Robert Gwardecki MSP II gr.II
Porównanie systemów politycznych Republiki Włoskiej, Republiki Czeskiej i Republiki Słowackiej
Celem mojej pracy jest zanalizowanie i porównanie systemów politycznych trzech państwa członkowskich Unii Europejskiej jakimi są Włochy, Czechy i Słowacja.
Bardzo trudno jest porównać pod względem ustrojowym trzy różne państwa. Zadanie to wymaga dużej, specjalistycznej wiedzy i znajomości tematu. Dlatego też skupię się tutaj na niezbędnych podstawach. Żeby wszystko od początku było jasne i nie pozostawiało żadnych wątpliwości. W swojej pracy, postaram się wyjaśnić podstawowe pojęcia związane z systemami politycznymi wyżej wymienionych państw.
Konstytucja i Ustrój
Konstytucja jest ustawą zasadniczą, różniącą się od innych szczególna mocą prawną, treścią i specjalnym trybem jej uchwalania. Nie istnieją w państwie takie normy prawne, które byłyby wobec konstytucji nadrzędne, czy tez tylko równorzędne. Konstytucja zawiera przepisy, regulujące wszelkie kwestie polityczne i społeczne.
Ustrój jest natomiast zbiorem zasad prawnych, regulujących sposób organizacji i funkcjonowania państwa, społeczeństwa i działających dla nich instytucji.
Konstytucja jest zatem bazą, bez której nie można budować ustroju. Ustawa ta określa zasady, na jakich ma działać państwo. Stanowi też gwarancję swobód i praw obywatelskich. Państwo nie opiera się jednakże tylko na konstytucji. Ustrój państwa demokratycznego bazuje na prawie konstytucyjnym. Istotne jest to, że konstytucje państw demokratycznych to dokumenty bardzo podobne, niewiele je różni.
Zasady fundamentalne dla ustawy zasadniczej kierują się:
a) suwerennością narodu
b) zasadą państwa prawa
c) zasadą podziału władzy
d) zasadą równoważenia władz
e) pluralizmem politycznym
f) samorządnością lokalna
g) niezawisłością sądów
h) respektowaniem gwarantowanych praw człowieka i obywatela
Jeśli chodzi o porównanie ustaw zasadniczych Słowacji, Czech i Włoch to na pierwsze miejsce wysuwa się moment w którym zostały one w danych państwach utworzone, mianowicie włoska konstytucja została uchwalona zaraz po II wojnie światowej tzn. w 1948r., natomiast jeśli chodzi o dwa pozostałe państwa to trzeba pamiętać o tym że przez blisko pół wieku były one za "żelazną kurtyną" narzuconą przez Związek Radziecki i moment ich demokratyzacji nastąpił dopiero w latach 90 dwudziestego wieku (Czechy - 1993; Słowacja - 1993) , a co za tym idzie były one tworzone w innych czasach, mniej lub bardziej radykalnych dla utworzenia ustaw zasadniczych.
W wyniku dużej różnicy czasu dzielącym powstanie tych trzech konstytucji, można zauważyć że włoska konstytucja jest typem sztywnej konstytucji tzn. nie jest podatna na zmiany w swoim zapisie, natomiast konstytucje Czech i Słowacji są przyporządkowane do typu konstytucji podatnych na zmiany, ale nie są to konstytucje elastyczne jak np. niepisana ustawa zasadnicza Wielkiej Brytanii.
Następnym elementem który odróżnia od siebie ustawy zasadnicze tych trzech krajów są ich zasady naczelne. Podstawowe zasady takie jak pluralizm polityczny, zasada państwa prawa, demokratyczna forma państwa czy też niezawisłość sądów są oczywiście zbliżone do siebie tak jak w większości państw demokratycznych, aczkolwiek inne zasady odróżniają je od siebie. W słowackiej konstytucji np. nie mamy do czynienia z zasadą równości, tzn. równość istnieje, ale nie tak jak jest to powszechnie rozumiane we współczesnym świecie.
Konstytucja Słowacji wyróżnia w swojej konstytucji naród słowacki z uwzględnieniem historycznych mieszkańców Wielkich Moraw, jednocześnie zrzucając na drugi plan mniejszości narodowe.
W konstytucji Włoch spotykamy jako jedna z naczelnych, zasadę regionalizmu co oznacza że kraj ten nie jest modelem państwa federalnego, bądź też unitarnego, lecz republika Włoch należy do nielicznej grupy państw tzw. regionalnych w których ściśle przestrzegana jest swoista autonomia wszystkich regionów republiki włoskiej, po za regionalizmem istnieją jeszcze zasady republikanizmu, parlamentaryzmu i decentralizacji.
Konstytucja czeska natomiast szczególną uwagę zwraca na ochronę praw człowieka, m.in. wolność wyznaniową która jest bardzo ważna i skrupulatnie przestrzegana.
Ustrój Terytorialny
Ustrój terytorialny to zbiór zasad, na podstawie których konkretne ziemie łączą się w jedno państwo. Taki ustrój nazywamy unitarnym, czyli wewnętrznie jednolitym. Jednostki administracyjno - terytorialne podporządkowane są organom centralnym, nie są samodzielne politycznie.
Wszystkie omawiane przeze mnie noszą miano państw unitarnych, aczkolwiek tylko dwa państwa, mianowicie Słowacja i Czechy są państwami w pełni unitarnymi, natomiast Włochy tylko na piśmie pozostają państwem unitarnym gdyż ustrój z jakim mamy do czynienia we Włoszech to tzw. regionalizm.
System Polityczny
Zarówno we Włoszech jak i w Czechach i Słowacji formą sprawowania rządów jest ustrój republikański. Znaczy o tyle, że najwyższe organy władzy, obywatele wybierają na czas określony. Wyboru mogą dokonać wszyscy obywatele albo specjalnie do tego powołane kolegium wyborcze.
W republice mamy do czynienia z trójpodziałem władzy na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą.
W każdym państwie obowiązuje jakiś reżim polityczny, czyli metody rządzenia, jakimi kieruje się władza sprawując rządy w państwie. Jeśli chodzi o system sprawowania władzy w interesujących mnie krajach, to i Włochy, i Czechy i Słowacja to kraje demokratyczne. Jest to charakterystyczne dla państw, należących do kręgu europejskiej kultury politycznej. Państwo demokratyczne jest państwem prawa. Najważniejsze są dla niego zasady suwerenności narodu, pluralizmu politycznego, poszanowania praw jednostki, ładu społecznego, równości obywateli.
We wszystkich trzech krajach obowiązującym systemem sprawowania władzy jest system parlamentarno-gabinetowy.
Władza Ustawodawcza
W dwóch z trzech państw występuje dwuizbowy parlament, mam tutaj na myśli Włochy i Czechy, natomiast na Słowacji występuje parlament jednoizbowy.
We Włoszech izbą niższą nazywana jest Izbą Deputowanych, a izbą wyższą jest Senat, natomiast w Czechach izba niższa to Izba Poselska, a izba wyższa tak jak w przypadku Włoch jak i np. Polski to Senat. W obu przypadkach mamy do czynienia z bikameralizmem.
Włoski parlament złożony jest z 630 członków Izby Deputowanych i 322 Senatorów z czego 7 posiada miano dożywotniego senatora. Skład czeskiego parlamentu zdecydowanie różni się od składu włoskiego gdyż czeska Izba Poselska liczy sobie tylko 200 posłów i zaledwie 81 senatorów.
W liczbach różnica pomiędzy tymi parlamentami jest ogromna, aczkolwiek trzeba pamiętać o zdecydowanie mniejszym terytorium republiki czeskiej.
Kadencja oby włoskich izb wynosi 5 lat z możliwością przeprowadzenia przed wczesnych wyborów, jeśli chodzi o obie izby czeskiego parlamentu to izba poselska powoływana jest na 4 lata, natomiast senat na 6 lat.
Tryb wyborczy w obu krajach dwuizbowych różni się od siebie.
Parlament włoski wybierany jest w wyborach powszechnych i bezpośrednich w ordynacji mieszanej.
Zróżnicowany jest natomiast wiek zapewniający prawa wyborcze. Do Izby Deputowanych wynosi on 18 lat (czynne) i 25 (bierne), zaś do Senatu odpowiednio 25 i 40 lat. Ponadto senatorem dożywotnim zostaje każdy były Prezydent Republiki. Co ciekawe, 12 deputowanych wybierają włosi z po za granic kraju i tylko od nich zależy kto w tej dwunastce się znajdzie.
Czeska Izba Poselska jest wybierana co 4 lata według ordynacji proporcjonalnej w 14 okręgach wyborczych. W podziale mandatów uczestniczą te partie, które przekroczyły 5% próg wyborczy w skali całego kraju, których przyznawanie dokonywane jest za pomocą metody d'Hondta (metodą przeliczania głosów jest metoda Hagenbacha-Bischoffa)..
Kandydat do izby niższej czeskiego parlamentu musi być obywatelem Republiki Czeskiej oraz mieć ukończone 21 lat.
Senatorowie wybierani są w wyborach większościowych w 81 okręgach jednomandatowych zwykłą większością głosów. Kandydaci na senatorów muszą mieć ukończone 40 lat. Nie muszą przynależeć do partii politycznych, ale aby kandydować muszą uzyskać 1000 podpisów pełnoletnich obywateli popierających ich start w wyborach oraz zapłacić kaucję w wysokości 20 tys. koron czeskich.
Kadencja Senatu wynosi 6 lat, przy czym co dwa lata odnawiana jest 1/3 składu.
W pierwszych wyborach wybierani są senatorowie z okręgów 1, 4, 7, ... 79, dwa lata później z kolejnych okręgów: 3, 6, 9, ... 81, a następnie pozostali.
Czynne prawo wyborcze do obu izb posiadają obywatele którzy ukończyli 18 rok życia.
Próg wyborczy dla pojedynczej partii w wyborach do włoskiego parlamentu wynosi 4% dla partii politycznej, a dla koalicji 10% niezależnie od ilości ugrupowań do niej wchodzących. Aby dostać sie do czeskiego parlamentu, partia polityczna musi przekroczyć 5% w skali całego kraju
Jeśli chodzi o kompetencje obu parlamentów dzięki nowelizacją wprowadzonym w 2002r. zdecydowanie więcej do powiedzenia ma parlament włoski.
Władzę wykonawczą na Słowacji dzierży jednoizbowy parlament noszący tytuł Rady Narodowej. W skład rady Narodowej wchodzi 150 posłów wybieranych na 4 letnią kadencje w pięcioprzymiotnikowych wyborach. Istnieją klauzule zaporowe prawa wyborczego: 5 proc. dla pojedynczych partii oraz ruchów politycznych, 7 proc. dla koalicji założonych z dwóch lub trzech partii oraz 10 proc. dla koalicji czterech lub więcej partii. W wypadku nie przekroczenia progów Komisja Wyborcza obniża je do odpowiednio: 4 proc., 5 proc. i 8 proc.
Kompetencje parlamentu można scharakteryzować jako rozległe, zwłaszcza w zakresie legislacji co wyróżnia Słowację na tle pozostałych państw. Zakres ustawodawstwa jest konstytucyjnie nieograniczony i obejmuje m.in.: uchwalanie ustaw, rozpatrywanie ważniejszych umów międzynarodowych.
Czynne prawo wyborcze przysługuje obywatelom, którzy ukończyli 18lat, zaś bierne prawo wyborcze tym obywatelom powyżej 21 roku życia, którzy posiadają prawo czynne.
Władza Wykonawcza
1. Prezydent
Prezydenci omawianych krajów są powoływani na odpowiednio 5 lat na Słowacji, 5 lat w Czechach i 7 lat we Włoszech.
Słowacy wybierają swojego prezydenta jako jedyni z omawianych krajów w wyborach powszechnych, według cztero przymiotnikowego systemu wyborczego.
Kandydat starający sie o fotel prezydenta Słowacji musi mieć ukończone 40 lat i w okresie do 21 dni przed planowanymi wyborami musi zostać zgłoszona przewodniczącemu rady narodowej jego kandydatura. Kandydatów na ten urząd może zgłosić co najmniej 15 posłów bądź grupa obywateli z podpisanym wnioskiem co najmniej 15.000 uprawnionych do głosowania.
Kadencja prezydenta Słowacji tak jak już wcześniej pisałem trwa 5 lat z możliwości jednokrotnej reelekcji.
Wybory prezydenckie odbywają się w ciągu ostatnich 60 dni kadencji urzędującego prezydenta. W przypadku nastąpienia wakatu, Przewodniczący Rady Narodowej zarządza wybory w ciągu 7 dni po tym fakcie, przy czym powinny odbyć się w terminie 60 dni po nastąpieniu wakatu.
Prezydent w słowackim systemie ustrojowym posiada bardzo ograniczone kompetencje, pełni więc tylko rolę czynnika stabilizującego.
Mimo ograniczonych kompetencji, prezydent Słowacji nie jest osamotniony w Europie jeśli chodzi o nikłą możliwość sterowania swoim państwem gdyż spokojnie mógłby uścisnąć sobie dłoń z prezydentem Włoch i Czech którzy tak jak on są postaciami drugo, jak nie trzecio, w przypadku prezydenta Słowacji, planowymi w swoim kraju.
Prezydent Czech wybierany jest na 5 letnią kadencję i wybierany jest przez parlament na wspólnym posiedzeniu izb, głosujących jednak oddzielnie. Prezydent Czech określany jest w konstytucji jako jeden z elementów władzy wykonawczej, ale tak naprawdę wykonuje funkcje prezydenta - arbitra gdyż nie ma zbyt dużych kompetencji. Prezydent Czech ponownie może być wybrany tylko jeden raz. Notabene zasada ta jest stosowana w pozostałych dwóch opisywanych przeze mnie państwach.
Prezydent jest politycznie nieodpowiedzialny, ponosi za to konstytucyjną odpowiedzialność za zdradę stanu. Orzeka w tej sprawie Sąd Konstytucyjny, na podstawie oskarżenia Senatu. Powołuje i odwołuje rząd, także poszczególnych członków rządu, ale do tego potrzebny jest wniosek premiera. Prezydent nie może faktycznie powołać na stanowisko premiera kogoś, kto nie ma poparcia w Izbie Poselskiej.
Reprezentuje państwo na zewnątrz, ratyfikuje umowy międzynarodowe (za zgodą parlamentu), jest naczelnym dowódcą sił zbrojnych. Prócz uprawnień wobec parlamentu i rządu, powołuje sędziów Sądu Konstytucyjnego, obsadza stanowiska jego przewodniczącego i wiceprzewodniczącego oraz analogiczne stanowiska w Sądzie Najwyższym, mianuje przewodniczącego i wiceprzewodniczącego Najwyższego Urzędu Kontroli oraz członków Rady Narodowego Banku Czeskiego.
Tak jak w przypadku reelekcji, tak i kompetencje trzech panów prezydentów są bardzo zbliżone do siebie.
Z dwóch wyżej wymienionych może się wydawać że to prezydent Włoch ma największe kompetencję, gdyż po za zadaniami wymienionymi przy okazji poprzedników, gdyż jest on wysoce związany z działalnością sądów powszechnych co umożliwia mu np. wykorzystanie prawa łaski.
Teoretycznie w tym miejscu w ogóle nie powinna się znaleźć wzmianka o prezydencie Włoch gdyż wedle słów konstytucji, nie jest on organem władzy wykonawczej lecz osobną instytucją tak jak Trybunał konstytucyjny. Sam ten fakt pomniejsza zdecydowanie jego rolę w system Republiki Włoskiej.
Prezydenta Włoch wybiera parlament na wspólnym posiedzeniu obu izb z udziałem po 3 reprezentantów z 19 regionów i jeden przedstawiciel Valle d'Aosta. Wymagana większość kwalifikowana wynosi 2/3 głosów, po trzecim głosowaniu wystarczy już większość bezwzględna.
Kadencja wynosi 7 lat, z możliwością jednej reelekcji.
Prezydent jest wybierany przez przedstawicieli narodu. Jest organem władzy jednoosobowym, apolitycznym i bezstronnym, pełni funkcje gwarancyjne i kontrolne, czuwa nad przestrzeganiem konstytucji, spełnia rolę arbitra między partiami.
Prezydent utożsamia "jedność narodową".
Pośród funkcji Prezydenta Republiki wyodrębnia się funkcję generalną jako głowa państwa i reprezentant jedności narodowej, funkcje związane z działalnością parlamentu, funkcje związaną z radą ministrów.
To co wyróżnia prezydenta Włoch na tle prezydenta Słowacji i prezydenta Czech jest to że jeśli nie popełni żadnego przestępstwa piastując swój urząd to ma pewność że nie zostanie usunięty przedwcześnie z urzędu prezydenta. Prezydent Słowacji nie ma takiego komfortu i Zgromadzenie Narodowe może go odwołać 2/3 głosów całego składu przy poparciu społeczeństwa wyrażonym w referendum ogólnokrajowym. W jeszcze gorszej sytuacji znajduje się prezydent Czech którego posłowie mogą odwołać bez konkretnej przyczyny.
2. Rząd
Naczelnym organem wykonawczym wszystkich trzech omawianych państw jest Rada Ministrów z premierem na czele, która koordynuje i organizuje działalność poszczególnych ministerstw oraz urzędów administracji publicznej.
Również podobnie wygląda tryb powoływania rządu i mianowania premiera i członków jego rządu tzn. prezydent pod głosowanie parlamentowi poddaje kandydaturę premiera, w przypadku zaakceptowaniu przez parlament, kandydatury, prezydent desygnuje kandydata na premiera, a ten następnie rozpoczyna tworzenie swojego rządu i prosi prezydenta o powołanie ministrów na stanowiska, a ten nominuje nowych ministrów.
Każdy z trzech rządów ma do dyspozycji również organy doradcze, które w zasadzie niczym sie między sobą nie różnią w aspekcie międzynarodowym
Istnieją też różnice w działaniu poszczególnych radach ministrów, czego przykładem może być jej skład. Czeska i Słowacka rada ministrów składa się tylko i wyłącznie z ministrów, natomiast w skład włoskiego rządu mogą również wchodzić wiceprezesi rady, ministrowie bez teki, podsekretarze stanu, Rada Gabinetowa, komitety międzyministerialne oraz nadzwyczajni komisarze rządu.
Ponadto w celu skuteczniejszego działania, premier Włoch dysponuje specjalnym urzędem - Prezydium Rady Ministrów.
Władza Sądownicza
1. Sąd/Trybunał Konstytucyjny
Jeśli chodzi o organy czuwające nad przestrzeganiem tego co zostało zapisane w ustawie zasadniczej to republika włoska, słowacka i czeska nie różnią się znacząco od siebie, gdyż instytucjami zobligowanymi do badania zgodności wszelakich nowych ustaw, uchwał czy dekretów jest Trybunał Konstytucyjny.
Różnice o których wspomniałem to skład sądu, proces nominacji oraz rozwiązywanie sporów kompetencyjnych. Sąd słowacki składa się z 13 sędziów, mianowanych przez prezydenta, natomiast sąd włoski składa się z 15 sędziów których 1/3 nominuje prezydent, 1/3 parlament, zaś ostatnią część zostaje wyłoniona przez przedstawicieli najwyższych sądów powszechnych i administracyjnych. Drugą różnicą jest kwestia rozwiązywania sporów nie związanych z konstytucja tzn. włoski sąd rozstrzyga jeszcze spory pomiędzy władzami państwa, państwem a regionami i samymi regionami, a sąd słowacki takich kompetencji nie posiada. Również Czeski Trybunał Konstytucyjny rozwiązuje spory kompetencyjne.
2. Wymiar Sprawiedliwości
Wymiar sprawiedliwości we wszystkich trzech krajach jest zróżnicowany, zwłaszcza jeśli chodzi o skierowanie sprawy do sądu odpowiedniej instancji i nadanie sprawie toku.
W włoskim wymiarze sprawiedliwości najniższym szczeblem sądownictwa są tzw. sędziowie pokoju (conciliatori) zajmujący się drobnymi sprawami o charakterze cywilnym. Sądem II instancji dla tych spraw lub I instancji w innych sprawach cywilnych jest sąd pretorski. Trybunały są sądami I instancji w sprawach karnych i sądami II instancji przy orzeczeniach sądów pretorskich. Sądy przysięgłych są sądami I instancji dla najcięższych spraw karnych. Sądem Najwyższym jest Sąd Kasacyjny. Obok sądów powszechnych działają sądy wojskowe. Istnieje także sądownictwo administracyjne (regionalne trybunały administracyjne).
Natomiast w Czechach i Słowacji system sądów tworzą. Sąd Najwyższy, Najwyższy Sąd Administracyjny oraz sądy wojewódzkie/powiatowe ( I instancja), sądy wojskowe (dwuinstancyjne).
System Partyjny
System partyjny we wszystkich trzech krajach jest taki sam tzn. wielopartyjny.
Czeski i Słowacki system partyjny charakteryzuje się pełnym pluralizmem z wyraźne zaznaczonym podziałem na prawicę i lewicę. W kolejnych wyborach okazywało się, że języczkiem u wagi przy powoływaniu większościowych rządów zawsze były partie centrowe, które wciągane były do koalicji rządowych zarówno przez prawicę jak i lewicę.
Włoska scena polityczna po zakończeniu II wojny światowej zdominowana była przez trzy ugrupowania: Chrześcijańską Demokrację (wł. Democrazia Cristiana), Włoską Partię Komunistyczną (wł. Partito Comunista Italiano) i Włoską Partię Socjalistyczną (wł. Partito Socialista Italiano). Przyjęcie zasady proporcjonalności w wyborach uniemożliwiało samodzielne rządy i skłaniało partie do wchodzenia w koalicje z mniejszymi ugrupowaniami. Podziały w Partii Socjalistycznej oraz rozwiązanie Chrześcijańskiej Demokracji i Partii Komunistycznej w latach 90. przeobraziły włoską scenę polityczną. Funkcjonujący we Włoszech system wielopartyjny określano jako charakteryzujący się niestabilnością rządów i rozdrobnieniem politycznym[81], jednak po wyborach parlamentarnych w 2008 roku, gdy dwie główne siły polityczne uzyskały łącznie ponad 80% głosów sytuacja ustabilizowała się.
To co wyróżnia system partyjny Włoch i Republiki Czeskiej od Słowacji to dopuszczenie do czynnego uczestnictwa w życiu politycznym partii komunistycznej, co dziwne jest zwłaszcza w Czechach, kraju który jeszcze dwadzieścia lat temu był krajem w pełni komunistycznym, co nie było niczym dobrym.
Jak widać społeczeństwo czeskie szybko zapomina o problemach poprzedniego ustroju.