Biblioterapia jako metoda pedagogiki specjalnej.
Biblioterapia nie jest dziedziną nową. Terapeutyczne znaczenie literatury w życiu człowieka doceniano już w czasach starożytnych. Już za czasów Ramzesa II bibliotekę traktowano jako „lecznicę dusz”. w 1272 roku w kairskim szpitalu chorym czytano Koran. Najstarsze informacje dotyczące kierowanego czytelnictwa chorych pochodzą z XVII wieku, kiedy to jezuici zalecali swoim chorym czytanie książek religijnych.
W XVIII w. J.B. Dubos głosił, że jedną z potrzeb człowieka jest to, aby umysł miał zajęty, bo w przeciwnym razie nudzi się i jest nieszczęśliwy. Rozwój bibliotek przyszpitalnych przypada na wiek XX. Wówczas to do prowadzenia bibliotek zaczęto zatrudniać bibliotekarzy z odpowiednim przygotowaniem. Zbiory biblioteczne podzielono na trzy działy: książki odwracające uwagę pacjenta od choroby, uspokajające i zwracające uwagę pacjenta na to co go otacza. Również w czasach I i II wojny światowej zakładano przy szpitalach polowych tzw. biblioteki wojenne.
W Polsce biblioterapia zaczęła się upowszechniać drugiej połowie lat sześćdziesiątych. Niestety w okresie transformacji ustrojowej sytuacja bibliotek przyszpitalnych uległa drastycznemu pogorszeniu. Trudna sytuacja finansowa szpitali powoduje ich likwidację. Nie powoduje to jednak braku zainteresowania tą dziedziną, a wręcz przeciwnie.
Istnieje wiele definicji biblioterapii: wg J.M.Clarka, biblioterapia
określana jest jako terapia czytelnicza, która zajmuje się terapeutycznym stosowaniem książek i innych materiałów względem pojedyńczych osób
lub grup. Definicja E.Tomasika podaje, że biblioterapia to zamierzone
działanie przy wykorzystaniu książki lub innych materiałów nie drukowanych (obrazów, filmów), zmierzająca do realizacji celów rewalidacyjnych, resocjalizacyjnych, profilaktycznych i ogólnorozwojowych. Biblioterapia jest formą psychicznego wsparcia. Jest rodzajem oparcia w procesie osiągania przez osobę wspieraną poczucia bezpieczeństwa, ułatwia osobie chorej, niepełnosprawnej akceptację siebie i odnalezienie się w nowej często bardzo trudnej życiowej sytuacji. Uczy umiejętności przetrwania krytycznych momentów i długotrwałych okresów leczenia.
Może być ona uprawiana zarówno przez lekarzy psychologów, bibliotekarzy i pedagogów. Coraz częściej jest ona stosowana w pedagogice specjalnej. prowadzi się biblioterapię niewidomych, niedowidzących niesłyszących, niedosłyszących, niepełnosprawnych ruchowo, niepełnosprawnych psychicznie, osób uzależnionych od alkoholu i narkotyków, oraz niedostosowanych społecznie. Ma ona zastosowanie w szkołach, przedszkolach w szpitalach, sanatoriach, domach specjalnych dla dorosłych oraz w zakładach leczniczo- wychowawczych.
Polega ona na dobrym doborze książki do celów terapeutycznych lub ogólnorozwojowych, umiejętnym prowadzeniu jej percepcji i dyskusji nad problemami w niej zawartymi. Wymaga to od prowadzącego intuicji, umiejętności wczuwania się w przeżycia pacjenta, rozumienia jego problemów. Jest to sztuka, którą powinien posiadać każdy dobry wychowawca.
Wyróżniamy następujące rodzaje biblioterapii:
instytucjonalną, która stosuje literaturę dydaktyczną dla potrzeb
indywidualnego pacjenta;
kliniczną, która stosuje literaturę w grupach pacjentów głównie z
problemami emocjonalnymi. Zajęcia prowadzą lekarze wspólnie
z bibliotekarzami. Celem tej terapii jest leczenie zaburzeń. Uczestnikami są ludzie niepełnosprawni, chorzy, pacjenci.
wychowawczą - rozwojową w której stosuje się książki wyobrażeniowe idydaktyczne. Celem jest tutasj korygowanie postaw , kompensacja , samorealizacja. Uczestnikami w tym procesie są uczniowie studenci, osoby niedostosowane społecznie.
Dobór literatury zależy od wieku, płci i kondycji psychicznej
uczestnika terapii.
Proponuje się następujący podział książek przeznaczonych do celów biblioterapeutycznych:
- materiały uspokajające - książki przygodowe, baśnie, fantastyka,
oraz literatura humorystyczna;
- materiały pobudzające : książki o tematyce awanturniczo-
przygodowej, wojenne ,podróżnicze i popularnonaukowe
- materiały refleksyjne - powieści obyczajowe, biograficzne, romanse,
psychologiczne i socjologiczne, religijne;
Od czytelnictwa rożni się biblioterapia systematycznym i zorganizowanym planem, organizacją specjalnych spotkań, prowadzeniem dyskusji zmierzającej do określonego celu. Spotkania muszą być cykliczne. Program terapeutyczny powinien być dobrany dla każdego uczestnika, gdyż każdy wymaga indywidualnego podejścia do swoich problemów. Należy też indywidualnie dobrać lekturę. Na dobór programu ma wpływ fizyczna i psychiczna kondycja chorych i niepełnosprawnych, od ich postaw wobec choroby i niepełnosprawności oraz od sytuacji i problemów w jakiej się znajdują. Osoby dotknięte wskutek choroby czy wypadków często nie przyjmują do wiadomości utraty zdrowia, są w stanie silnego stresu, często popadają w depresję, reagują apatią, agresją. Z wieloma problemami nie tylko natury fizycznej ale i psychicznej borykają się osoby, które utraciły wzrok czy słuch lub mają go mocno osłabiony. Każdy człowiek niewidomy, niesłyszący czy o ograniczonym rozwoju umysłowym ma maksymalnie kompensować swoje braki, dążyć do zadowolenia osobistego oraz uczestniczyć w życiu społecznym. Istotnym celem jest również eliminowanie stanu frustracji i sytuacji stresowej a szczególnie do zaakceptowania własnej osoby, takiej jaką ona jest oraz wskazanie im innych możliwości. Jest to zadanie bardzo trudne, gdyż osoby te mają świadomość ograniczenia swoich perspektyw życiowych, społecznych i zawodowych. Często towarzyszy im osamotnienie. osoby niewidome czy niesłyszące cechuje mniejsza odporność na stres, mniejsze zrównoważenie emocjonalne i niemożność sprostania oczekiwaniom środowiska. Osoby niewidzące są pozbawione wizualnego poznania świata, doznań estetycznych. Dlatego rola biblioterapii jest tutaj ogromna. Potwierdzeniem są przeprowadzone badania dzieci słyszących i niesłyszących. Badane dzieci słuchały opowiadanej bajki, którą miały jak najdokładniej odtworzyć. Lepsze wyniki uzyskały dzieci niewidome. Wsparciem dla tych osób są osoby, które swoją sytuację już zaakceptowały. W biblioterapii często wykorzystuje się literaturę autorstwa niewidomych i ociemniałych.
Biblioterapia stosowana w resocjalizacji ma na celu wygaszenie szkodliwie społecznych odruchów warunkowych, eliminowanie zachowań agresywnych. Wytworzenie w ich miejsce nowych społecznie akceptowanych zachowań. Odpowiednio dobrana książka wskazuje sposoby radzenia sobie z problemami nurtującymi młodzież. Wskazuje pozytywne wzorce do naśladowania, pozwala na identyfikowanie się z bohaterem. Zajęcia dobrze jest prowadzić w ramach zespołów zainteresowań. Można je wzbogacić o elementy dramy.
Pracę z książką prowadzi się też wśród osób upośledzonych umysłowo.
Osoby te w większości są bezradne wobec sytuacji społecznych i socjalnych. Program rehabilitacji osób upośledzonych umysłowo zależy od stopnia ich upośledzenia. Im wyższy poziom frustracji, tym większa
możliwość zachwiania równowagi psychosomatycznej i zaburzeń psychicznych. Im lepsze zaspokojenie potrzeb, tym lepsze funkcjonowanie jednostki. Dlatego właśnie w szkołach specjalnych tak
dużą uwagę przywiązuje się do książki jako środka terapeutycznego.
Praca biblioterapeutyczna polega na czytaniu, słuchaniu lub oglądaniu odpowiednio dobranych książek, fragmentów utworów,
oglądaniu i słuchaniu adaptacji utworów literackich. Pozwala to na identyfikowanie się z bohaterami literackimi, uaktywnienie lub wyciszenie osoby objętej terapią, prowadzi do zmian zachowań i akceptacji siebie oraz otoczenia. Dla uatrakcyjnienia zajęć można zastosować dramę , techniki plastyczne i muzykoterapię ćwiczenia relaksacyjne. Zajęcia prowadzone z dziećmi upośledzonymi powinny być krótkie i bardziej urozmaicone. Dziecko upośledzone nie potrafi się
skoncentrować, zbyt szybko się rozprasza. Wskazane jest aby zajęcia kończyły się rysunkiem, zabawą ruchową i śpiewem. Należy też zachęcać dzieci do dzielenia się wrażeniami z przeczytanej lektury.
Ważne jest objęcie terapią młodzieży już od najwcześniejszych lat, co pozwoli na uzyskanie w przyszłości lepszych efektów.
Znaczenie tej metody w pedagogice specjalnej jest ogromne. Jako najważniejsze należy wymienić: kształtowanie właściwych postaw u osób niepełnosprawnych, pomoc w akceptacji swojej osoby, eliminowanie postawy roszczeniowej wobec otoczenia, eliminowanie zachowań agresywnych, odkrycie siebie i obdarowywanie otoczenia własnymi bardzo często wielkimi wartościami, oddziaływanie na postawy społeczne względem osób niepełnosprawnych. Ponadto biblioterapia rozwija osobowość twórczą poprzez prezentowanie literackich wzorców osobowych godnych naśladowania. Wzbogaca wiedzę, język, zdolność rozumienia pojęć moralnych i rozwój uczuć.
Na zalety metod stosowanych w biblioterapii zwróciła uwagę
E.Tomasik, w artykule publikowanym w czasopiśmie ,,Szkoła Specjalna”, w którym autorka wymienia ośrodki bądź szkoły specjalne ,
w których stosowano programy biblioterapeutyczne. We wszystkich opisanych przykładach, gdzie został zastosowany ten program założone
cele zostały osiągnięte.
Literatura:
Borecka I., Biblioterapia teoria i praktyka, Poradnik, Warszawa,2001.
Popławska J., Dzieci specjalnej troski w szkole podstawowej, Warszawa, 2001.
Sękowska Z.,Wprowadzenie do pedagogiki specjalnej, Warszawa 2001.
Szocki J., Żyromska J., Biblioteki i książki w procesie rewalidacji dzieci niepełnosprawnych i młodzieży z odchyleniami i zaburzeniami
rozwojowymi, Wrocław, 1980.
Tomasik E.,Biblioterapia jako metoda pedagogiki specjalnej.W: Szkoła
Specjalna, 1991, nr 2/3.
Opracowała : Zofia Zajączkowska
nauczyciel bibliotekarz
Publiczne Gimnazjum w Parczewie
6