prezydent RP. Wnioski o nadanie obywatelstwa polskiego osoby zamieszkałe w Polsce wnoszą za pośrednictwem wojewody właściwego ze względu na miejsce zamieszkania osoby zainteresowanej, a zamieszkałe za granicą - za pośrednictwem właściwego konsula. Wnioski wraz z załączonymi dokumentami przekazywane są do Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji, a następnie wraz ze stanowiskiem Ministra SWiA - do Kancelarii Prezydenta RP. Decyzja Prezydenta jest ostateczna i nie przysługuje od niej odwołanie, ani inny środek zaskarżenia.
Nadanie polskiego obywatelstwa może zostać uzależnione od złożenia dowodu utraty lub zwolnienia z obywatelstwa obcego (art. 8. ust. 3 ustawy). Takie uregulowanie ma na celu unikanie sytuacji wielorakiego obywatelstwa.
Zgodnie z polską ustawą nadanie obywatelstwa polskiego obojgu rodzicom rozciąga się na dzieci pozostające pod ich władzą rodzicielską. W przypadku ukończenia przez dziecko 16 roku życia, następuje to za jego zgodą.
Uznanie za obywatela polskiego
W tym trybie obywatelstwo mogą nabyć bezpaństwowcy lub osoby o nieustalonym obywatelstwie. Decyzję o uznaniu za obywatela polskiego wydaje nie Prezydent, ale wojewoda. Warunki uznania za obywatela polskiego są analogiczne do warunków nadania obywatelstwa. Uznanie następuje na wniosek osoby zainteresowanej, która musi zamieszkiwać w Polsce co najmniej 5 lat na podstawie zezwolenia na osiedlenie się lub zezwolenia na pobyt rezydenta długoterminowego Wspólnot Europejskich (art. 9 ustawy).
Uproszczony sposób nabycia obywatelstwa w przypadku związku małżeńskiego.
Cudzoziemiec, który zawarł związek małżeński z obywatelem polskim może nabyć obywatelstwo polskie w trybie uproszczonym (art. 10 ustawy). Również musi on zamieszkiwać na terytorium RP na podstawie zezwolenia na osiedlenie się, zezwolenia na pobyt rezydenta długoterminowego Wspólnot Europejskich lub zezwolenia na pobyt, jednak wystarczy w jego przypadku okres zamieszkiwania przez 3 lata. Musi on także, w terminie 3 lat i 6 miesięcy od dnia zawarcia związku małżeńskiego z osobą posiadającą obywatelstwo polskie albo 6 miesięcy od dnia uzyskania przez cudzoziemca zezwolenia na osiedlenie się lub zezwolenia na pobyt rezydenta długoterminowego Wspólnot Europejskich lub zezwolenia na pobyt, złożyć odpowiednie oświadczenie przed wojewodą, który na tej podstawie wyda decyzję o przyjęciu oświadczenia.
Obywatel polski nie może być równocześnie uznawany za obywatela innego państwa. Oznacza to, że obywatel polski posiadający jednocześnie obywatelstwo innego kraju, nie może przed organami władzy publicznej, posługiwać się paszportem innego kraju. Nawet jeśli przez większość swojego życia mieszkał za granicą, słabo mówi lub wcale nie mówi po polsku, ale nie utracił obywatelstwa polskiego, zgłaszając się do polskich władz (w kraju lub za granicą) traktowany jest jako obywatel Rzeczypospolitej Polskiej.
Tekst jednolity opublikowano w Dz. U. z 2000 r., Nr 28, poz. 353. Później był jeszcze parokrotnie zmieniany