Przyczyny upadku Rzeczypospolitej sięgają dużo wczesniejszy okres niż wiek wiek XVIII. . Początek niezwykle niepokojącego procesu upadku państwa, dał o sobie znać już w wieku XVII. Z biegiem lat, trudności wewnętrzne oraz zagrożenie granic państwa od strony zewnętrznej, zaowocowały ostateczną katastrofą ,oraz zniknięciem Polski z map Europy na 123 lata. Do najważniejszych przyczyn upadku Rzeczpospolitej można zaliczyć: nierówne traktowanie chłopów i mieszczaństwa, słabość władzy wykonawczej, wady ustroju państwa, niesprawny sejm z liberum veto, nieliczne wojsko oraz ingerencję państw ościennych w politykę kraju. Uważam, że z tych wszystkich czynników największy wpływ na upadek państwa miał słaby ustrój oraz szlachta..
W 1496 r., w wyniku rosnącej siły i politycznej świadomości szlachty, powstał parlament. Jego początkowe funkcjonowanie uznać należy za obiecujące, jednak z czasem działanie sejmu stawało się coraz bardziej ułomne, by w konsekwencji stać się jeszcze jedną z wielu przyczyn rozpadu politycznego Rzeczpospolitej. W istocie bowiem działalność sejmu zaczęła sprowadzać się do umacniania politycznego stanowiska szlachty. Konstytucja Nihil novi z 1505 r. zapewniała sejmowi, będącemu niższą izbą parlamentu, równość z izbą senatorską. Tym sposobem szlachta sobie zapewniła znaczący udział w rządach. Bez zgody sejmu bowiem nie mogła zostać wprowadzona żadna zmiana.
W 1573 r. uchwalono tzw. artykuły henrykowskie. W ich skład wchodziło 21 ustaw spisanych przez zebraną podczas bezkrólewia w Kamieniu pod Warszawą szlachtę. Uchwalenie artykułów zapoczątkowało wyścig do tronu polskiego. Przyjęto także tzw. pacta conventa, czyli osobiste przyrzeczenia króla. W konsekwencji, realną władzę w kraju zaczęła sprawować szlachta, w tym ta najuboższa. Szerząca się "złota polska wolność" prowadziła do stopniowego rozkładu kraju. Paradoksalnie, XVI wiek jest nazwany "złotym wiekiem Polski". Jednak właśnie wtedy polscy królowie stracili prawa i autorytet na rzecz możnowładców, którzy korzystali z nich, prowadząc Rzeczpospolitą do upadku.
Co więcej, obowiązująca od 1573 r. wolna elekcja pozwoliła na przejęcie władzy w Polsce przez obce rody. Wprawdzie niektórzy z królów elekcyjnych przyczynili się do istotnego wzmocnienia Polski, lub co najmniej usiłowali ją wzmocnić. Jednak często zdarzało się, iż podczas elekcji dochodziło do wielu nadużyć, które negatywnie odbijały się na sytuacji politycznej kraju.
Czynniki wewnętrzne
Do najważniejszych przyczyn należy słabość władzy królewskiej. W roku 1573, po śmierci ostatniego z Jagiellonów, władza przeszła w ręce władcy wybieranego przez szlachtę. Pierwszym królem elekcyjnym został Henryk Walezy, szlachta w trosce o swe przywileje opracowała cały szereg artykułów zwanych henrykowskimi, które nowy król przed objęciem tronu musiał zatwierdzić. Wśród nich znalazł się zapis mówiący o prawie szlachty do wypowiedzenia posłuszeństwa królowi, gdyby ten nie przestrzegał praw krajowych. Kolejni władcy elekcyjni starali się prowadzić samodzielną politykę dynastyczną, stawiając na pierwszym miejscy swoje interesy. Co zazwyczaj prowadziło do otwartego konfliktu z polską szlachtą, uniemożliwiając w praktyce przeprowadzenie jakichkolwiek reform wewnętrznych. Zatargi te wykorzystywała magnateria, dążąc do przejęcia władzy w kraju.
Jedynym monarchą, który na krótko wzmocnił władzę centralną był Jan III Sobieski, ale po jego śmierci efekty działań króla zostały zaprzepaszczone. Pod koniec XVII szlachta wybrała na swego władcę Augusta II, , który dążył do zapewnienia swej dynastii czołowej pozycji w Europie, jego polityka wplątała Rzeczpospolitą w wieloletnią wojnę ze Szwecją. Jej konsekwencją było olbrzymie wyniszczenie kraju, straty w ludziach, wywołane nie tylko działaniami wojennymi, ale przede wszystkim epidemiami i zarazami, w wyniku których znaczna część Polski uległa wyludnieniu. Władzę w państwie po śmierci Augusta II, przejął jego syn, August III. Rządy nowego władcy tylko pogorszyły sytuację Rzeczpospolitej, utrwalając rządy magnatów i doprowadzając do głębokiego kryzysu polskiej państwowości. W roku 1764 nowym władcą obrano Stanisława Poniatowskiego. Wyniesiony na tron dzięki protekcji carycy Katarzyny II, otaczał się niepewnymi ludźmi, nie stanowiącymi właściwej podpory dla króla i jego planów reform, choćby ze względu na fakt, iż zostali oni pozyskani poprzez nadanie urzędów. Nowemu królowi udało się jednak zapoczątkować rozwój kulturalny i przeprowadzić pierwsze reformy. Do najważniejszych należą jednak zmiany gospodarcze. Druga połowa XVIII wieku to okres powstawania manufaktur, rozwoju wewnętrznego rynku, wzrostu roli miast i mieszczaństwa. Poprawie uległy połączenia komunikacyjne, rozwój instytucji kredytowych, banków mieszczańskich.
XVII wiek przyniósł również osłabienie pozycji Polski na arenie międzynarodowej. Wojny pociągnęły za sobą katastrofalne zniszczenia, kryzys gospodarczy, obniżenie poziomu życia kulturalnego.
Najazdy obcych państw przyczyniały się do wzrostu nietolerancji religijnej i nienawiści do cudzoziemców. W 1658 roku sejm nakazał arianom odstąpienie od swej wiary, ci którzy nie chcieli jej porzucić zostali zmuszeni do opuszczenia Rzeczpospolitej. Owo wygnanie arian było potężnym ciosem dla kultury , kraj bowiem opuściło wiele wybitnych osób. Obniżenie poziomu umysłowego pociągnęło za sobą rozpowszechnianie się zabobonów.
Ważną przyczyną upadku państwa polskiego w XVIII wieku było funkcjonowanie gospodarki folwarczno – pańszczyźnianej, wzrost obciążeń chłopa, ciągłe konflikty i wystąpienia chłopskie na tle społecznym. W Polsce zamierał handel, produkcja rzemieślnicza malała, upadało górnictwo. Kryzys przeżywał handel.W niewielkim stopniu podjęto próbę oczynszowania chłopów, którzy płacąc miesięczne zobowiązania, mógli poświęcić więcej czasu na pracę we własnym polu, a uzyskane nadwyżki plonów sprzedawać w pobliskich miastach. Niestety ze względu na agraryzację miast, chłop nie posiadał rynku zbytu na swoje towary, a tym samym nie był w stanie opłacić czynszu, dlatego z pomysłu oczynszowania chłopów szybko się wycofano. Nadal stosowano trójpolówkę, która nie rozwiązywała problemu zagospodarowania ugorów, wobec przynoszącego większy zbiór plonów .
trudna sytuacja panowała także w miastach, które po okresie rozkwitu w XV i XVI wieku zaczęły podupadać. Było to spowodowane kilkoma czynnikami. Redukcji uległ handel miejski - między innymi dlatego, iż zubożali chłopi ograniczyli znacznie wymianę z miastami, zaopatrując się u wiejskich wytwórców. Często rzemieślnicy miejscy przenosili się na wieś. Upadek miast wiązał się z ich agraryzacją - wiele ośrodków miejskich, zwłaszcza tych mniejszych, zamieniało się w osady rolnicze. Związane to było z działalnością szlachty (zwłaszcza tej najbogatszej), dążącej do wyeliminowania miejskiej konkurencji. To szlachta podejmowała uchwały sejmowe, które, mając na celu jej interesy, hamowały jednocześnie rozwój rzemiosła i handlu miejskiego. Dodatkowym czynnikiem były kryzysy monetarne. W latach sześćdziesiątych XVII wieku doszło do wybicia wielkiej liczby zepsutych monet, co spowodowało niesamowity chaos monetarny i spadek wartości pieniądza. Ciężką sytuację miast spotęgowały wojny - doszło do zniszczenia i splądrowania wielu miast a także olbrzymiego wyludnienia. I tak na przykład na Mazowszu zaludnienie miast zmniejszyło się o 70%, miasta takie jak Warszawa czy Poznań utraciły ok. połowy ludności, jeszcze gorzej wyglądała sytuacja w mniejszych ośrodkach miejskich.
Wraz z pogarszaniem się sytuacji chłopów, mieszczan, drobnej i średniej szlachty wzrastało znaczenie bogatej magnaterii. Właściwie sprawowała ona władzę w Rzeczpospolitej - piastowała najważniejsze stanowiska. Olbrzymie posiadłości magnatów - latyfundia - funkcjonowały niemal jak drobne państewka: posiadały własne wojsko, twierdze, sądownictwo i administrację. Prowadziły własną politykę - często sprzeczną z polityką Rzeczpospolitej. Podstawą hegemonii magnaterii były jej związki z uboższą szlachtą (zwłaszcza tzw. gołotą - szlachta pozbawioną ziemi), określaną często jako klientela. Magnat uzależniał ją od siebie: miała ona popierać na sejmikach, w sądach, a także być jego ramieniem zbrojnym. W zamian za to magnat otaczał ją opieką: wsparciem materialnym, protekcją do urzędów, ochroną w sądach. Pozyskując sobie szlachtę magnateria miała decydujący wpływ na uchwały sejmików i sejmów. Dzięki zasadzie liberum veto przekupując posłów mogli doprowadzić do zerwania sejmu. Po raz pierwszy liberum veto zastosował w 1652 roku Władysław Siciński działający za namową ks. Janusza Radziwiłła. Chaos panował zatem w sejmach i sejmikach (w czasie obrad dochodziło nawet do bójek), ale także w sądownictwie. Rozpatrywanie sprawy ciągnęło się latami, częste były przekupstwa. Równie tragiczna sytuacja panowała w polskim wojsku. Było ono bardzo nieliczne jak na obronę tak dużego terytorium (np. w 1717 roku wynosiło ono 18000, co stanowiło liczbę kilka razy mniejszą od liczby żołnierzy w armii austriackiej czy rosyjskiej).
Wiek XVIII był jednym z najtrudniejszych wieków w historii Polski. Był to czas licznych wojen, niepokojów wewnętrznych i stopniowego upadku Polski. W tym okresie Rzeczpospolita nie miała żadnego wpływu na politykę międzynarodową. Natomiast duży wpływ na sprawy wewnętrzne kraju posiadali sąsiedzi Polski - Austria, Prusy, a przede wszystkim Rosja. Za daty graniczne tej pracy przyjmę początek wojny północnej (czyli rok 1700) i datę trzeciego rozbioru Polski (1795 r.).
W roku 1700 doszło do wybuchu tzw. wojny północnej. Po jednej stronie stała koalicja grupująca państwa ligi północnej (Danię, Saksonię, Polskę, Rosję, Prusy i Hanower); natomiast po drugiej stronie stała Szwecja. Przyczyną wybuchu konfliktu były dążenia Szwecji do utrwalenia hegemonii w rejonie Morza Bałtyckiego. Kraj ten dążył także do narzucenia Rosji i Polsce trwałych ograniczeń w rozwoju handlu. Natomiast państwa skupione w lidze miały na celu odzyskanie ziem utraconych na rzecz Szwecji w XVII wieku. Początkowo Polska nie brała udziału w wojnie, zaangażowany w nią był jednak jej władca, król August II (jako elektor saski). Próbował on zająć Rygę, wciągając tym samym Polskę do wojny. Na ziemie polskie wkroczył młody król szwedzki Karol XII. Odrzucił on propozycję mediacji, wysunięta przez polskich senatorów, którzy próbowali mu wytłumaczyć, że Polska jest krajem neutralnym. Wojska szwedzkie opanowały niemal cały kraj. Część szlachty polskiej zawarła w roku 1704 generalną konfederację warszawską, na której ogłosiła bezkrólewie, a za nowego króla uznała Stanisława Leszczyńskiego. Jednak większość szlachty polskiej opowiedziała się po stronie Augusta II (w jego obronie zawiązała się konfederacja generalna sandomierska). W 1704 r. zawarty został w Narwie polsko - rosyjski traktat sojuszniczy. Jesienią 1706 r., po wkroczeniu do Saksonii, Karol XII zmusił Augusta II do zrzeczenia się korony polskiej i odstąpienia od sojuszu z Rosją. W lipcu 1709 r. do bitwy pod Połtawą, w wyniku której wojska cara Piotra Wielkiego całkowicie pokonały Szwedów. Oznaczało to znaczny wzrost potęgi Rosji, której wojska okupowały niemal całe terytorium Rzeczypospolitej. Na tron powrócił August II, który ogłosił swą abdykację za nieważną. Mimo, że Polska należała do zwycięskiej koalicji, nie uzyskała z niej żadnych korzyści. Skutkiem długotrwałej wojny były ogromne zniszczenia gospodarcze. August II pragnął przekształcić Polskę w dziedzicznie rządzone absolutne państwo Wettinów. Jego reform nie poparła szlachta, która obawiała się wzmocnienia władzy królewskiej i wprowadzenia rządów absolutnych. Nie spodobało się jej przede wszystkim sprowadzenie wojsk saskich do Polski. Doprowadziło do wojny domowej, w której zakończeniu pośredniczyć miała Rosja. 1 lutego 1717 r. odbył się tzw. Sejm Niemy (nazwa pochodzi od tego, że nie dopuszczono na nim nikogo do głosu). Sejm ten trwał tylko jeden dzień i odbył się pod presją wojsk rosyjskich. Odtąd król mógł trzymać w Polsce bardzo ograniczoną ilość saskich żołnierzy i urzędników. Dyplomatom saskim nie wolno było reprezentować Polski w stosunkach międzynarodowych, a królowi rozpoczynać wojny, ani aresztować szlachcica bez wyroku sądowego. Wprowadzono podatki na utrzymanie wojska (obciążona nimi została także szlachta). Ograniczono kompetencje sejmików. Sejm Niemy uznaje się za początek rosyjskie j protekcji nad Polską. 13 grudnia 1732 r. Rosja, Austria i Prusy zawarły układ nazwany traktatem "trzech czarnych orłów". Traktat dotyczył polityki tych państw wobec Polski i wspólnego postępowania trzech mocarstw na wypadek elekcji po śmierci Augusta II. Zadecydowano nie popierać ani Stanisława Leszczyńskiego, ani syna Augusta II. Kandydatem popieranym przez mocarstwa był portugalski infant Dom Emanuel. Traktat przewidywał interwencję zbrojną na wypadek sprzeciwu Polaków. Traktat "trzech czarnych orłów" to przykład bezprawnej ingerencji państw ościennych w wewnętrzne sprawy Polski. W roku 1733 zmarł August II. W wrześniu tego roku do Warszawy przyjechał Stanisław Leszczyński, gdzie został entuzjastycznie powitany i wybrany na nowego króla. Leszczyński cieszył się poparciem Francji, co zagrażało utracie przez Rosję i Austrię wpływów w Polsce. W wyniku interwencji wojsk rosyjskich w Krakowie na króla Polski został koronowany syn Augusta II - elektor saski Fryderyk August II (król Polski jako August III). W latach 1733 - 1735 trwała tzw. polska wojna sukcesyjna, tocząca się między Francją a Austrią. Stanisław Leszczyński musiał się ratować ucieczką. Zawiązana w jego obronie konfederacja dzikowska nie miała żadnych szans wobec przewagi wojsk rosyjskich i saskich. Ostatecznie Stanisław Leszczyński abdykował. Polityka nowego polskiego króla, Augusta III, opierała się na współpracy z Rosją. W okresie wojny siedmioletniej (1756 - 1763) Polska stała się obszarem przemarszów wojsk rosyjskich i pruskich, a nawet austriackich. Choć Rzeczypospolita nie brała udziału w wojnie, jej suwerenność była ustawicznie naruszana, a ziemie plądrowane przez obce wojska. Po śmierci Augusta II na nowego króla Polski został wybrany Stanisław August Poniatowski. Nie udałoby się to bez czynnego wsparcia ze strony Rosji. Pierwsze lata panowania króla Stanisława Augusta upłynęły pod znakiem sporego uzależnienia od Rosji. Jednak z czasem reformatorskie zapędy Poniatowskiego doprowadziły do zadrażnień natury politycznej z caryca Katarzyną II. W Petersburgu pojawiły się poważne obawy, że Rzeczpospolita całkowicie uwolni się od wpływów rosyjskich. Chęć uzyskania samodzielności i większego wpływu na wydarzenia polityczne w kraju doprowadziła Stanisława Augusta do konfliktu z wpływowym rodem Czartoryskich. Za pretekst do interwencji w sprawy wewnętrzne Polski posłużyła Katarzynie II sprawa dysydentów (czyli innowierców). Na terytorium polski wkroczyły wojska rosyjskie, a pod ich osłoną zawiązały się dwie konfederacje dysydentów - w Toruniu i Słucku. Jednak były one za słabe, by coś zdziałać. Wobec tego rosyjski poseł Mikołaj Repnin doprowadził do zawiązania w 1767 r. przez opozycję magnacką konfederacji w Radomiu. W 1768 r. został zwołany Sejm, na którym zagwarantowano prawa innowierców i ustalono tzw. prawa kardynalne. Gwarantem ustaw była caryca Katarzyna II, był to wyraz utraty samodzielności politycznej przez Polskę. Sejm roku 1768 zahamował rozpoczęty przez króla proces reform. Jednak część szlachty przeciwna była ingerencji Rosji w sprawy Polski i w roku 1768 zawiązała konfederację barską. Rozpoczęła się czteroletnia wojna domowa. Wydarzenia w Polsce stały się dla Rosji, Prus i Austrii wygodnym pretekstem do dokonania w 1772 r. rozbioru. Stanisław August starał się możliwie opóźnić zwołanie sejmu, mającego usankcjonować nową sytuację w kraju. Sejm trwał rozpoczął się w 1772 r. i obradował z przerwami do 1775 r. Król stosował taktykę opóźniania i biernego oporu, jednak ostatecznie musiał uznać utratę części ziem polskich i kontrolę rosyjskiego ambasadora. Władzę wykonawczą w kraju przejęła Rada Nieustająca, która miała sprawować kontrolę nad królem i wyręczać go w rządach. Jednak królowi udało się podporządkować sobie tę radę. Wiosną 1787 r. Stanisław August spotkał się w Kaniowie z carycą Katarzyną II. Zaproponował jej sojusz w wojnie z Turcją (dzięki czemu Polska mogłaby zwiększyć liczebność armii), wspominał o reformach sejmu, władz skarbowych i wymiaru sprawiedliwości. Jednak rozmowy przyniosły królowi jedynie rozczarowanie. W październiku 1788 r. swoje obrady rozpoczął w Warszawie Sejm Czteroletni, zwany też Wielkim. Sytuacja międzynarodowa była korzystna dla Polski, gdyż Rosja i Austria były zaangażowane w wojnę z Turcją. Prusy deklarowały poparcie dla reform w Polsce, co miało na celu skłócenie jej z Rosją. Uchwalenie Konstytucji 3 Maja (1791) wywołało protest części magnaterii, która w kwietniu 1792 r. podpisała w Targowicy akt konfederacji, ogłaszający tę konstytucję za nieważną. Na terytorium Rzeczpospolitej wkroczyły rosyjskie wojska. W styczniu 1793 r. umowę rozbiorową zawarły Rosja i Prusy (Austria nie brała udziału w drugim rozbiorze Polski - była w tym czasie zajęta wojną z Francją). Ostatni sejm Rzeczypospolitej szlacheckiej został zwołany w czerwcu 1793 r. w Grodnie. Jego celem było zatwierdzenie drugiego rozbioru. W marcu 1794 r. wybuchło powstanie narodowe pod wodzą Tadeusza Kościuszki. 4 kwietnia 1794 r. rozegrała się bitwa pod Racławicami, która okazała się zwycięska dla polskich wojsk powstańczych. Mimo początkowych sukcesów, powstanie zakończyło się klęską. 10 października 1794 r. w bitwie pod Maciejowicami powstańcy zostali pokonani przez wojska rosyjskie, a sam Kościuszko dostał się do niewoli. Po przegranej bitwie pod Radoszycami wojska polskie uległy rozproszeniu, a powstanie kościuszkowskie zakończyło się ostatecznie fiaskiem. Po upadku powstania w roku 1795 Austria, Prusy i Rosja dokonały trzeciego rozbioru Polski, w wyniku którego państwo polskie zostało wymazane z mapy Europy (24 października 1795 r.). na mocy traktatu rozbiorowego Rosja otrzymała obszar o powierzchni ok. 120 tys. km² (m. in. większa część Żmudzi i województwa trockiego, część ziemi chełmskiej). Prusy zgarnęły ok. 48 tys. km² (m. in. większość Mazowsza z Warszawą,część Podlasia). Austrii przypadło w udziale terytorium o powierzchni około 47 tys. km² (część Małopolski, Mazowsza i Podlasia).
W tak tragiczny sposób kończył się dla Polski wiek osiemnasty. Wiek, w którym kraj ten nękały ustawiczne wojny (w tym także domowe), w którym obce wojska bezkarnie wkraczały na tereny Rzeczpospolitej, a na politykę wewnętrzną największy wpływ mieli władcy państw sąsiednich. To oni decydowali o tym, kto zasiądzie na polskim tronie, to oni uniemożliwiali przeprowadzanie reform. Polska staczała się po równi pochyłej ku nieuchronnemu końcowi.
Jak widać na upadek Rzeczpospolitej w XVII i XVIII wieku miało wpływ wiele czynników - zarówno gospodarczych, ustrojowych czy nawet kulturalnych i obyczajowych. Z pewnością jednak tym, co zdecydowało ostatecznie o upadku, były czynniki zewnętrzne - toczone w tych czasach wojny: ze Szwecją, Rosją, Turcją, powstania kozackie czy wojna północna.
„Księga królów i książąt polskich” Świat Książki
M. H. Serejski ''Europa a rozbiory Polski'',
Internet