System polityczny Republiki Francuskiej
ISTOTA „MIESZANEJ” FORMY RZĄDÓW NA PRZYKŁADZIE USTROJU W REPUBLIKI WE FRANCJI
Francja od wielu lat odgrywa znaczącą rolę w Europie. W jej wielowiekowej historii znaczenie przypisuje się rewolucji z 1789 roku, która zapoczątkowała ewolucję form polityczno-ustrojowych we Francji. Świadczy o tym na pewno fakt, ze od 1791 roku obowiązywało w tym kraju a 15 konstytucji. Na przestrzeni prawie dwu wieków wystąpiły we Francji następujące systemy polityczne: monarchia parlamentarna, dyktatura jednostki, rządy komitetowe, republika prezydencka, republika dyrektorialna oraz republika parlamentarna. Najdłużej przetrwały: monarchia parlamentarna oraz republika parlamentarna. Ustrój republikański we Francji był szczególnie popularny, a zmiany form ustrojowych w ramach republiki oznacza się za pomocą kolejnych liczb rzymskich. System polityczny V Republiki funkcjonuje w oparciu o konstytucję z 1958 roku. Artykuł 89 pozwala na jej modyfikacje, co miało miejsce wielokrotnie do dnia dzisiejszego. Przedmiotem zmiany konstytucji nie może być m.in. republikańska forma rządów. Konstytucja ta została zaakceptowana przez społeczeństwo w referendum 28 września, a proklamowano ją 4 października 1958 r. Konstytucja z 1958 r. zmniejsza znaczenie parlamentu, ważną rolę odgrywają natomiast prezydent, a następnie rząd. System polityczny przyjęty w ustawie zasadniczej mona określić jako mieszany, wprowadzający wiele elementów systemu prezydenckiego, ale jednocześnie zachowujący pewne cechy parlamentaryzmu. Parlament ma tu jednak ograniczone znaczenie pozostawiono zasadę odpowiedzialności rządu przed parlamentem i prawo parlamentu do obalenia rządu. Funkcja ustawodawcza parlamentu jest ograniczona, a mandat deputowanego nie może być łączony z członkostwem w rządzie. Prezydent posiada dużo uprawnień osobistych oraz nie odpowiada politycznie przed parlamentem. Rząd odpowiada politycznie przed parlamentem oraz prezydentem. Utrzymany został samodzielny urząd premiera. Prezydent zajmuje dominującą pozycję w państwie - jest szefem państwa oraz szefem władzy wykonawczej, powołuje rząd i wywiera znaczący wpływ na jego prace. Parlament jest dwuizbowy - składa się ze Zgromadzenia Narodowego oraz Senatu. Wspólne posiedzenie obu izb parlamentu nazywa się Kongresem. Ponadto, powoływana jest Rada Konstytucyjna, która stoi na straży zgodności uchwalanych ustaw z konstytucją. Konstytucja zachowuje zasadę suwerenności ludu. Członków Zgromadzenia Narodowego wybiera się w wyborach powszechnych i bezpośrednich, a wybory przeprowadza się w dwóch turach. Zgromadzenie Narodowe składa się z 577 deputowanych, ma charakter przedstawicielski i jest wybierane na 5 lat. Senat nie jest organem przedstawicielskim, składa się obecnie z 331 senatorów, ich kadencja trwa 6 lat, a mandaty odnawiane są częściowo co 3 lata. Senatorów wybiera się w wyborach pośrednich i dokonują tego w departamentach specjalne kolegia wyborcze. W wyborach powszechnych i bezpośrednich, oraz w dwóch turach, wybiera się natomiast Prezydenta Republiki. Prezydent sprawuje swój urząd przez 5 lat. Sądownictwo powszechne wykonują: Sąd Kasacyjny, sądy apelacyjne, sądy wielkiej instancji i sądy instancji. Z kolei Wysoki Trybunał Sprawiedliwości sądzi prezydenta i ministrów. Francja dzieli się na 22 regiony metropolitalne oraz 4 regiony zamorskie, wyróżnia się 100 departamentów. Występują te 3 terytoria zamorskie: Polinezja Francuska, Wallis i Fortuna, Francuskie Terytoria Południowe i Antarktyczne oraz 2 tzw. wspólnoty terytorialne. Do niedawna typowym terytorium zamorskim była równie Nowa Kaledonia, jej status został jednak zmodyfikowany w 1998 r., warto wspomnieć, że w2003 r. zostały równie zmodyfikowane ramy konstytucyjne wspólnot terytorialnych. Podział administracyjny wyróżnia: regiony, departamenty, okręgi i gminy. Republika Francuska oraz 8 niepodległych państw afrykańskich, byłych kolonii: Czad, Dibuti, Gabon, Komory, Kongo, Madagaskar, Republika Środkowoafrykańska i Senegal tworzą Wspólnotę Francuską.
KONSTYTUCJA REPUBLIKI FRANCUSKIEJ
Pierwszym źródłem prawa konstytucyjnego jest Konstytucja zatwierdzona w referendum 28 września 1958 roku, a zatwierdzona 5 września 1958 roku. Konstytucja ta nie jest jednak jedynym źródłem prawa konstytucyjnego. We francuskiej praktyce konstytucyjnej przyjęło się pojęcie „blok konstytucyjny”, w skład którego oprócz właściwej Konstytucji zalicza się również :
Deklarację Praw Człowieka i Obywatela z 26 sierpnia 1789 roku
Wstęp do poprzedniej Konstytucji Francuskiej z 27 października 1946 roku
Zasady podstawowe, uznawane przez ustawy Republiki
Cele działalności państwa o randze konstytucyjnej
Konstytucja z 5 września 1958 roku jest aktem sztywnym, trudno zmiennym. W myśl jej art.89 inicjatywa w tej sprawie przysługuje Prezydentowi Republiki na wniosek premiera lub deputowanych.
SPOSÓB WYBORU I POZYCJA USTROJOWA PREZYDENTA
Konstytucja z 1958 roku wysunęła na czoło urząd prezydenta. Prezydent Republiki jest szefem władzy wykonawczej, nie ponosi odpowiedzialności politycznej, a sprawuje swój urząd przez 5 lat (do roku 2000 na mocy obowiązującego we Francji prawa kadencja prezydenta wynosiła 7 lat. Specjalna ustawa z 2 października 2000 roku skróciła kadencję prezydenta z 7 do 5 lat. Ta modyfikacja konstytucji została zatwierdzona w referendum 24 września 2000 roku). Prezydenta nie można odwołać przed upływem kadencji. Można go za to pociągnąć do odpowiedzialności karnej, ale tylko w przypadku podejrzenia o zdradę stanu. Prezydent powołuje i odwołuje rząd, przewodniczy jego posiedzeniom oraz podpisuje ordonanse (dekrety z mocą ustawy) i dekrety podejmowane przez Radę Ministrów. Prezydent jest najwyższym zwierzchnikiem sił zbrojnych, ma decydującą pozycję w dziedzinie stosunków międzynarodowych. Jego uprawnienia osobiste, np. nominacja premiera, trzech członków Rady Konstytucyjnej, powołanie przewodniczącego tej rady, odwoływanie się do społeczeństwa w referendum, nie wymagają kontrasygnaty premiera ani ministra. Prezydent odgrywa nadrzędną rolę w państwie. Posiada także uprawnienia osobiste o charakterze nadzwyczajnym. W szczególnych okolicznościach może mieć nawet nieograniczone uprawnienia. Jeśli zwolni się stanowisko Prezydenta Republiki lub wystąpią przeszkody w wypełnianiu obowiązków, prezydenta zastępuje przewodniczący Senatu. We Francji nie istnieje instytucja wiceprezydenta. Dominującą rolę przypisano Prezydentowi Republiki. Prezydent zajmuje dominującą pozycję w państwie - jest szefem państwa oraz szefem władzy wykonawczej, powołuje rząd i wywiera znaczący wpływ na jego prace. Prezydent posiada dużo uprawnień osobistych oraz nie odpowiada politycznie przed parlamentem.
TRYB POWOŁYWANIA I ODWOŁYWANIA ORAZ FUNKCJE RZĄDU WE FRANCJI
Rząd Republiki Francuskiej powoływany jest przez głowę państwa. Konstytucja nie określa liczebności rządu, zależy więc to od wnioskującego premiera i dokonującego nominacji prezydenta.
Praktyka konstytucyjna wyodrębnia wiele kategorii członków rządu :
Ministrowie stanu
Ministrowie resortowi
Ministrowie delegowani przy premierze
Ministrowie delegowani przy ministrze
Sekretarze stanu stojący na czele wyodrębnionego resortu w praktyce o charakterze bardziej technicznym niż politycznym
Sekretarze stanu działający przy premierze i wykonujący wskazane przez niego działania, mniej ważne niż ministrowie delegowani przy premierze
Sekretarze stanu działający przy premierze wykonujący wskazane przez niego działania
Funkcje rządu :
Funkcje wobec parlamentu
Projektowanie ustaw
Projektowanie budżetu
Projektowanie „ustaw programowych”
Funkcje wobec prezydenta
Obowiązek informowania prezydenta o swych pracach
Wykonywanie kompetencji prezydenta
Opiniowanie różnych działań prezydenta w sytuacjach wymagających konstytucyjnie
Funkcje wobec administracji państwowej
Wydawanie przepisów prawnych
Dokonywanie powołań m.in. kierowników centralnych organów administracyjnych oraz prefektów na inne stanowiska cywilne i wojskowe
Zapewnia wykonywanie ustaw
Może wydawać instrukcje i polecenia
Przeprowadzać kontrolę działania
Odwoływać ze stanowisk
Może uchwalać plany rozwoju rozmaitych dziedzin
Rząd jest organem łączącym prezydenta i parlament. Funkcji członka rządu nie można łączyć z mandatem parlamentarnym. Rada Ministrów jest formalnie odpowiedzialna przed parlamentem, ale odpowiedzialność ta występuje tylko wobec Zgromadzenia Narodowego. Zgodnie z konstytucją gabinet nie ma obowiązku ustąpienia w przypadku utraty zaufania głowy państwa, ale w praktyce prezydent może zmusić rząd do odejścia przy pomocy środków pośrednich. Poza tym: zawsze, gdy zmienia się prezydent, rząd podaje się do dymisji, umożliwiając głowie państwa stworzenie nowego gabinetu. W skład rządu wchodzą: premier, ministrowie stanu, ministrowie resortowi i delegowani oraz sekretarze stanu powoływani przez prezydenta na wniosek premiera. Ministrowie stanu kierują danym resortem lub ustalonym zakresem spraw. Natomiast sekretarze stanu pomagają premierowi i ministrom w wykonywaniu zadań. Głównym zadaniem rządu jest opracowanie programu działania i jego realizacja przy aprobacie parlamentu. Liczba członków rządu jest zmienna. Posiedzenia rządu odbywają się pod przewodnictwem prezydenta. Posiedzenia ministrów odbywają się pod przewodnictwem premiera. Premier jest głównym pomocnikiemprezydenta, na mocy specjalnego upoważnienia może go zastępować na posiedzeniach gabinetu i organów rządowych. Premier pełni funkcje wykonawcze oraz prawodawcze. Kieruje działalnością rządu, przedstawia głowie państwa wnioski dotyczące powoływania i odwoływania swoich współpracowników. Premier mianuje niektórych funkcjonariuszy cywilnych i wojskowych, może zastępować prezydenta w Radzie Obrony Narodowej oraz przewodniczyć posiedzeniom rządu z upoważnienia głowy państwa. Posiada także uprawnienia wobec parlamentu, np. prawo inicjatywy ustawodawczej.
SPOSÓB WYBORU, STRUKTURA I POZYCJA USTROJOWA PARLAMENTU V REPUBLIKI
Parlament - dwuizbowy Parlament, składa się ze Zgromadzenia Narodowego i Senatu.
Zgromadzenie Narodowe -liczy obecnie 577 deputowanych wybieranych w wyborach powszechnych na 5 lat. Wszyscy kandydujący zobowiązani są do złożenia kaucji, która jest zwracana jeśli kandydat uzyskał co najmniej 5% głosów w okręgu. Wybory przeprowadza się według systemu większościowego w dwóch turach: warunkiem uzyskania mandatu w I turze jest uzyskanie w okręgu bezwzględnej większości ważnie oddanych głosów. Jeżeli żaden z kandydatów nie uzyskał wymaganej większości po 7 dniach odbywa się II tura, do której przechodzą kandydaci, którzy uzyskali w I turze co najmniej 12,5% ogólnej liczby głosów - w II turze wybór następuje zwykłą większością.
Senat liczy obecnie 321 senatorów, wybory przeprowadza się w departamentach, które dzieli się na 3 grupy, tak aby łączna liczba kandydatów w każdej z grup departamentu stanowiła 1/3 składu Senatu. Co 3 lata przeprowadza się wybór senatorów w jednej z tych grup na 9 lat. Nie są to wybory powszechne - wyboru dokonują elektorzy. W skład departamentalnych kolegiów elektorów wchodzą: deputowani, radcy regionalni i generalni oraz delegaci rad municypialnych. Głosowanie w kolegiach jest obowiązkowe, przeprowadzane jest w zależności od przydzielanych departamentom mandatów: w departamentach wybierających do 4 senatorów stosowany jest system większościowy (dwie tury), w wybierających większą ich liczbę - system proporcjonalny.
Istnieją trzy rodzaje ustaw:
Ustawy konstytucyjne
Ustawy organiczne - zawierają regulacje spraw dotyczących organizacji i zakresu działania wskazanych przez konstytucję organów lub warunki związane z piastowaniem urzędów i funkcji publicznych, np.: tryb wyboru prezydenta, urzędy obsadzane przez Radę Ministrów, postępowanie przed Radą Konstytucyjną i Najwyższym Trybunałem Sprawiedliwości. Ustawy te są uchwalane w specjalnym trybie: sprzeciw Senatu może być przełamany tylko bezwzględną większością głosów, ustawy organiczne dotyczące Senatu mogą zostać przyjęte tylko za jego zgodą oraz istnieje obligatoryjna kontrola konstytucyjności takich ustaw.
Ustawy zwykłe - prawo inicjatywy ustaw zwykłych posiadają: premier i członkowie obu izb.
Projekty rządowe (składane przez premiera)i wnioski ustawodawcze (składane przez członków izb). Inicjatywa członków izb powinna się mieścić w granicach materii ustawy, członkowie parlamentu nie mogą być inicjatorami ustaw: finansowej, upoważniającej rząd do wydawania ordonansów i ratyfikowania zobowiązań międzynarodowych. Projekt ustawy wnoszony jest do dowolnej izby, z wyjątkiem ustaw finansowych, te wnoszone są do Zgromadzenia Narodowego. Projekt ustawy przyjęty przez jedną izbę jest kierowany do drugiej. Jeśli brak jest zgody miedzy izbami, projekt ustawy jest przesyłany między izbami aż do uzgodnienia stanowiska. Projekt ustawy miedzy uchwaleniem a promulgacją może być zaskarżony do Rady Konstytucyjnej przez: prezydenta, premiera, przewodniczących obu izb, 60 deputowanych lub 60 senatorów. Prezydent posiada 15 dni na promulgowanie ustawy, a termin ten ulega zawieszeniu, jeżeli ustawa została zaskarżona do Rady Konstytucyjnej. Rozwiązanie parlamentu przed upływem kadencji oznacza wyłącznie rozwiązanie Zgromadzenia Narodowego. Prawo do tego przysługuje prezydentowi i może być stosowane w sposób dyskrecjonalny. Przed podjęciem decyzji o rozwiązaniu prezydent ma obowiązek zasięgnięcia opinii premiera oraz przewodniczących obu izb.
Zgromadzenie nie może być rozwiązane:
w pierwszym roku kadencji,
w warunkach zastosowania uprawnień wyjątkowych przez prezydenta. Na podstawie nowelizacji konstytucji z 1995r. parlament zbiera się na jednej sesji zwyczajnej w roku, a na sesjach nadzwyczajnych zwoływanych przez prezydenta na wniosek premiera lub absolutnej większości członków Zgromadzenia.
Mandat parlamentarny nie może być łączony z członkostwem w rządzie, Radzie Konstytucyjnej, Radzie Ekonomoczno-Społecznej ani z mandatem w drugiej izbie. Nie można też łączyć mandatu ze stanowiskiem przewodniczącego, członka zarządu, dyrektora przedsiębiorstwa państwowego. Od 1985r. zakazana jest też kumulacja mandatu parlamentarnego z więcej niż jednym mandatem lokalnym.
CHARAKTERYSTYKA SYSTEMU PARTYJNEGO
We Francji funkcjonuje od dawna system wielopartyjny, ale od 1958 roku stopniowo ewoluuje on do systemu dwublokowego: prawica oraz lewica. Partie centrowe stopniowo traciły na znaczeniu. Prawicę reprezentuje Unia na rzecz Ruchu Ludowego (UMP), która powstała w 2002 roku z połączenia Zgromadzenia na rzecz Republiki oraz Unii na rzecz Demokracji Francuskiej. Lewica to przede wszystkim Francuska Partia Komunistyczna oraz Partia Socjalistyczna. Mniejsze znaczenie mają Zieloni (partia ekologiczna założona w 1984 roku) oraz skrajnie prawicowy Front Narodowy (założony w 1972 roku).
POWOŁYWANIE, SKŁAD I ZADANIA RADY KONSTYTUCYJNEJ WE FRANCJI
Rada Konstytucyjna - składa się z 9 członków wybieranych na 9 lat, powoływanych po trzech przez prezydenta, przewodniczącego Zgromadzenia Narodowego i przewodniczącego Senatu. Co 3 lata wymieniana jest 1/3 członków Rady. W skład Rady wchodzą też z mocy prawa byli prezydenci Republiki. Rada czuwa nad zgodnym z prawem przebiegiem referendum i wyborów, ustala listę kandydatów na prezydenta, rozpatruje protesty dotyczące prawidłowości wyborów do obu izb parlamentu, ustala wyniki wyborów i referendum. Rada sprawuje kontrolę konstytucyjności ustaw, rozstrzyga spory miedzy rządem a przewodniczącymi izb odnośnie do tego, czy wniesione przez parlamentarzystów projekty ustaw lub poprawki znajdują się w sferze materii ustawy, czy odnoszą się do reglamentacyjnej władzy egzekutywy. Badanie ustaw dotyczy nie tylko ich zgodności z konstytucją, ale z całym tzw. blokiem konstytucyjnym, do którego zalicza się również Deklarację Praw Człowieka i Obywatela, preambułę konstytucji z 1946r. oraz Fundamentalne Zasady Republiki. Rada orzeka w sprawach zakazu łączenia mandatu członka parlamentu z innymi stanowiskami i pracą zawodową. Rada działa tylko na podstawie wniosku lub skargi odpowiednich instytucji - skarga taka może być abstrakcyjna - nie musi wiązać się z konkretną sprawą toczącą się przed sadami. Rada posiada także uprawnienia o charakterze konsultacyjnym, które polegają na wyrażaniu przez Radę stanowiska w określonych prawnie sprawach państwowych.
System polityczny Stanów Zjednoczonych
FEDERALIZM AMERYKAŃSKI
Stany Zjednoczone Ameryki tworzy dziś 50 stanów, a w skład jego terytorium wchodzi również Dystrykt Kolumbia, w którym znajduje się stolica USA - Waszyngton. O państwowym charakterze każdego ze stanów świadczą m.in. :
Odrębne konstytucje
Własne legislatury stanowe
Własne sądownictwo na czele ze stanowymi Sądami Najwyższymi
Gubernatorzy stanowi wybierani w głosowaniu powszechnym
Charakter państw-stanów uzyskało najpierw 13 kolonii brytyjskich, powołujących do życia USA. Następnie stany powstawały zwykle poprzez zorganizowanie się ludności odpowiedniego terytorium. Modelowy charakter federalizmu USA według Konstytucji z 1787 roku polega na starannym, w założeniu, podziale „pionowym” kompetencji publicznych między władze federalne i władze poszczególnych stanów. Punktem wyjścia jest podział kompetencji ustawodawczych, pociągający za sobą odpowiedni podział funkcji wykonawczej i funkcji sądowniczej. W klasycznym modelu federalizmu dualistycznego zakresowi „uprawnień delegowanych” powinno odpowiadać domniemanie kompetencji stanów w całej pozostałej sferze władzy publicznej, która nie jest ujęta w tym wyliczeniu. W praktyce konstytucyjnej USA, począwszy od ostatnich dziesięcioleci XX wieku coraz wyraźniej obserwuje się jednak zjawisko zastępowania idei „federalizmu dualistycznego” przez praktykę tzw. federalizmu kooperatywnego, charakteryzującego się pewnym zlewaniem się działań federacji i stanów, jeśli chodzi o realizację konstytucyjnych kompetencji stanowych jak i kompetencji federalnych. Z kolei podstawowymi kanałami oddziaływania stanów na rozstrzygnięcia władzy federalnej jest Senat, będący w założeniu reprezentacją stanów, a także swoisty wpływ stanów na wybór prezydenta.
KONSTYTUCJA USA I INNE ŹRÓDŁA PRAWA KONSTYTUCYJNEGO
Konstytucja Stanów Zjednoczonych jest bardzo ogólnikowa: składa się z preambuły i 7 artykułów. Preambuła nie jest normą prawną tylko jest deklaracja polityczną. Konstytucja amerykańska była pierwszą konstytucja uchwaloną z woli ludu. Art. l stanowi o władzy ustawodawczej, art. 2 o władzy wykonawczej, art. 3 o władzy sadowniczej, art. 4 i 6 o wzajemnych relacjach między federacją i stanami, art. 5 o trybie zmiany konstytucji, art. 7 o wejściu konstytucji w życie. Amerykańską konstytucje, zmienia się inaczej niż w Europie gdzie artykuł, który jest zmieniany wymazuje się a jego miejsce uzupełnia się nowym. W USA nic z konstytucji się nie usuwa, tylko do konstytucji dopisuje się uzupełnienia w postaci kolejno numerowanych poprawek. Moc obowiązującą ma zawsze ostatnio uchwalony przepis. Do tej pory uchwalono i weszło w życie 27 poprawek. Poprawki może uchwalić kongres większością 2/3 w każdej z izb, ale poprawka wejdzie w życie jeżeli zostanie ratyfikowana przez min. ¾ parlamentów stanowych. W stanach Zjednoczonych największym strażnikiem konstytucji są parlamenty stanowe. Pierwsze 10 poprawek do amerykańskiej konstytucji weszła w życie w 1791 r. Wszystkie one traktują o prawach, wolnościach i obowiązkach obywatelskich.
Inne źródła prawa konstytucyjnego:
orzeczenia Sądu Najwyższego - interpretuje on konstytucje lub ustala obowiązującą wykładnie prawa. Obowiązuje około 4000 orzeczeń Sądu Najwyższego.
prawo zwyczajowe - określa tryb powoływania i funkcjonowania gabinetu.
SYSTEM PARTYJNY
Dwupartyjność w USA różni się zasadniczo od brytyjskiego modelu. Łatwo dostrzegalny pragmatyzm amerykańskiego systemu partyjnego poddany jest obecnie poważanej próbie. Specyfika systemu partyjnego polega na olbrzymim, wewnętrznym zróżnicowaniu każdej partii. Charakter partii Republikańskiej czy Demokratycznej jest inny, reprezentują tam odmienne grupy społeczne i odmienne interesy. Najbardziej znanym podziałam jest wyróżnienie w każdej partii skrzydła „liberalnego” i „konserwatywnego”. Partie łączy pewna wspólna tradycja, a przede wszystkim dążenie do wygrania licznych wyborów.
PROGRAM, STRUKTURA SPOŁECZNA I ORGANIZACJA PARTII DEMOKRATYCZNEJ ORAZ PARTII REPUBLIKAŃSKIEJ
Partia Demokratyczna - jedna z dwóch najsilniejszych partii w USA. Wywodzi się z Partii Demokratyczno-Republikańskiej, ostatecznie ukształtowana w okresie prezydentury A. Jacksona. W XIX w. skupiała głównie bogatych plantatorów z Południa, broniących szerokich praw stanowych oraz dążących do liberalizacji polityki społecznej i gospodarczej. W 2. połowie XIX w., po klęsce Południa w wojnie secesyjnej, utraciła wpływy. W latach 1860-1900 sprawowała władzę jedynie przez 8 lat, za kadencji prezydenta G. Clevelanda. Odzyskała wpływy za prezydentury W.T. Wilsona oraz F.D. Roosevelta, którego program New Deal zjednał partii nowe grupy wyborców (Murzynów, imigrantów, farmerów). Demokraci utrzymali władzę do 1953. Odzyskali ją w latach administracji J.F. Kennedy'ego i L.B. Johnsona, którzy przeprowadzili liczne programy społeczne (Nowe Pogranicze, Wielkie Społeczeństwo). Na skutek wzrostu w społeczeństwie tendencji konserwatywnych, Partia Demokratyczna przeżyła kryzys w latach 70. Dopiero wzrost znaczenia mniejszości etnicznych i społecznych w programach partii w latach 80. (tzw. tęczowa koalicja) przyczynił się do sukcesu wyborczego prezydenta J. Cartera. Od 1993 ponownie partia rządząca (prezydent B. Clinton). Nie ma stałych członków. Jej program ustalają zjazdy wyborców, w okresie pomiędzy zjazdami pracami kieruje Narodowy Komitet Partii Demokratycznej, któremu podlega stały aparat partii w każdym stanie i okręgu. Jest to partia łącząca amerykańskie środowiska centro-prawicowe, centrowe i centro-lewicowe. W wyborach prezydenckich popierają jej kandydatów małe ugrupowania lewicowe. Jest najstarszą partią amerykańską i drugą najstarszą na świecie. Obecnie jest wyrazicielką myśli umiarkowanie liberalnej, czyli, w znaczeniu amerykańskim, lewicowej, choć cały czas pewne wpływy mają konserwatyści (jak i u republikanów liberałowie)
Partia Republikańska - jedna z dwóch głównych partii Stanów Zjednoczonych, utworzona 1854 z przekształcenia Partii Wolności (dążącej do zniesienia niewolnictwa). Głównymi celami republikanów było: wprowadzenie w całym kraju gospodarki kapitalistycznej i protekcyjnych taryf celnych w celu ochrony rodzimego przemysłu oraz reforma systemu bankowego, budowa linii kolejowych i rozwój osadnictwa. Partia skupiała przedstawicieli warstwy średniej przedsiębiorców oraz farmerów. Zwycięstwo kandydata republikanów A. Lincolna w wyborach prezydenckich w 1860 stało się bezpośrednią przyczyną wybuchu wojny secesyjnej. Zwycięstwo Unii zapewniło Partii Republikańskiej wpływy ogólnokrajowe i silną pozycję w państwie. W początkach XX w. Th. Roosevelt zainicjował w Partii Republikańskiej nurt reformatorski (ograniczenie tzw. dzikiego kapitalizmu, wprowadzenie elementów polityki społecznej). Po I wojnie światowej Partia Republikańska opowiedziała się za polityką izolacjonizmu. Wpływy i władzę, utraciła w okresie wielkiego światowego kryzysu gospodarczego. Po II wojnie światowej jej rywalizacja z Partią Demokratyczną stała się bardziej wyrównana. Pozycję Partii Republikańskiej w latach 70. osłabiła afera Watergate. Stracone poparcie społeczne odzyskała w latach 80. podczas rządów R. Reagana, kiedy to w ramach neokonserwatyzmu dokonała się synteza liberalizmu gospodarczego i konserwatyzmu społecznego. W wyborach zdobywa głównie głosy białych Amerykanów z klasy średniej i wyższej. Struktura partii nie przewiduje stałego członkostwa, jej program jest ustalany na każdorazowej konwencji przedwyborczej, która wysuwa kandydatów partii na prezydenta. Działalnością między konwencjami kieruje Narodowy Komitet, któremu podlega stały aparat partyjny w każdym stanie i okręgu. Współcześni Republikanie są konserwatystami w kwestiach społecznych, w ekonomii opowiadają się za minimalną ingerencją państwa w gospodarkę, są bliscy neoliberalizmowi.
SYSTEM WYBORCZY
Kandydować ma prawo obywatel USA nie naturalizowany, mający minimum 35 lat, zamieszkujący w Stanach Zjednoczonych przez co najmniej 14 lat, posiadający pełnię praw publicznych. Ta sama osoba może sprawować urząd maksymalnie przez dwie 4-letnie kadencje. Zgłaszać kandydatów mogą grupy wyborców, partie polityczne, a także sama osoba zainteresowana kandydowaniem. Nominacje kandydatów przez partie polityczne odbywają się na ich konwencjach krajowych, za pomocą prawyborów. Za poszczególnymi kandydatami opowiadają się delegaci reprezentujący poszczególne stany. W wyborach powszechnych obywatele posiadający czynne prawo wyborcze decydują o tym, który z kandydatów otrzyma głosy elektorskie przypisane do poszczególnych stanów. Z każdego stanu pochodzi tylu elektorów, ilu ma on przedstawicieli w Kongresie. Wybór elektora zgadza się z preferencjami wyborców, ponieważ ma on obowiązek respektować ich zdanie. Kolegium elektorskie liczy 538 członków. Głosowanie powszechne odbywa się w listopadzie roku wyborczego, a głosowanie w kolegium w grudniu. W praktyce wyniki znane są już jednak jesienią, ponieważ wygrywa ten kandydat, który uzyska minimum połowę głosów (270).
ORGANIZACJA EGZEKUTYWY
Władzę wykonawczą sprawuje prezydent (z pomocą gabinetu, czyli rządu, złożonego z powołanych przezeń i przed nim odpowiedzialnych sekretarzy, czyli szefów resortów), który dzięki konstytucji jest egzekutorem ustaw i szefem administracji federalnej.
FUNKCJE USTROJOWE PREZYDENTA
Prawo kandydowania do urzędu prezydenta posiadają obywatele amerykańscy, którzy ukończyli 35 rok życia, zamieszkujący na terenie USA co najmniej 14 lat, nie są obywatelami naturalizowanymi i dysponują pełnią praw politycznych. Prezydencka kampania wyborcza składa się z trzech etapów :
nominacja kandydatów przez partie polityczne
wybory powszechne
wybory prezydenta przez kolegium elektorów
amerykański system rządów jest określany jako prezydencki, gdyż pozycja piastuna władzy wykonawczej zapewnia w życiu publicznym szczególną w porównaniu z dominującą na kontynencie europejskim formą rządów parlamentarnych. Prezydent wybierany jest w wyborach powszechnych na okres 4 lat. Jest traktowany na równi z Kongresem.
Funkcje prezydenta :
promotor ustawodawstwa
wykorzystywanie prawa weta - prezydent wykorzystuje konstytucyjną inicjatywę weta ustawodawczego, a w szczególności grożbę jego zastosowania wobec projektów, które nie odpowiadają jego oczekiwaniom
współpraca z członkami Kongresu - następuje poprez wykorzystywanie zaufanych nawet zaprzyjaźnionych parlamentarzystów, w praktyce pochodzących z tej samej co Prezydent partii
egzekutor ustaw i szef administracji federalnej
aparat administracji federalnej - w celu realizacji tego zadania dysponuje on przede wszystkim organami administracji federalnej. Wskazać tu można wiceprezydenta, departament i ich szefowie, niezależne agencje wykonawcze, niezależne komisje regulujące
zwierzchnictwo prezydenta
kierownik polityki zagranicznej
zawieranie umów międzynarodowych
mianowanie ambasadorów i konsulów
zawieranie porozumień administracyjnych
głównodowodzący Sił Zbrojnych
wydawanie rozkazów operacyjnych Siłom Zbrojnym
mianowanie i zwalnianie dowódców
funkcje nominacyjne prezydenta
uprawnienia nominacyjne prezydenta USA funkcjonujące poza ramami władzy wykonawczej, obejmują przede wszystkim bardzo istotne uprawnienia do mianowania sędziów Sądu Najwyższego
prawo ułaskawień
prezydent ma prawo zawieszania i darowania kary za przestępstwa przeciwko USA
FUNKCJE USTROJOWE WICEPREZYDENTA
Konstytucja nic nie stanowi o roli wiceprezydenta w mechanizmie działania władzy wykonawczej. Jedynym przepisem konstytucyjnym odnoszącym się do niego jest aktualna poprawka XXV stanowiąca, po pierwsze, że w sytuacji śmierci prezydenta lub złożenia do z urzędu „wiceprezydent zostaje prezydentem”. Natomiast w innych sytuacjach niemożliwości wykonywania przez prezydenta swych funkcji poprawka ta czyni z wiceprezydenta osobę „pełniącą obowiązki prezydenta”. Z kolei opróżnienie urzędu wiceprezydenta rodzi obowiązek prezydenta dokonania mianowania nowego, który już nie będzie pochodził z wyborów powszechnych. Z istoty pozycji wiceprezydenta wynika więc, że powinien być to najbliższy współpracownik prezydenta. Praktycznie jednak faktyczna rola wiceprezydenta uzależniona jest całkowicie od woli prezydenta, który może go w określonym zakresie wciągając w kierowanie państwem i proces realizacji ustaw lub pozostawić całkowicie poza biegiem spraw publicznych.
TRYB POWOŁANIA I ZADANIA GABINETU
Zgodnie z postanowieniami Konstytucji Stanów Zjednoczonych wszelka władza wykonawcza przysługuje Prezydentowi, który jest ogólnie rzecz ujmując głową państwa oraz szefem rządu i całej administracji federalnej. Z kolei nazwa Rządu Federalnego nie odnosi się do czegoś w rodzaju "rady ministrów", tylko całego systemu władzy państwowej i ustroju (republika federalna złożona ze stanów). Nie składa się więc tylko z władzy wykonawczej, ale i ustawodawczej i sądowniczej. Amerykańskim odpowiednikiem "rady ministrów" jest Gabinet Stanów Zjednoczonych, który jest organem gromadzącym, pod przewodnictwem prezydenta, szefów poszczególnych departamentów (czyli odpowiedników ministerstw), oraz osoby w randze członka gabinetu, ale bez "resortu" (odpowiednik ministra bez teki). Nie jest wymieniany co prawda w konstytucji i ukształtował się niejako naturalnie, ale i tak stanowi bardzo potężny organ, odpowiadający "rządom" w innych krajach. Początkowo pierwszy prezydent George Washington wymógł na Kongresie utworzenie resortów zajmujących się dyplomacją (departament stanu), obroną (departament wojny), skarbem oraz sprawiedliwością. Potem utworzono departament poczty, z poczmistrzem generalnym na czele. Wraz z biegiem lat departamentów przybyło, choć niektóre (np. poczty i marynarki wojennej) utraciły swój status. Obecnie więc gabinet składa się z następujących osób i stanowisk. Przewodniczącym tego ciała jest naturalnie prezydent George W. Bush.
STRUKTURA KONGRESU USA
Parlament amerykański, noszący nazwę „Kongres” jest organem dwuizbowym. Składa się z Izby Reprezentantów i Senatu, co jest wynikiem federalnej struktury państwa. W ramach podstawowej funkcji Kongresu, jaką jest naturalne ustawodawstwo, stanowiska Izby Reprezentantów i Senatu są ze sobą zrównane, stąd też dwuizbowość amerykańską zalicza się do „symetrycznego” typu dwuizbowości. Stany w Senacie posiadały równą reprezentację, po dwóch senatorów z każdego stanu. Senat składa się ze 100 senatorów. Z kolei liczba w Izbie Reprezentantów wynosi 635 członków. Wybory do izby Reprezentantów są wyborami bezpośrednim, natomiast wyborów do Senatu także są bezpośrednie. Izba Reprezentantów ma 2-letnią kadencję, natomiast Senat jest organem bez kadencyjnym, kadencję posiadają jedynie poszczególni senatorowie. Wynosi ona 6 lat, z tym, że co dwa lata ustępuje 1/3 składu Senatu i łącznie z wyborami Izby Reprezentantów następuje zapełnienie tych wolnych mandatów. Kadencja Kongresu jako całości liczy się według kadencji Izby Reprezentantów, czyli wynosi 2 lata. Kompetencje Kongresu można podzielić na kilka rodzajów: projektodawczej (znaczna rola w procesie zmiany konstytucji), ustawodawcze (uchwalanie ustaw), kreacyjne (w pewnych sytuacjach wybór prezydenta i wiceprezydenta), sądownicze i śledcze , kontrolne. W Kongresie większość prac odbywa się w komisjach. Wyróżnia się komisje:
stałe - zajmują się przygotowywaniem projektów ustaw do rozpatrzenia na forum izb; w komisjach tych zawsze przewodniczący i większość członków pochodzi z partii większościowej w parlamencie,
specjalne - powołane ad hoc, do zbadania konkretnych spraw, w których członkowie są dobierani przez przewodniczącego,
wspólne - powoływane, kiedy rozpatrywane zagadnienie wymaga wspólnej rezolucji izb, tworzone spośród członków obu izb parlamentu,
uzgadniające - wyznaczone w celu doprowadzenia do ustalenia jednolitego tekstu ustawy przegłosowanej uprzednio w różnych wersjach przez obie izby Kongresu.
POZYCJA USTROJOWA IZBY REPREZENTANTÓW
Składa się ze 435 członków wybieranych na kadencję trwającą 2 lata. Członkowie tej izby reprezentują grupy wyborców zamieszkujące okręgi wyborcze, na które podzielone są stany. Z reguły zasiadający w Izbie Reprezentantów są specjalistami zajmującymi się wąskimi dziedzinami. Do Izby Reprezentantów kandydować może osoba, która ukończyła 25 lat, będąca obywatelem USA od co najmniej 7 lat i zamieszkująca stan, w którym znajduje się okręg wyborczy, z którego pragnie kandydować. Posiedzeniom Izby Reprezentantów przewodniczy speaker, który jest także przewodniczącym większości partyjnej. Zajmuje się on podejmowaniem decyzji o przebiegu obrad i przekazuje ustawy właściwym komisjom. Reprezentuje także izbę na zewnątrz.
Uprawnienia Izby Reprezentantów :
legislacyjne - Izba Reprezentantów stanowi wraz z Senatem podstawowe źródło obowiązującego prawa krajowego (federalnego). Projekt ustawy może wnieść każdy z członków izby. Projekty ustaw mogą być autorstwa członków Izby lub pochodzić od administracji prezydenckiej. Zgodnie z Konstytucją Izbie przysługuje wyłączne prawo inicjatywy ustawodawczej w kwestiach podatkowych. Jako skutek takiego rozwiązania przyjmuje się także zwyczajowo wyłączność inicjatywy Izby w kwestiach ustawodawstwa związanego z wydatkami publicznymi (tzw. uprawnienia apriopriacyjne)
ustrojodawcze - Izba jako część Kongresu ma prawo do dokonywania zmian w Konstytucji. Aby zmiany weszły w życie muszą uzyskać poparcie 2/3 członków każdej z izb a następnie zgodę 3/4 legislatur stanowych.
sądownicze i śledcze - Izba formułuje oskarżenie, które zapoczątkowuje proces impeachmentu tzn. odsunięcia od władzy Prezydenta. Komisje Izby posiadają uprawnienia dochodzeniowo-śledcze. Mogą wzywać pracowników administracji na przesłuchania i prowadzić własne śledztwa.
kontrolne - Większość uprawnień kontrolnych nie należy tylko do Izby Reprezentantów, ale do Kongresu jako całości. Do takich uprawnień możemy zaliczyć:
publiczne przesłuchania przed komisjami,
zawarte w wielu ustawach prawo weta pozwalające wstrzymanie określonych działań organów administracji,
decydowanie o przyznaniu funduszy na działalność agend rządowych,
postępowania wyjaśniająco-kontrolne wykonywane przez Biura Generalnych Inspektorów (IGS),
okresowe raporty organów władzy wykonawczej (ich przedkładanie jest zastrzeżone w poszczególnych Ustawach),
opracowania wykonywane przez pomocnicze organy Kongresu (Biuro Analiz Kongresowych, Kongresowe Biuro Budżetowe),
analizy poszczególnych członków Kongresu dotyczące działania administracji
elekcyjne - Zgodnie z XII poprawką do Konstytucji Izba dokonuje wyboru Prezydenta w przypadku, gdy żaden z kandydatów nie uzyska większości w Kolegium Elektorskim. Wybór jest dokonywany spośród trzech kandydatów z najwyższą liczba głosów elektorskich. Głosy liczone są stanami, każdemu stanowi przysługuje jeden głos.
POZYCJA USTROJOWA SENATU
Złożony jest ze 100 członków, których kadencja wynosi 6 lat, z tym, że co 2 lata wymieniana jest 1/3 składu izby. Senatorowie reprezentują stany. Z reguły zasiadający w Senacie są osobami wyspecjalizowanymi w szerokich zagadnieniach. Kandydować może osoba powyżej 30 lat, będąca obywatelem Stanów Zjednoczonych od minimum 9 lat, zamieszkująca w stanie, który ma reprezentować. Posiedzeniom Senatu przewodniczy, według konstytucji, wiceprezydent, a podczas jego nieobecności prezydent pro tempore (senator partii mającej większość w Senacie, o najdłuższym stażu), a najczęściej senator o największym autorytecie, którego Senat wybierze. Do kompetencji Senatu należy m.in. zatwierdzanie (nominowanych przez Prezydenta USA) sędziów Sądu Najwyższego Stanów Zjednoczonych, ambasadorów, członków rządu i innych wysokich urzędników. Zatwierdza on też, bądź odrzuca, traktaty zawierane przez Prezydenta i sądzi go (pod przewodnictwem prezesa SN) w wypadku postawienia go przez Izbę Reprezentantów w stan oskarżenia, zgodnie z procedurą zwaną impeachment (do skazania potrzebna jest kwalifikowana większość 2/3).
STOSUNKI POMIĘDZY KONGRESEM A PREZYDENTEM
Prezydenta nie można odwołać przed końcem kadencji, chyba że dopuściłby się zdrady albo popełnił poważne przestępstwo (wtedy Kongres może przeprowadzić tzw. Impeachment i złożyć prezydenta z urzędu), ale i prezydent nie może rozwiązać Kongresu.
Hamulce egzekutywy wobec Kongresu:
- weto zwykłe, weto kieszonkowe.
Hamulce legislatywy wobec Prezydenta:
- wymóg zgody Senatu na zawierane przez Prezydenta traktaty,
- wymóg zgody Senatu na nominacje dokonywane przez Prezydenta,
- weto legislatywy.
SPOSÓB POWOŁANIA I ZADANIA SĄDOWNICTWA FEDERALNEGO
Aktualnie na mocy ustaw funkcjonuje 94 sądów federalnych I instancji, noszących nazwę „dystryktowych” oraz 13 sądów II instancji, noszących nazwę „apelacyjnych”. Oprócz tego istnieje kilka sądów szczególnych, wśród których warto wskazać sądy wojskowe, podatkowe, do spraw celnych i sąd do spraw roszczeń wobec państwa. Podział właściwości między sądownictwo federalne a sądownictwo stanowe ma swój punkt wyjścia zasadę federalizmu.
Zakres działania sądownictwa federalnego :
sprawy z zakresu prawa morskiego i marynarki wojennej
spory między stanami
spory, w których stroną są USA
spory między stanem a obywatelem innego stanu
spory między obywatelami różnych stanów
Spory między obywatelami tego samego stanu
Spory między stanem lub obywatelem amerykańskim a innym państwem lub obywatelem innego państwa
Sądy federalne głównie są nastawione na procesy na tle prawa publicznego, tym samym zakotwiczonego w prawie stanowionym.
Pierwszą instancją sądownictwa federalnego są sądy dystryktywne, orzekające w składzie : 1 sędzia zawodowy + ława przysięgłych ; albo w szczególnym składzie sędziów zawodowych : 2 sędziów sądu dystryktowego + delegowany sędzia sądu apelacyjnego.
Sądy apelacyjne należą do II instancji sądów federalnych. Sądy apelacyjne są wyłącznie sądami odwoławczymi, ale tylko od orzeczeń sądów dystryktowych, zapadających z udziału ławy przysięgłych.
POZYCJA USTROJOWA SĄDU NAJWYŻSZEGO USA
Sąd Najwyższy może być również sądem I i zarazem ostatniej instancji, ale tylko dla spraw :
Dotyczących ambasadorów i konsulów państw obcych
W sprawach, w których jedną ze stron procesowych byłby któryś ze stanów
Zasadniczo Sąd Najwyższy jest tylko instancją odwoławczą. Często sam Sąd Najwyższy w konkretnych przypadkach, ale w sytuacjach dopuszczalnych przez ustawy, może decydować czy będzie funkcjonować jako instancja odwoławcza, czy też zostanie uruchomiony i wówczas proces zakończy się tylko na dwu lub nawet jednej instancji. Sąd Najwyższy w trybie apelacji nie jest generalnym środkiem odwoławczym i istnieje tylko w takich procesach, co do których ustawy o niej wspominają :
Sytuacja, gdy Sąd Najwyższy winien apelację rozpatrzyć
Sytuacja, gdy Sąd Najwyższy decyduje, czy mimo to apelację rozpatrzyć