HIPONIMIA I HIPERONIMIA Relacje te opierają się na przynależności i zawieraniu.Hiponim to termin, którego sens zawiera się w szerszym zakresie znaczeniowym hiperonimu.Hiperonim to termin o znaczeniu ogólnym, któremu podporządkowana jest klasa wyrazów wobec niego podrzędnych i bardziej szczegółowych znaczeniowo, będących jego hiponimami.Np. w relacji terminów pies i zwierzę : pies to hiponim, a zwierzę to hiperonim.Natomiast w relacji pies i jamnik : pies to hiperonim,a jamnik to hiponim.POLISEMIA Inaczej: wieloznaczność.Jest to zjawisko polegające na tym, że jednemu elementowi językowemu (np. wyrazowi) odpowiada więcej niż jedno znaczenie.HOMONIMIA Jest to relacja między jednostkami języka, które mają taką samą formę zewnętrzną, ale odmienne znaczenia. Np.BAR – zakład gastronomiczny; BAR – pierwiastek chemiczny.ANTONIMIA Inaczej: przeciwstawność znaczeń.

Jest to relacja semantyczna między jednostkami języka, których znaczenia są przeciwne.Np. duży # mały ; dobry # zły Antonimia jest podstawową relacją semantyczną, na bazie której konstytuują się języki naturalne.Kohiponimia w tej relacji są segmenty będące hiponimami tego samego hiperonimu (np. segmenty kruk i żuraw– mają wspólny hiperonim–segment ptak)Metafora inaczej przenośnia – językowy środek stylistyczny, w którym obce znaczeniowo wyrazy są ze sobą składniowo zestawione, tworząc związek frazeologiczny o innym znaczeniu niż dosłowny sens wyrazów np. "od ust sobie odejmę", lub "podzielę się z wami wiadomością".Metonimia (zamiennia) to w literaturze figura stylistyczna mająca na celu zastąpienie nazwy jakiegoś przedmiotu lub zjawiska nazwą innego, pozostającego z nim w uchwytnej zależności, np. czytać Mickiewicza zamiast czytać utwory Mickiewicza,bogini zamiast piękność Synekdocha to odmiana metonimii, wyraźnie wskazująca na jakieś zjawisko przez użycie nazwy zjawiska innego, zawierającego to pierwsze lub zawierającego się w pierwszym np. włos mi się zjeżył na głowie (używamy liczby pojedynczej – włos zamiast liczby mnogiej – włosy).Znaczenie leksykalne społeczna percepcja pewnego fragmentu rzeczywistości zespoloną z funkcją relacyjno-tekstową i wyrażoną w formie językowej.Znaczenie etymologiczne wyrazu, znaczenie pierwotne, wynikające z budowy morfologicznej wyrazu i jego struktury słowotwórczej, np. wyraz cymbał w znaczeniu realnym określa ironicznie kogoś ograniczonego, tępego, niezaradnego życiowo; w znaczeniu etymologicznym wyraz pochodzenia greckiego kymbalon znaczył dzwon w zegarze wybijający godziny, z czasem instrument muzyczny Realne znaczenie wyrazu, polega na wyjaśnieniu treści znaczeniowej wyrazu bez odwoływania się do jego budowy słowotwórczej; może ono być stosowane zarówno do wyrazów obcych niezrozumiałych dla mówiących, jak i do wyrazów swojskich, niepodzielnych słowotwórczo oraz do wyrazów o budowie słowotwórczej przejrzystej; przykładem wyrazu objaśnionego za pomocą kryterium realnoznaczeniowego jest wyraz aksamit: “tkanina z jedwabiu lub wełny, pokryta miękkim krótkim włosem” Denotacja – zakres danej nazwy, tj. zbiór jej desygnatów, także przeszłych i przyszłych.Denotacja odnosi się do opisowego i dosłownego poziomu znaczenia, wspólnego dla praktycznie wszystkich członków danej kultury. Na przykład wyraz "świnia" denotuje pojęcie pożytecznego różowego zwierzęcia, które posiada ryj i zawinięty ogonek.Denotacja opisuje związki zachodzące wewnątrz samego znaku pomiędzy jego elementem znaczącym i znaczonym, a także pomiędzy znakiem i jego odpowiednikiem w rzeczywistości (pojęciem, do którego odsyła); odnosi się do przyczynowo–skutkowego znaczenia znaku. Denotacja nazywa na zdjęciu to, co się na nim znajduje (ulica albo park). Denotacja jest systemem negocjowania znaczenia pomiędzy odbiorcą a tekstem (de Saussure).Desygnat - każdy fizyczny obiekt pasujący do nazwy, lub ściślej - każda realna rzecz reprezentująca dany wyraz lub pojęcie. Na przykład desygnatem słowa "pies" jest fizycznie każde zwierzę będące psem.Zbiór wszystkich desygnatów danej nazwy stanowi jej denotację konotacja - znaczenie nazwy, rozumiane jako zbiór cech wyróżniających, wspólnych wszystkim przedmiotom oznaczanym przez tę nazwę. Znajomośc konotacji nazwy pozwala wskazać przedmiot, któremu owa nazwa przysługuje;Leksem – wyraz rozumiany jako abstrakcyjna jednostka systemu słownikowego języka. Składa się na nią znaczenie leksykalne oraz zespół wszystkich funkcji gramatycznych, jakie dany leksem może spełniać, a także zespół form językowych reprezentujących w tekście leksem w jego poszczególnych funkcjach. Przykładowo wyrazy czytać, czytam, czytali,są formami tego samego leksemu wyraz tekstowy) czyli forma językowa konkretnego tekstu, np. w zdaniu “Przyjaciele naszych przyjaciół są naszymi przyjaciółmi.” wyraz przyjaciel określają dwie formy: nasz i być Frazeologizm-stały związek wyrazowy o utartym znaczeniu, które nie wynika ze znaczeń poszczególnych wyrazów np.koń trojański.Etnolingwistyka jest to dziedzina badań lingwistycznych, której przedmiotem są wzajemne związki między językami, myśleniem, zachowaniem się człowieka i rzeczywistością, to znaczy między formalną strukturą języka panującą powszechnie a resztą kultury społeczności posługującej się danym językiem.Nauka ta przede wszystkim bada zależności między danym typem kultury a określonymi typami języka, którymi mówią nosiciele tejże kulturyWedług Whorfa, język nie jest tylko środkiem porozumiewania się ludzi, ale zawiera w sobie określony obraz świata, albowiem świat myślowy człowieka jest ściśle powiązany ze strukturą jego języka. Uważał również, że chociaż nie ma języków prymitywnych to jednak każdy język faworyzuje jakiś jeden określony sposób pojmowania świata (nakłada na świat pewną siatkę pojęć), z czego wynika, że język w pewien sposób kształtuje psychikę człowieka posługującego się nim.Na powstanie etnolingwistyki ogromny wpływ miały badania amerykańskich lingwistów nad językiem indiańskim, którego struktura jest bardzo charakterystyczna, natomiast sama teza o wpływie języka na psychikę i sposób myślenia człowieka bywa nazywana hipotezą Sapira-Whorfa. Psycholingwistyka - jeden z najmłodszych działów językoznawstwa zajmujący się psychologiczną bazą funkcjonowania języka, tzn. tym jak język jest przyswajany, przetwarzany oraz wykorzystywany przez ludzki umysł. Obiektem badań psycholingwistyki są fizjologiczne oraz psychologiczne zjawiska towarzyszące aktom komunikacyjnym (głównie mowie).Filogeneza języka, czyli rozwój mowy gatunku ludzkiego. Ontogeneza języka, czyli rozwój mowy ludzkiej od narodzin człowieka do końca jego życia. Neurolingwistyka - nauka badająca mechanizmy, które w mózgu odpowiadają za kompetencję językową, czyli zdolność rozumienia i tworzenia wypowiedzi w języku naturalnym. Jako nauka interdyscyplinarna łączy językoznawstwo, kognitywistykę, neurobiologię i informatykę. W przeciwieństwie do psycholingwistyki zajmuje się ona językiem w kontekście fizjologii i anatomii mózgu. W centrum zainteresowania znajduje się ośrodek Broki. Początki neurolingwistyki wiążą się z badaniami nad afazją.podział afazji na:Afazję Broca z zaburzeniami ruchowych obrazów słów, będącą wynikiem uszkodzenia dolnej części lewego płata czołowego, obszaru przedśrodkowego i górnej części lewego płata skroniowego;Afazją Wernickego z zaburzeniami słuchowych obrazów słów, wywołaną uszkodzeniem zakrętu nadbrzeżnego płata ciemieniowego i górnej części płata skroniowego.Pragmatyka językowa to dział językoznawstwa zajmujący się znaczeniem języka i szeroko rozumianego kontekstu w procesie komunikacji. Przedmiotem zainteresowania pragmatyki jest sposób użycia języka jako narzędzia porozumiewania się, cel tego użycia oraz jego skuteczność. W rozważaniach o pragmatyce mieszczą się również intencje nadawcy, jego zachowanie, a także rola czynników pozajęzykowych. Pragmatykę językową określić można jako dziedzinę badającą akty mowy, etykietę językową oraz tekst jako wynik aktu komunikacji.W najszerszym znaczeniu pragmatyka zajmuje się badaniem komunikacji językowej, analizowaniem języka w relacji do jego użytkowników Akt mowy - wypowiedzenie skierowane przez nadawcę do odbiorcy, którego celem jest przekazanie komunikatu za pomocą systemu znaków językowych.Akt mowy dzieli się na dwie fazy: mówienie – faza podstawowa i zrozumienie słów osoby mówiącej – faza wykonana jest przez odbiorcę. Akty mowy zaczął badać brytyjski językoznawca i filozof języka John Langshaw Austin (fundamentalna praca pt. How to Do Things with Words, 1962 r.) - wśród zdań języka naturalnego wyodrębnił on takie, których nie da się ocenić pod względem prawdziwości, a jedynie skuteczności (fortunności). Są to tak zwane performatywy (teoria performatywów). Ten prosty podział zastąpił następnie Austin bardziej rozwiniętą klasyfikacją - wyodrębnił trzy potencjalne aspekty aktów mowy:lokucyjny (tworzenie i artykułowanie wypowiedzi),illokucyjny (intencjonalność wypowiedzi), obecny np. w obietnicach, ostrzeżeniach, prośbach,perlokucyjny (dodatkowe, wtórne oddziaływanie na odbiorcę), obecny wtedy, gdy wypowiedź wywołuje u odbiorcy jakiś efekt (reakcja emocjonalna, wykonanie pewnej czynności).Teoria aktów mowy opiera się na spostrzeżeniu, iż przy pomocy języka można nie tylko przekazywać informacje, ale i tworzyć fakty społeczne.Socjolingwistyka - dział językoznawstwa, który bada społeczne znaczenie (wariantów) systemu językowego oraz użycia języka. Zajmuje się także związkami między faktami językowymi a społecznymi. Bierze pod uwagę kontekst, w jakim zachodzą akty komunikacji. Ujmuje wszystkie czynniki aktu komunikacyjnego. Bada związki zachodzące między użyciem języka a strukturami społecznymi, w których funkcjonują użytkownicy języka. Język jest zróżnicowany a w socjolingwistyce bierze się pod uwagę jak fakty językowe i społeczne splatają się. Przedmiot badań socjolingwistycznych da się wyrazić za pomocą formuły : "kto, do kogo, w jakiej sytuacji i w jakim celu mówi." Każdy z tych czynników może wpływać na kształt wypowiedzi.DIALEKT (narzecze) – odmiana języka ogólnonarodowego, używana przez mieszkańców określonego obszaru geograficznego. REGIONALIZM (leksykalny, gramatyczny, fonetyczny) to jednostka językowa charakterystyczna dla terytorialnej odmiany języka ogólnego w stosunku do odpowiadających jej jednostek typowych dla reszty obszaru językowego. SOCJOLEKT – odmiana języka narodowego związana z istnieniem trwałych grup społecznych połączonych jakimś rodzajem więzi język grupowy język zawodowy (profesjolekt) gwara środowiskowa slang  żargon Teoria ról społecznych bada sposoby spełniania różnych wymagań, nakładanych przez społeczeństwo na jednostkę. W każdej sytuacji społecznej człowiek spotyka się z określonymi oczekiwaniami i wymaganiami, co jest związane z koniecznością odegrania jakiejś roli. Z każdą rolą związane są określone prawa i obowiązki. Rola społeczna to względnie stały i wewnętrznie spójny system zachowań i cech, będący reakcjami na zachowania innych i przebiegający według mniej lub bardziej ustalonego wzoru. Każda rola związana jest z określonym stopniem identyfikacji, wzmacniane są przez nią uczucia i postawy. Człowiek odgrywa wiele ról, niektóre z nich mogą pozostawać w sprzeczności ze sobą, niektórych nie możemy odegrać ze względu na brak zdolności (elementy bio- i psychogenne mogą utrudniać lub ułatwiać proces realizacji pewnych ról.

ZRÓŻNICOWANIE JĘZYKÓW Ważną częścią badań lingwistycznych jest istota różnic pomiędzy językami świata. Istota różnic pomiędzy językami jest bardzo ważna dla zrozumienia ludzkich umiejętności językowych. Jeżeli zdolności lingwistyczne człowieka są ściśle ograniczone przez biologiczne właściwości gatunku ludzkiego, wówczas języki muszą być bardzo do siebie podobne. Jeżeli zdolności lingwistyczne człowieka są nieograniczone, wtedy języki mogą znacznie się od siebie różnić. Kompetencja komunikacyjna – jednostkowa umiejętność używania języka odpowiednio do odbiorcy oraz do okoliczności towarzyszących procesowi komunikacji. Kompetencja ta oznacza więc umiejętność stosowania reguł gramatycznych, konstruowania wypowiedzi poprawnych i adekwatnych do danej sytuacji. Podstawową jednostką kompetencji komunikacyjnej jest wypowiedź. Style funkcjonalne- stylistyczne odmiany polszczyzny charakteryzujące się doborem takich środków językowych, które uznane są za szczególnie przydatne ze względu na określony typ wypowiedzi i pełnione przez nie funkcje społeczne. Odmiany: styl artystyczny, naukowy, potoczny, publicystyczny, urzędowy. Stosowanie któregoś z nich wiąże się z celem, dla którego tworzona jest dana wypowiedź. Językoznawstwo typologiczne – twierdzenia formułowane w ramach lingwistyki typologicznej związane są z klasyfikacją poszczególnych języków naturalnych. Podstawą tej klasyfikacji jest podobieństwo ze względu na cechy sekundarne: nieuniwersalne typologia morfologiczna izolujace; aglutynacyjne alternacyjne analityczne syntetyczne typologia fonologiczna: języki ubogie I bogate, samogłoskowe I spółgłoskowe, prozodyczne I nieprozodyczne

kognitywizm G. Lakoff i M. Johnson “Metafory w naszym życiu” kierunek we współczesnym językoznawstwie, który odwołując się do psychologii, socjologii i innych dyscyplin, zajmuje się opisem języka uwikłanego w kontekst kulturowy i badaniem, w jaki sposób w języku odzwierciedla się rzeczywistość Gramatyka generatywna zamierza wyjaśnić kompetencję mówiącego (słuchającego) w zakresie tworzenia (rozumienia) zdań danego języka, polegającą między innymi na tym, że każdy mówiący jest zdolny do konstruowania zdań, których dotąd nie zbudował, a słuchający do rozumienia zdań, których dotąd nie słyszał. Inaczej mówiąc, każdy użytkownik języka jest w stanie rozstrzygnąć, czy dane zdanie należy do języka, w którym się wypowiada (jest poprawne w tym języku), czy też doń nie należy (jest w nim niepoprawne). Zdolność ta tłumaczy się faktem rozporządzania przez mówiącego skończoną liczbą reguł gramatycznych, za pomocą których tworzy on syntagmy i zdania ze znanych sobie wyrazów. transformacyjno-generatywna gramatyka, typ gramatyki generatywnej, w której istotną rolę odgrywa pojęcie transformacji. STRUKTUALIZM AMERYKAŃSKI: BEHAWIORYZM kierunek w psychologii XX w., popularny szczególnie w USA. Polega na odrzuceniu pojęcia świadomości oraz introspekcji jako metody subiektywnej i na badaniu wyłącznie bodźców bądź ich układu (sytuacji) i reakcji fizjologicznych im odpowiadających, czyli na analizie obiektywnego zachowania się człowieka lub zwierzęcia.J.B. Watson „Psychologia z punktu widzenia behawiorysty ,B.F. Skinner, E. Tolman, E.L. Thorndike,C.L. Hull Dystrybucjonizm. 'kierunek w lingwistyce amerykańskiej, w który za główne kryterium badawcze uważa się dystrybucję tekstowš elementów, rozumianš jako ich występowanie w charakterystycznym otoczeniu i specyficzny podział elementów jako składników pewnej całoœci': Głównym reprezentantem dystrybucjonizmu jest Z.S. Harris .Leonard Bloomfield Generatywizm jako przejaw falsyfikacjonizmuPrzedstawiciel: Noam ChomskyPodstawowe założenia:Gramatyka w postaci systemu dedukcyjnego, zatem każda falsyfikacja teorii standardowej kończyła się zaproponowaniem nowej teorii.W pierwszym modelu gramatyki brak komponentu semantycznego – opis tylko syntaktycznych związków między elementami zdań.W późniejszych modelach wyróżnienie struktury głębokiej i struktury powierzchniowej języka.Gramatyka może tylko generować zdania (gramatyka generatywna) albo może je generować i transformować (gramatyka generatywno-transformacyjna).