Boginka
(wybór tekstów z Internetu)
psł. *bogynja, pol. bogina, boginia, boginka, bogenka, bogienka, bogina, bogunka, bohynia, bohynka, bogna, gonka, ros. богиня, ukr. богиня, bohynja, buhynia. Demony żeńskie, przebywające w rzekach, jeziorach, jaskiniach, lasach, 'brzydźkie połuby', opisywane jako młode dziewczyny z rozpuszczonymi włosami albo wysokie, z wielkimi jak talerze oczyma, zębami jak kły świńskie, i o długich rękach. Zwykle podmieniały ludziom niemowlęta, czasami biły się o nie z położnicami, szkodziły też ludziom. Od zmierzchu do świtu prały kijankami bieliznę. Zwano je też np. koszki, czarcichy, mamona, morska panna, odmienica, sibiela, siubiela, wieszczyca, wieżtyca, zamianica, topielnica itd. Męskim odpowiednikiem b. był bogun / bogincorz / boginiarz, który był ojcem dzieci b. Podrzucone przez boginkę - w miejsce zabranego przez nią dziecka nazywano boginiakiem, bogieniakiem, boginiaszem, boginięciem, boginczarzem, bogincorzem, bogińczarzem, bogijcorzem, dzieckiem bogincynym, odmieńcem itp. Wzmianki o b. w poezji: Ludwik Maria Staff: "Uszedł szarak, w las poszedł, nawet nie ścigany!... | Niespokojne zwróciły oczy na twarz Diany | I ujrzały łzy w modrych źrenicach boginki..." (Charty), Aleksander Puszkin: "Bogunki moje! Gdzie wy? Gdzie wy? | Posłyszcie żal mój nieustanny: | Co z wami? Czy na brzegach Newy | Inne królują dzisiaj panny?" (Eugeniusz Oniegin, przeł. A. Ważyk), Octavian Goga: "A kiedy pług na kołach uśnie | W wieczór spokojny i jesienny, | Odwiedza was boginka z bajek, | Władczyni naszych marzeń sennych, | Królowie w srebrnych hełmach idą, | Boginki w złotolitych szatach | I blask, i złoto się rozpływa | W strzechą złocistą krytych chatach." (Oracze, przeł. Emil Biedrzycki, Tadeusz Hollender), Liubia Takovski: "I zjednoczę wszystkie rzeki | Które nas dzielą | Bo ty jesteś Boginką morza | I jeszcze dziś wieczór kiedy wiatr kradnie muzykę | Z twoich zboczy | Odnajdę cię może w trumnie mojej matki | Bo ty jesteś Boginką morza..." (Kavalla, przeł. Zygmunt Stoberski ), Vítĕzslav Nezval: "idzie posuwiście jak przez sceny deski | idzie jak w dostojnym orszaku królewskim | jak para boginek idzie praczek para | po deszczyku który zaszuścił w szuwarach" (Nieznajoma z Sekwany, przeł. Adam Włodek), Maria Pawlikowska-Jasnorzewska: "- Tu - ciepło, duszno, zgniło - | czarny torf lepką piersią karmi potwory: | Rumianki ludzkiego wzrostu, paprocie, jakich nie było, | Buki o mięśniach atletów, kukły i mandragory. | Tu zbiegła się reszta boginek..." (Las ciemnosmreczyński), Maria Ilnicka: "W tem, jak za wyższym jakim rozkazem, | We wszystkie struny uderzył razem. [...] | Rzekł-byś gdzieś w gaju, nad cichą wodą, | Boginki chórem pieśń zaśpiewały" (Paproć), Zofia Trzeszczkowska: "na mchy i paproci | Rozsypała boginka Rosa pereł krocie: | Nurek królestwo kupiłby za taki połów!" (Dąbrowa), Ryszard Berwiński: "Piękna nadgoplańska dziewica rozpowiada nieraz płochemu młodzieńcowi o Bogunce, tej nieszczęśliwej kochance, której strzeże Dziewanna, bogini czystej miłości" (Bogunka na Gople), Władysław Orkan: "W ono upalne południe, | Gdy Cię ubrałem w girlandy, nietoty, | Iż wyglądałaś, jak boginka, cudnie, | Która się w paproć odziewa..." (Byliśmy tu...). Wiersze: Władysław Orkan "Leśne nimfy", Hanka Nowobielska "Boginkowe dziecko" (Tyg. kult. 1979/50, 3), Danuta Błaszak "Wiersz leśnej boginki" (Poezja polska. Antologia Tysiąclecia III 161). W sztukach malarskich: Jacek Malczewski "Boginka w dziewannach", "Załaskotany" z cyklu Rusałki (1888), Jacek Balczewski "Boginki" (TI 1898/381), Bolesław Bałzakiewicz "Boginka" (TI 1904/115), Wojciech Gerson "Boginka-płaczka" (Kł. 1866/376), Marian Wawrzeniecki "Wodna boginka" (1905), K. Mirecki "Wodnice" (Tyg. Pow. 1880, 297).
BIBLIOGRAFIA M. Drozdowska, Mamuna - radomszczańska "boginka", Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, Seria Etnograficzna, 1963, z. 7; L. Moszyński, Rzekome prasłowiańskie feminativum *bogyńi, "Prace Językoznawcze UG", Filologia Polska, 16, Gdańsk 1992, 161-170;
--------------------------------------
Boginka
mamuna, dziwożona, odmienica, babula, bogunka;
Żeński demon leśny, podstępny i niebezpieczny. Boginki zamieszkiwały brzegi rzek, potoków i okolice zbiorników wodnych, choć często zapuszczały się do osad ludzkich i nie były związane z jednym miejscem. Głównym niebezpieczeństwem z ich strony była możliwość podmienienia nowonarodzonego dziecka, najczęściej jeszcze nie ochrzczonego. Mamuny kradły matkom dzieci, często pozostawione samym sobie, jednak nie tylko – demony te miały też różne sposoby na wywabienie matki z domu. W miejsce zabranych niemowląt podrzucały swoje własne – brzydkie, płaczliwe i niegrzeczne, zwane podmieńcami czy odmieńcami.
Dzieci boginek charakteryzowały się dziwnym i groźnym wyglądem, m.in. długimi zębami i pazurami, owłosionym ciałem, a także złośliwością, krzykliwością i niezwykłą żarłocznością – pozostawiony sam sobie odmieniec potrafił pochłonąć całe domowe zapasy. Podmieńce nie dożywały zwykle dorosłego wieku.
Boginki z kolei miały postać bardzo brzydkiej starej kobiety, o wielkich i długich piersiach, które zarzucały sobie na plecy. Miały długie i proste włosy i owłosione ciało, na głowie nosiły niekiedy czerwoną czapeczkę.
Jako sposobu na te demony stosowano najczęściej dziurawca, ale też przytulii i brzozowych witek, którymi bito odmieńca, dopóki płacz nie przywabił boginki, która miała oddać ukradzione dziecko. Wiązano ponadto dziecku na rączce czerwonej wstążki, wkładano czapkę w czerwonym kolorze i chroniono je przed światłem księżyca. Istniał też zakaz prania pieluszek po zachodzie słońca, gdyż informowało to przebywające nad rzekami boginki o potencjalnej ofierze.
----------------------------------------