MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Anna Guć
Uprawianie gleby 321[07].Z2.01
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
Recenzenci:
mgr inż. Witold Kapusta
mgr inż. Krystyna Kwestarz
Opracowanie redakcyjne:
mgr inż. Anna Guć
Konsultacja:
mgr inż. Lidia Staniszewska
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 321[07].Z2.01,
"Uprawianie gleby", zawartego w modułowym programie nauczania dla zawodu technik
architektury krajobrazu.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
1
SPIS TREÅšCI
1. Wprowadzenie 3
2. Wymagania wstępne 5
3. Cele kształcenia 6
4. Materiał nauczania 7
4.1. Podstawy gleboznawstwa 7
4.1.1. Materiał nauczania 7
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 14
4.1.3. Ćwiczenia 14
4.1.4. Sprawdzian postępów 15
4.2. Klasyfikacja i uprawa gleb 16
4.2.1. Materiał nauczania 16
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 28
4.2.3. Ćwiczenia 28
4.2.4. Sprawdzian postępów 32
4.3. Nawadnianie i nawożenie gleb 33
4.3.1. Materiał nauczania 33
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 42
4.3.3. Ćwiczenia 42
4.3.4. Sprawdzian postępów 44
5. Sprawdzian osiągnięć 45
6. Literatura 50
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
2
1. WPROWADZENIE
Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy związanej z uprawą, nawadnianiem
i nawożeniem gleby.
W poradniku zamieszczono:
 Wymagania wstępne, czyli wykaz niezbędnych umiejętności i wiedzy, które powinieneś
mieć opanowane, aby przystąpić do realizacji tej jednostki modułowej.
 Cele kształcenia tej jednostki modułowej, czyli co powinieneś umieć na zakończenie
procesu kształcenia w tej jednostce.
 Materiał nauczania rozdziału, który umożliwia samodzielne przygotowanie się do
wykonania ćwiczeń i zaliczenia sprawdzianów. Obejmuje on również ćwiczenia, które
zawierają wykaz materiałów, narzędzi i sprzętu potrzebnego do ich realizacji.
 Przed ćwiczeniami zamieszczono pytania sprawdzające wiedzę potrzebną do ich
wykonania. Po ćwiczeniach zamieszczony został sprawdzian postępów. Wykonując
sprawdzian postępów, powinieneś odpowiadać na pytania tak lub nie, co oznacza, że
opanowałeś materiał albo nie.
 Sprawdzian osiągnięć, w którym zamieszczono instrukcję dla ucznia oraz zestaw zadań
testowych, sprawdzających opanowanie wiedzy i umiejętności z zakresu całej jednostki
a także karty odpowiedzi.
 Wykaz literatury obejmujący zakres wiadomości dotyczący tej jednostki modułowej, która
umożliwi ci pogłębienie nabytych umiejętności.
 Jeżeli masz trudności ze zrozumieniem tematu lub ćwiczenia, to poproś nauczyciela lub
instruktora o wyjaśnienie i ewentualne sprawdzenie, czy dobrze wykonujesz daną
czynność.
Jednostka modułowa: Uprawianie gleby, której treści teraz poznasz, zawarta jest w module
321[07].Z2. Technologia produkcji i uprawy roślin ozdobnych i jest zaznaczona na schemacie
na str.4.
Bezpieczeństwo i higiena pracy
W czasie pobytu w pracowni musisz przestrzegać regulaminów, przepisów bezpieczeństwa
i higieny pracy oraz instrukcji przeciwpożarowych, wynikających z rodzaju wykonywanych
prac. Przepisy te poznasz w czasie trwania nauki.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
3
321[07].Z2
Technologia produkcji i uprawy roślin
ozdobnych
321[07].Z2.01
Uprawianie gleby
321[07].Z2.02
Stosowanie roślin ozdobnych
w kształtowaniu krajobrazu
321[07].Z2.03
Zwalczanie chwastów, szkodników oraz
chorób roślin ozdobnych
321[07].Z2.04
Wykonywanie dekoracji roślinnych
Schemat układu jednostek modułowych
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
4
2. WYMAGANIA WST
PNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
- korzystać z różnych z
ródeł informacji,
- posługiwać się podstawowymi programami komputerowymi i siecią Internet,
- analizować zebrane informacje i podejmować decyzje,
- prezentować swoje prace i osiągnięcia,
- wykorzystywać kontekstowo wiedzę biologiczną,
- ocenić przestrzeganie zasad ochrony środowiska,
- wykorzystywać wiedzę i umiejętności dotyczące oceny rozwiązań technologicznych
w zawodzie technik architektury krajobrazu,
- zachować zasady bezpieczeństwa i higieny pracy oraz przepisy przeciwpożarowe.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
5
3. CELE KSZTAA
CENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej, powinieneś umieć:
 scharakteryzować rodzaje gleb,
 określić podstawowe procesy glebotwórcze,
 określić skład gleby,
 określić rolę czynników glebowych decydujących o wzroście i rozwoju roślin,
 określić podstawowe właściwości gleb na podstawie badań organoleptycznych,
 posłużyć się mapami glebowo  rolniczymi,
 dobrać sposoby regulowania stosunków wodnych w glebie,
 określić wpływ zabiegów melioracyjnych na krajobraz,
 dobrać metody nawadniania do rodzaju upraw,
 określić cele i zadania uprawy gleby,
 zaprojektować metody uprawy dostosowane do rodzaju gleby i roślin
 wykonać zabiegi uprawowe związane z urządzaniem terenów zieleni,
 scharakteryzować właściwości i zastosowanie nawozów organicznych i mineralnych,
 określić czynniki wpływające na skuteczność i efektywność nawożenia,
 skorzystać z zaleceń nawozowych stacji chemiczno  rolniczych,
 określić zasady przechowywania nawozów,
 scharakteryzować i dobrać rodzaje podłoży ogrodniczych do uprawy określonych roślin,
 zastosować przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy oraz ochrony środowiska podczas
wykonywania zabiegów uprawowych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
6
4. MATERIAA
NAUCZANIA
4.1. Podstawy gleboznawstwa
4.1.1. Materiał nauczania
Gleboznawstwo jest to nauka o glebie. Zajmuje się poznawaniem procesów powstawania
i przekształcania gleb, jej budową, składem, właściwościami, żyznością i przydatnością
użytkową oraz przestrzennym rozmieszczeniem wyróżnionych jednostek systematycznych.
W podręcznikach gleboznawstwa znalez
ć można wiele definicji określających główny obiekt
zainteresowania tej nauki czyli glebÄ™.
Gleba to biologicznie czynna powierzchniowa warstwa litosfery, powstała ze skały
macierzystej pod wpływem czynników glebotwórczych, podlegająca stałym przemianom.
Gleba to również twór przyrody stanowiący powierzchniową warstwę lądów globu
ziemskiego, zdolny do zaspokajania zapotrzebowania roślin na składniki pokarmowe i wodę
oraz umożliwiający im normalny rozwój. Gleba rozumiana jest także jako integralny,
wielofunkcyjny składnik wszystkich ekosystemów lądowych, będący trójfazowym produktem
wzajemnego oddziaływania litosfery, hydrosfery, atmosfery i biosfery. Bez względu na to,
które z tych określeń przyjmiemy, za najbardziej prawidłowe pamiętajmy, że do nieodłącznych
funkcji każdej gleby należą:
 udział w produkowaniu biomasy, przepływie energii oraz krążeniu i retencji wody
i pierwiastków biogennych,
 stwarzanie warunków życia (pokarmowych, tlenowych, wodnych i termicznych)
podziemnym organom roślin oraz różnorodnym drobnoustrojom i zwierzętom,
 uczestnictwo w mineralizacji i humifikacji martwej materii organicznej
oraz w magazynowaniu próchnicy,
 udział w okresowym przechowywaniu nasion,
 uczestnictwo w procesach samoregulacyjnych, zapewniających ekosystemom względną
trwałość i pewną odporność na działanie zewnętrznych czynników destrukcyjnych,
 rejestrowanie zmian środowiska glebotwórczego.
Proces powstawania gleby rozpoczyna się od przemian zachodzących w skałach
macierzystych: może on mieć różny przebieg w zależności od panującego układu czynników
glebotwórczych. Do czynników glebotwórczych należą: skała macierzysta, klimat, woda
organizmy żywe, ukształtowanie powierzchni, działalność człowieka i czas.
Skały macierzyste są to skały różnej genezy, z których w wyniku przebiegających bardzo
wolno procesów geologicznych i glebotwórczych powstają gleby. Wśród skał wyróżniamy:
 skały magmowe (np. granit, bazalt, porfiry),
 skały osadowe (np. gliny, iły, torfy, żwiry, dolomity),
 skały przeobrażeniowe (np. marmury, łupki grafitowe, kwarcyty).
Skały magmowe powstają w wyniku krystalizacji magmy wewnątrz skorupy ziemskiej oraz na
jej powierzchni. Najważniejszymi ich składnikami są krzemiany i glinokrzemiany, którym
towarzyszy krzemionka w postaci krystalicznej jako kwarc. Skały osadowe powstają w wyniku
osadzania się i cementowania produktów wietrzenia innych skał, jak również nagromadzenia
się resztek roślinnych i zwierzęcych o różnym stopniu rozkładu. Na powstanie tych skał
wpływają warunki fizyczne i chemiczne środowiska, np. temperatura, opady. Skały
przeobrażeniowe czyli metamorficzne powstają w wyniku działania wysokiej temperatury
i ciśnienia atmosferycznego wewnątrz skorupy ziemskiej.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
7
Wpływ czynników glebotwórczych na przebieg procesów zachodzących w glebie.
Klimat  im jest cieplejszy i wilgotniejszy, tym intensywniej przebiegajÄ… procesy
glebotwórcze i tym łatwiej i szybciej przemianom ulegają gleby.
Woda  w glebach naszego kraju obserwujemy najczęściej zstępujący kierunek ruchu
wody. Jest on przyczyną procesów wypłukiwania i przemieszczania w głąb drobnych części
mineralnych i organicznych, jak też roztworów glebowych.
Organizmy żywe  rośliny przyczyniają się do uformowania zasadniczych cech profilu
glebowego. Chronią powierzchnie gleb przed niszczeniem ich struktury oraz wypłukiwaniem
i wywiewaniem czyli erozją wodną i wietrzną. Zwierzęta, czyli przedstawiciele fauny glebowej,
powodują: mieszanie i wzbogacanie gleby w substancje organiczne, a poprzez rozkładanie
szczątków lub martwych organizmów umożliwiają krążenie materii.
Ukształtowanie powierzchni  zwane również rzez
bą terenu, przyspiesza lub opóz
nia
działanie innych czynników glebotwórczych. Tworzy klimat lokalny, który w znacznym
stopniu może wpływać na procesy glebotwórcze.
Działalność człowieka  osłabia lub wzmacnia naturalne procesy glebotwórcze. W coraz
większym stopniu zauważyć można zwłaszcza w ogrodnictwie i architekturze krajobrazu
wzrost areału gleb antropogenicznych, czyli dostosowanych do potrzeb człowieka.
Czas lub inaczej wiek gleby  im dłuższy jest okres, w ciągu którego wytwarza się gleba,
tym silniej mogą oddziaływać czynniki glebotwórcze wywołujące przemiany.
Procesy glebotwórcze  poprzez proces glebotwórczy rozumie się całokształt zjawisk
fizycznych, chemicznych i biologicznych zachodzÄ…cych w powierzchniowej warstwie skorupy
ziemskiej, w wyniku których kształtują się gleby. Najczęściej występującymi na terenie naszego
kraju procesami glebotwórczymi są procesy: przemywania, bielicowania, oglejenia,
brunatnienia, murszenia i bagienny.
Proces przemywania (płowienia) odbywa się przy słabo kwaśnym odczynie gleby, polega
na przemieszczaniu w głąb profilu glebowego wymytych z wyżej leżących warstw cząsteczek
koloidalnych bez ich uprzedniego rozkładu. Proces ten prowadzi do powstania poziomu
przemywania, czyli poziomu płowego i iluwialnego ilastego, które pozwalają zaliczyć daną
glebę do typu gleb płowych.
Proces bielicowania przebiega przy kwaśnym odczynie gleby, najczęściej w lasach
iglastych. Polega on na rozkładzie glinokrzemianów i koloidów glebowych, na wymywaniu
w głąb profilu gleby składników, w początkowej fazie zasadowych, a następnie
na uruchamianiu kwasów próchnicowych oraz związków żelaza i glinu. Proces wymywania
składników prowadzi do powstania poziomu aluwialnego(wymywania) o jasnym, prawie
białym zabarwieniu. Proces charakterystyczny dla gleb typu bielicowego.
Proces oglejenia polega na redukcji (odtlenianiu) mineralnych części utworu glebowego
w warunkach dużej wilgotności i w obecności substancji organicznej. Związki żelaza
trójwartościowego przechodzą w wyniku procesu biochemicznego w związki żelaza
dwuwartościowego, wskutek czego stają się ruchliwe i są wymywane przez wodę. Warstwy
gleby zasobne w związki żelaza przybierają barwę zielonkawą, niebieskawą lub popielatą.
Oglejenie, będące wynikiem działania wód gruntowych, nazywamy oglejeniem oddolnym,
a wytworzone pod wpływem wód opadowych, oglejeniem odgórnym. Gleby glejowe
zaliczamy do podtypu gleb opadowoglejowych lub pseudoglejowych.
Proces brunatnienia polega na stopniowym rozkładzie glinokrzemianów i uwalnianiu się
związków żelaza i glinu, które otaczają ziarna gleby nadając im brunatną barwę. Nie zachodzi
tu przemieszczanie się żelaza i glinu, ponieważ tworzą się w profilu gleby trwałe kompleksy
próchniczno  ilasto  żelaziste. Jest to proces charakterystyczny dla gleb typu brunatnego.
Proces bagienny polega na gromadzeniu się i humifikacji szczątków roślinnych
w warunkach nadmiernego uwilgotnienia, a więc tym samym w warunkach beztlenowych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
8
W zależności od intensywności i długotrwałości warunków beztlenowych, mogą powstawać
utwory całkowicie zhumufikowane, które nazywamy mułami lub częściowo zhumufikowane,
nazywane torfami. Gleby powstające pod wpływem tego procesu zalicza się do grupy mułowo
 bagiennych lub torfowo  bagiennych.
Proces murszenia zachodzi w odwodnionych warstwach gleb organicznych, np. torfowych
i mułowych. Proces ten polega na fizycznych i fizykochemicznych zmianach zachodzących
w substancji organicznej, a przede wszystkim w jej koloidalnej części. Odwodniona masa torfu
lub mułu kurczy się i pękając dzieli na agregaty (bryły), które w dalszej fazie procesu
murszenia rozdzielajÄ… siÄ™ na coraz drobniejsze, przybierajÄ…c nawet formÄ™ ziaren.
Skład i właściwości gleb. Gleby występujące na obszarze Polski są różnorodne
i w znacznej części o małej naturalnej żyzności, dlatego uzyskanie wysokiej produkcji wymaga
wszechstronnej i głębokiej wiedzy o tych glebach oraz umiejętności badania ich właściwości
i przydatności rolniczej.
Gleba składa się z trzech faz:
 ciekłej  wody, w której są rozpuszczone związki mineralne i organiczne tworzące
roztwór glebowy,
 gazowej  mieszaniny gazów w tym pary wodnej,
 stałej  obejmującej cząstki mineralne, organiczne i organiczno  mineralne o różnym
stopniu rozdrobnienia,
Okruchy skał i minerałów występujące w glebie dzieli się na frakcje mechaniczne
(granulometryczne), np.: żwiry, piaski, gliny, pyły i iły. Frakcja to zbiór cząsteczek
o określonych średnicach, np. piaski od 1,0 do 0,1 mm.
W glebie, o której możemy powiedzieć, że ma uregulowane stosunki wodno  powietrzne,
faza stała stanowi 50%, a fazy gazowa i ciekła po 25%. Wzajemny układ trzech faz może
ulegać znacznym zmianom pod wpływem procesów glebotwórczych i ingerencji człowieka.
Kształtowanie stosunków ilościowych pomiędzy poszczególnymi fazami można osiągnąć przez
wykonanie melioracji wodnych, agromelioracji, fitomelioracji i uprawę roli. Stosunki ilościowe
trzech faz w glebie charakteryzuje się przez określenie jej gęstości objętościowej, porowatości,
wilgotności i zwięzłości.
Morfologia, czyli budowa gleb, zależna jest od właściwości skał macierzystych oraz przebiegu
procesów glebotwórczych. Do głównych cech morfologicznych gleby zalicza się:
profil glebowy, miąższość, barwę, odczyn, strukturę i układ gleby.
Profil glebowy to pionowy przekrój, odsłaniający morfologię, czyli budowę danej gleby,
a w szczególności rodzaj, miąższość i wzajemny układ poziomów genetycznych. Procesy
glebotwórcze powodują migrację oraz koncentrację składników mineralnych i organicznych.
W ten sposób dochodzi do wytworzenia się specyficznych poziomów gleb. Poziomy
te stanowią najważniejszą cechę rozpoznawczą, odzwierciedlającą etap rozwoju gleby.
Na podstawie ilości i właściwości tych składników wyróżnia się określony typ gleby, który
charakteryzuje się mniejszym lub większym zróżnicowaniem profilu glebowego.
Podstawowe symbole występujące w profilach glebowych.
O  poziom organiczny, zawiera ponad 20 % świeżej lub częściowo rozłożonej materii
organicznej,
A  poziom próchniczny (o ciemnym zabarwieniu), zbudowany z rozłożonej substancji
organicznej,
E  poziom wymywania (o barwie jasnoszarej, jasnobrązowej lub białej), powstaje w procesie
bielicowania,
B  poziom wzbogacenia (iluwialny), powstaje na skutek wmywania składników wymytych
z poziomu wymywania,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
9
C  poziom skały macierzystej; składa się z materiału mineralnego, nie wykazującego cech
innych poziomów glebowych; jest mało zmieniony przez procesy glebotwórcze i nie posiada
cech identyfikacyjnych innych poziomów,
G  poziom glejowy (barwy stalowo szarej z odcieniem niebieskawym lub zielonkawym),
tworzy siÄ™ w warunkach beztlenowych,
P  poziom bagienny, występuje w górnej części profilu gleb organicznych objętych bagiennym
procesem glebotwórczym,
M  poziom murszenia, występuje w glebach organicznych, składa się z próchnicy powstałej
z rozkładającego się torfu po jego osuszeniu lub zmeliorowaniu,
D  podłoże mineralne (nie lite), wyróżnia się w glebach organicznych, w których pod torfem
występuje materiał mineralny,
R  podłoże skalne to lita lub spękana skała zwięzła.
Miąższość gleb  na podstawie budowy profili wyróżnia się profile glebowe: wykształcone
i niewykształcone. Profile glebowe wykształcone składają się z określonych dla każdego typu
lub rodzaju gleby, charakterystycznych i wyraz
nie wykształconych poziomów. Profile glebowe
niewykształcone wyróżniają się małą miąższością z powodu braku niektórych poziomów
w środkowej lub dolnej części profilu. Rodzaje profili glebowych ze względu na zróżnicowanie
materiału glebowego przedstawiono w tabeli 1.
Tabela 1. Rodzaje profili glebowych
Profile glebowe Zróżnicowanie materiału glebowego
Całkowite Na całej głębokości profilu, nie mniejszej niż 1,5 m, występuje
materiał mineralny z tej samej skały macierzystej, np. z piasku,
gliny, pyłu..
Niecałkowite Utworzone ze skał macierzystych, których miąższość jest
mniejsza niż 1,5 m, zawierają przynajmniej dwie różne warstwy,
np. piasek a poniżej glinę.
Barwa gleby jest ważną cechą ściśle związaną ze składem oraz fizycznymi i chemicznymi
właściwościami utworów glebowych. Wyróżniamy barwę:
 białą, która pochodzi od minerałów grupy kaolinitu, wodorotlenku glinu, krzemionki,
a także węglanu wapnia, gipsu i anhydrytu, a w glebach zasolonych również
od kryształków rozpuszczalnych soli,
 czarną, która pochodzi głównie od związków humusu, uwodnionego siarczku żelaza,
dwutlenku manganu, magnetytu, gleba o grubszym uziarnieniu, będzie sprawiała
wrażenie ciemniej zabarwionej niż gleba o uziarnieniu drobniejszym,
 czerwoną i częściowo żółtą, które związane są głównie z połączeniami tlenków żelaza.
Zabarwienie gleby może mieć charakter jednolity lub niejednolity. Występowanie w poziomie
gleby cętkowania, plamistości wskazuje na zmieniające się warunki powietrzne
i wilgotnościowe. Brunatno  szara barwa powierzchni gleby świadczy o dobrej
przewiewności, a smoliście czarna o braku tlenu.
Odczyn gleby jest jej istotną właściwością, wyrażoną przez stosunek stężenia jonów
wodorowych H+ do jonów wodorotlenkowych OH  w fazie stałej gleby i w jej roztworze.
Odczyn roztworu określamy w jednostkach pH. Odczyn wskazuje na kwasowość
lub zasadowość gleby. Wyróżnić możemy więc gleby kwaśne, zasadowe i obojętne. Gleby
kwaśne z przewagą jonów wodorowych i jonów glinu dzielimy na: silnie kwaśne (pH < 4,5),
kwaśne (pH 4,6  5,5) i lekko kwaśne (pH 5,6  6,5). Odpowiedzialnością za odczyn kwaśny
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
10
obarcza się brak składników zasadowych w glebie, a także działalność antropogeniczną,
np. kwaśne deszcze. Gleby zasadowe (pH > 7,2) posiadają przewagę jonów
wodorotlenkowych, w glebach obojętnych o (pH 6,6  7,2) jony wodorowe i wodorotlenowe
występują w równowadze. Nadmierna kwasowość gleby jest często czynnikiem
ograniczającym wzrost roślin, głównie na skutek zmniejszenia dostępności wielu pierwiastków
pokarmowych. Większość roślin uprawnych preferuje odczyn bliski obojętnego lub słabo
kwaśny. Aby uzyskać optymalne plony, należy utrzymywać pH gleby na odpowiednim
poziomie. Na terenie naszego kraju zdecydowanie dominują gleby kwaśne, co w praktyce
oznacza konieczność okresowego stosowania środków odkwaszających, najczęściej w postaci
nawozów wapniowych lub wapniowo  magnezowych.
Struktura gleby to jej zdolność do zlepiania się i rozpadania na oddzielne agregaty,
dotyczy to glebowych utworów mineralnych i mineralno  organicznych. Struktura
gruzełkowata to jedyny rodzaj struktury, który można sztucznie tworzyć poprzez odpowiednie
zabiegi agrotechniczne.
Układ gleby to przestrzenne ułożenie cząstek jej fazy stałej. Między cząstkami gleby
znajdują się wolne przestrzenie, które nazywamy przestworami glebowymi lub porami. Pory
glebowe mogą być wypełnione wodą lub powietrzem, a najczęściej wodą i powietrzem. Gdy
w jednostce objętości gleby znajduje się mało cząsteczek fazy stałej, mówimy o układzie
pulchnym lub luz
nym. Gleba taka charakteryzuje się dużą porowatością. Jeśli w jednostce
objętości gleby wzrasta udział fazy stałej, maleje jej porowatość, a układ gleby określamy jako
zagęszczony lub zbity.
Typy gleb  różne współdziałanie opisanych czynników i procesów glebotwórczych,
w zależności od panującego w danym miejscu i czasie ich układu oraz rodzaju skały
macierzystej powoduje powstanie różnych typów gleb. Typy gleb najczęściej występujące
na obszarze naszego kraju przedstawia tabela 2.
Tabela 2. Typy gleb
Nazwa gleby Cechy charakterystyczne gleby
Gleby bielicowe Charakterystyczną cechą bielic jest występowanie jasnego poziomu
wymywania, z którego są wypłukiwane substancje glebowe.
Gleby brunatne Charakterystyczny poziom brunatnienia, zawierają znaczne ilości
próchnicy i składników pokarmowych dla roślin.
Czarnoziemy Najlepsze gleby, charakteryzują się bardzo dużą zawartością próchnicy,
do głębokości 1 metra, ich skałą macierzystą są lessy
Czarne ziemie Urodzajne gleby, powstałe wskutek osuszania osadów jeziornych
i bagien. Posiadają warstwę próchnicy i poziom przejściowy.
Rędziny Gleby wytworzone ze skał bogatych w wapń czyli wapieni, margli,
gipsów. Charakteryzują się dużą ilością próchnicy.
Mady Powstają w dolinach rzek z namułów nanoszonych w okresie wylewów,
są bardzo żyzne, zawierają dużo próchnicy i składników mineralnych.
Gleby bagienne Żyzne gleby, występujące w dolinach rzek, wymagają odwodnienia,
wykorzystywane jako Å‚Ä…ki i pastwiska.
Gleby górskie Charakteryzują się małą miąższością oraz słabo rozwiniętym poziomem
próchnicznym lub jego brakiem.
Sposoby organoleptycznego badania i określania składu mechanicznego gleby przedstawia
tabela 3.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
11
Tabela 3. Organoleptyczne określenie składu mechanicznego gleb[1, s. 407]
Skład Wrażenie podczas Zachowanie się próbki Zachowanie się
mechaniczny rozcierania gleby na gleby po polaniu wodą próbki gleby przy
dłoni w stanie suchym wałkowaniu
ilasty trudno ją rozetrzeć nie powoli chłonie wodę, łatwo tworzy cienkie
czuje się piasku, tłusta jest zwięzła, przywiera wałeczki, które nie
w dotyku silnie do przedmiotów, łamią się przy
bardzo plastyczna zginaniu
pyłowy łatwo się rozciera, brak zwięzłości trudno ją wałkować,
w dotyku sypka jak i plastyczności, przy gdyż kruszy się,
mąka, nie wyczuwa się dużej ilości wody łamie i rozgniata
części grubszych rozpływa się
gliniasty niezbyt trudno ją silnie chłonie wodę, tworzy wałeczki, ale
rozetrzeć (oprócz gleb słabo pęcznieje, jest niezbyt cienkie, które
ciężkich), wyczuwa się dość zwięzła łamią się przy
różnoziarnistość, i plastyczna, a przy zginaniu
szorstka w dotyku występowaniu glin
ciężkich, lepka
piaszczysty kruszy się bardzo nieplastyczna sypka, nie daje się wałkować
Å‚atwo, szorstka Å‚atwo przesiÄ…ka wodÄ…,
w dotyku, wyczuwalny nasycona tworzy płynną
tylko piasek masÄ™
szkieletowy przewaga kamyczków,
 
czÄ…stki luz
ne, nie
spojone
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
12
a) Czarna ziemia właściwa b) Gleba rdzawa właściwa
Rys. 1. Fotografie wybranych profili glebowych [2, s.328]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
13
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Co nazywamy glebÄ…?
2. Jakie czynniki glebotwórcze mają najistotniejszy wpływ na tworzenie gleb?
3. Na czym polega proces glebotwórczy?
4. Czego możemy dowiedzieć się o glebie na podstawie jej barwy i struktury?
5. Jakie znasz właściwości gleb?
6. Co to jest profil glebowy?
7. Jakimi symbolami oznaczamy poziomy w profilu glebowym?
8. Jakie typy gleb występują na terenie naszego kraju?
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Oceń odczyn pH pobranych próbek gleby za pomocą pehametru.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przeanalizować próbki gleby,
2) umieścić wybraną próbkę gleby w zagłębieniu pehametru,
3) dodać do próbki tyle indykatora, aby ziemia była dobrze nasiąknięta,
4) dobrze wymieszać glebę z indykatorem za pomocą łopatki i pozostawić na 3 minuty,
5) po upływie 3 minut przechylić pehametr, tak aby nadmiar indykatora spłynął do rynienki,
6) porównać kolor indykatora z kolorem na płytce pehametru i odczytać odpowiednią
wartość pH,
7) zapisać odczytaną wartość pH dla badanych próbek gleby,
8) zaprezentować wyniki swoich badań.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- próbki różnych gleb,
- pehametry,
- indykatory,
- Å‚opatki.
Ćwiczenie 2
Określ organoleptycznie barwę i skład mechaniczny gleby.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przeanalizować próbki gleby,
2) określić barwę przygotowanych próbek gleby,
3) przeanalizować sposoby organoleptycznego badania gleby (tabela 3, strona 12),
4) rozetrzeć glebę w stanie suchym na dłoni,
5) nawilżyć glebę wodą,
6) zaobserwować jej zachowanie w stanie mokrym i podczas wałkowania,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
14
7) powtórzyć badania dla każdej próbki gleby,
8) zapisać wyniki obserwacji dla badanych próbek gleby,
9) zaprezentować wyniki swoich badań.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- próbki różnych gleb,
- parowniczki porcelanowe lub inne małe naczynia,
- woda,
- literatura z rozdziału 1.
Ćwiczenie 3
Określ poziomy w profilu glebowym.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przeanalizować profile glebowe,
2) wyróżnić kolejne poziomy,
3) wypisać nazwy i symbole poziomów na kartkach samoprzylepnych,
4) oznaczyć właściwymi nazwami poziomy w badanym profilu glebowym,
5) zaprezentować efekty swojej pracy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- plansze z profilami glebowymi,
- tablice z profilami glebowymi,
- kartki samoprzylepne,
- przybory do pisania,
- literatura z rozdziału 1.
4.1.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) omówić funkcje gleby?
ðð ðð
2) uzasadnić potrzebę badania profilu glebowego?
ðð ðð
3) określić kolejne poziomy wybranego profilu glebowego?
ðð ðð
4) wymienić i scharakteryzować czynniki kształtujące glebę?
ðð ðð
5) porównać podstawowe procesy glebotwórcze?
ðð ðð
6) wyjaśnić wpływ zakwaszenia gleby na żyzność gleby?
ðð ðð
7) nazwać części stałe gleby oraz scharakteryzować je?
ðð ðð
8) wymienić skład gleby zapewniający najkorzystniejsze stosunki wodno
 powietrzne?
ðð ðð
9) rozróżnić i omówić typy gleb występujących w Polsce?
ðð ðð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
15
4.2. Klasyfikacja i uprawa gleb
4.2.1. Materiał nauczania
Wartość i przydatność rolnicza gleby zależy od jej: zasobności, żyzności i urodzajności.
Zasobnością gleby określa się zawartość w niej składników mineralnych (makroelementów
i mikroelementów) oraz organicznych w różnym stopniu rozkładu. Na zasobność gleby
wpływa skład mineralogicznego tworzywa gleby, ilość i jakość związków próchniczych,
właściwości sorpcyjne i odczyn gleb. Zasobność gleb może być naturalna(wynik procesów
glebotwórczych) lub sztuczna (wytworzona przez człowieka). Rozróżnić można również
zasobność ogólną (całkowita ilość składników) oraz zasobność w składniki przyswajalne (czyli
bezpośrednio dostępne roślinom).
Żyzność gleby jest to potencjalna zdolność przekazywania rosnącym na niej roślinom
niezbędnych składników pokarmowych, wody i powietrza. Żyzność gleby zależy
od zasobności, budowy profilu oraz biochemicznych i biofizycznych właściwości całej gleby
i poszczególnych jej poziomów genetycznych.
Urodzajność gleby oznacza jej zdolność do wytworzenia plonów, czyli zdolność
do produkcji, dlatego urodzajność nazywana jest także produkcyjnością gleby. Produkcyjność
gleby wyraża ilość lub wartość plonu z określonej jednostki powierzchni. Jest to przede
wszystkim pojęcie ekonomiczne.
Gleba użytkowana rolniczo musi być wolna od związków trujących, szkodliwych organizmów
i chwastów. Wielkość plonu roślin na niej uprawianych zależy od warunków klimatycznych,
agrotechniki i właściwości gleb, takich jak: właściwości wodne, cieplne i powietrzne.
W glebach zachodzi nieustannie rozkład skał i minerałów oraz tworzenie się różnych
substancji. Składniki mineralne i organiczne, rozwór glebowy i powietrze oddziaływują
na siebie, jednocześnie zachodzi ciągła wymiana masy i energii. Wszystkie te procesy mają
wpływ na zmienność poziomu urodzajności gleb.
Bonitacyjna klasyfikacja gleb to ocena jakości gleb pod względem ich wartości
użytkowej, uwzględniająca żyzność gleby, stosunki wodne w glebie, stopień kultury gleby
i trudność uprawy w powiązaniu z agroklimatem, rzez
bą terenu oraz niektórymi elementami
stosunków gospodarczych. W zależności od przyjętej bonitacji wartość tą wyraża się
w klasach lub punktach. Przeprowadza się ją w celu zakładania jednolitej ewidencji gruntów,
będącej podstawą określenia wymiaru podatku gruntowego, scalania gruntów
oraz racjonalnego ich wykorzystania na cele nierolnicze. Uwzględnia się następujące kryteria:
 budowa profilu (typ i podtyp gleby, rodzaj, gatunek, miąższość poziomu
próchnicznego i zawartość próchnicy, odczyn i skład chemiczny, właściwości
fizyczne, oglejenie),
 stosunki wilgotnościowe, uwarunkowane położeniem w terenie,
 położenie nad poziomem morza.
W oparciu o te kryteria, gleby zalicza siÄ™ do odpowiednich klas bonitacyjnych przedstawionych
w tabeli 4. Uzupełniającymi czynnikami bonitacji są właściwości otoczenia profilu glebowego
i warunki uprawy. W polskim systemie bonitacji gleby, wyróżnia się 8 klas gleb gruntów
ornych: I, II, IIIa, IIIb, IVa, IVb, V, VI i 6 klas gleb użytków zielonych: I, II, III, IV, V, VI.
W skali kraju gleby orne bardzo dobre i dobre (I  IIIb) zajmują 28,6%, gleby średniej jakości
(IVa i IVb)  39,1% oraz słabe i bardzo słabe (V i VI)  32,3% ogólnej powierzchni gruntów
ornych. W ogólnej powierzchni użytków zielonych kraju klasy najsłabsze (V i VI) stanowią aż
42,6%.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
16
Tabela 4 Klasy bonitacyjne gleb gruntów ornych.
Klasa bonitacyjna gleby Opis
Gleby klasy I Są to: czarnoziemy, rędziny kredowe, gleby brunatne (tylko
gleby orne najlepsze te bogate w próchnicę), mady. Gleby najbardziej zasobne
w składniki pokarmowe, łatwe do uprawy, przewiewne, ciepłe,
nie zaskorupiajÄ…ce siÄ™.
Gleby klasy II Skład i właściwości podobne jak gleby klasy I, jednak położone
gleby orne bardzo dobre. są w mniej korzystnych warunkach terenowych. Plony roślin
uprawianych na tej klasie gleb, mogą być niższe niż na glebach
klasy I.
Gleby klasy III (a i b) Są to gleby brunatne, gleby bielicowe. W porównaniu do gleb
gleby orne średnio dobre klas I i II, posiadają gorsze właściwości fizyczne i chemiczne.
Odznaczają się dużym wahaniem poziomu wody w zależności
od opadów atmosferycznych. Na glebach tej klasy można już
zaobserwować procesy ich degradacji.
Gleby klasy IV (a i b) Gleby te są bardzo podatne na wahania poziomu wód
gleby orne średnie gruntowych. Plony roślin uprawianych są wyraz
nie niższe, niż
na glebach klas wyższych, nawet gdy są utrzymywane w dobrej
kulturze rolnej.
Gleby klasy V Do tej klasy należą gleby kamieniste lub piaszczyste o niskim
gleby orne słabe poziomie próchnicy. Do tej klasy zaliczamy również gleby
orne, położone na terenach nie zmeliorowanych.
Gleby klasy VI W praktyce nadajÄ… siÄ™ tylko do zalesienia. PosiadajÄ… bardzo
gleby orne najsłabsze niski poziom próchnicy.
Odczytywanie map glebowo  rolniczych [2, s.286  289]
 Istniejące mapy glebowo  rolnicze ze względu na swą bogatą treść są wykorzystywane nie tylko
przez gleboznawców, ale również przez rolników i ogrodników. Stanowią najważniejsze
szczegółowe z
ródło informacji kartograficznej o glebach rolnych całego kraju. Zostały wykonane
w skali 1:5000 na podstawie badań gleboznawczo  rolniczych. Zasadniczą treść omawianych
map stanowią kompleksy rolniczej przydatności gleb. W grupowaniu gleb w kompleksy
decydujÄ…cÄ… rolÄ™ odgrywajÄ… nie tyle genetycznie uwarunkowane cechy typologiczne, ile
podobieństwo właściwości rolniczych, dzięki którym gleby mogą być podobnie
użytkowane. Kompleksy odpowiadają więc typom siedliskowym rolniczej przestrzeni
produkcyjnej. Koncepcję podziału gleb na grupy według przydatności rolniczej
opracowano w Instytucie Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach. Mapy glebowo
 rolnicze znajdują się w rejonowych i gminnych ośrodkach dokumentacji geodezyjno 
kartograficznej, gdzie są udostępniane wszystkim zainteresowanym.
W obrębie gleb ornych wyróżniono następujące kompleksy rolniczej przydatności gleb:
1) kompleks pszenny bardzo dobry (najlepsze gleby zasobne w składniki pokarmowe,
korzystne do uprawy pszenicy ozimej i buraków cukrowych),
2) kompleks pszenny dobry (gleby nieco mniej urodzajne, można uprawiać na nich prawie
wszystkie rośliny),
3) kompleks pszenny wadliwy (gleby średnio zwięzłe i ciężkie niecałkowite oraz głębokie
i całkowite średnio zwięzłe i ciężkie, odpowiednie pod uprawę pszenicy, nie należy
uprawiać na nich buraków i ograniczyć uprawę ziemniaków),
4) kompleks żytni bardzo dobry lub pszenno  żytni (najlepsze gleby lekkie, odpowiednie
do uprawy żyta, ziemniaków i innych roślin o małych wymaganiach),
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
17
5) kompleks żytni dobry (gleby lżejsze i mniej urodzajne niż w kompleksie 4 ,odpowiednie
do uprawy żyta, ziemniaków owsa, jęczmienia ozimego i innych roślin o małych
wymaganiach),
6) kompleks żytni słaby (gleby wytwarzane z piasków słabo gliniastych i gliniastych lekkich,
odpowiednie do uprawy żyta, ziemniaków, seradeli i łubinu),
7) kompleks żytni bardzo słaby lub żytnio  łubinowy (najsłabsze gleby wytworzone
z piasków luz
nych i słabo gliniastych, uprawia się na nich jedynie żyto łubin żółty),
8) kompleks zbożowo  pastewny mocny (gleba wykazuje skład mechaniczny glin średnich
a nawet ciężkich, odpowiednia pod uprawę pszenicy, buraków cukrowych),
9) kompleks zbożowo  pastewny słaby (gleby lekkie nadmiernie uwilgotnione o dużej
rozpiętości produkcyjnej),
10) kompleks pszenny górski (najlepsze gleby w strefie górskiej, położone na wysokości 400 
450 m n.p.m.),
11) kompleks zbożowy górski (obejmuje gleby występujące na wysokości 450  500, a nawet
600 m n.p.m.),
12) kompleks owsiano  ziemniaczany górski(na wysokości od 550  650m n.p.m., udaje
siÄ™ na nim owies, ziemniaki i mieszanki koniczyn z trawami),
13) kompleks owsiano  pastewny górski (gleby powyżej 650  700m n.p.m., można jedynie
uprawiać na nich owies i mieszanki traw z koniczynami),
14) gleby orne przeznaczone pod użytki zielone (gleby leżące w obniżeniach terenu
lub na zboczach).
Wśród gleb użytków zielonych wyróżniono trzy kompleksy:
1z  użytki zielone bardzo dobre i dobre,
2z  użytki zielone średnie,
3z  użytki zielone słabe i bardzo słabe.
 Należy zauważyć, że podane cyfry arabskie, a w przypadku użytków zielonych
z dodatkiem małej litery z, na wszystkich mapach glebowo  rolniczych mają zawsze to samo
znaczenie. Na niektórych mapach kontury kompleksów są dodatkowo wypełnione ściśle
określonymi barwami. Pozostałe tereny zostały wydzielone w postaci konturów,
wewnątrz, których zależnie od użytkowania podane są odpowiednie symbole literowe
(na ogół bez informacji o typie, podtypie i gatunku gleby): RN  gleby rolniczo nieprzydatne,
przeznaczone pod zalesienie, N  nieużytki rolnicze, Ls  lasy,
W  wody, WN  wody nieużytki, Tz  tereny zabudowane (o zwartej zabudowie).
Symbole te znajdujÄ… siÄ™ na mapach glebowo  rolniczych we wszystkich skalach. Na
mapach w skali 1:5000 dodatkowo podaje informację: o kategorii użytkowania gleb
(czyli R to gleby orne, A
 gleby Å‚Ä…kowe, Ps  gleby pastwisk) oraz klasie bonitacyjnej gleb
(np. RUIb) i powierzchni zajmowanej przez gleby zaliczone do danej klasy. W górnym
lewym rogu każdego konturu podano liczbę w postaci ułamka. Nad kreską figuruje numer
danego konturu, pod kreskÄ… natomiast jego powierzchnia w ha .
Drugim i niezmiernie istotnym elementem treści omawianych map są jednostki systematyki
gleb, czyli typy i podtypy oraz gatunki. Do przedstawienia typów gleb przyjęto wielkie litery
alfabetu, a do podtypów małe litery umieszczane obok dużych. Zgodnie z obowiązującą
systematyką gleb wyróżniamy następujące typy i podtypy gleb z odpowiednimi symbolami:
A  gleby bielicowe i pseudobielicowe, B  gleby brunatne właściwe,
Bw  gleby brunatne wyługowane i brunatne, C  czarnoziemy właściwe,
Cz  czarnoziemy zdegradowane, D  czarne ziemie właściwe, Dz  czarne ziemie
zdegradowane, G  gleby glejowe, Emt  gleby mułowo  torfowe, Etm  gleby torfowo 
mułowe, Tn  gleby torfowe i murszowo  torfowe torfowisk niskich, TV  gleby torfowe
i murszowo  torfowe torfowisk przejściowych wysokich,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
18
M  gleby murszowo  mineralne i murszowate, F  mady, R  rędziny słabo wykształcone,
Rb  rędziny brunatne, Rc  rędziny próchniczne (czarnoziemne), Rd  rędziny deluwialne,
Bez symbolu na mapie  gleby o niewykształconym profilu.
Rys. 2. Fragment mapy glebowo  rolniczej w skali 1:5000[2, s.288]
Symbol odpowiadajÄ…cy danemu typowi (podtypowi) gleby jest umieszczony
w konturze obok numeru kompleksu rolniczej przydatności. Poniżej tych informacji
podano uziarnienie gleby. Symbole zarezerwowane dla określonych grup
granulometrycznych zostały utworzone z pierwszych liter nazw grup
granulometrycznych, np.pl  piasek luz
ny, pgm  piasek gliniasty mocny, gl  glina lekka
itd.
Na ich podstawie można więc ustalić gatunek gleby.
Jeśli występuje symbol pojedynczy, to znaczy, że gleba zbudowana jest z materiału
jednorodnego do głębokości 150 cm. Bardzo często uziarnienie poszczególnych partii
profilu glebowego jest zróżnicowane i wówczas widnieją 2 lub 3 symbole oddzielone
kropkami. Jedna kropka oznacza, że zmiana uziarnienia następuje płytko,
tj. nie głębiej niż 50 cm od powierzchni. Dwie kropki odpowiadają zmianie
uziarnienia na głębokości od 50 do 100 cm, a trzy kropki od 100 do 150 cm.
Podział gleb. Na podstawie wielkości oporów, na jakie napotykają narzędzia i maszyny
uprawowe, gleby dzieli się na: lekkie, średnie, ciężkie i minutowe.
Gleby lekkie, zawierają do 20% części spławialnych i stawiają stosunkowo mały opór
narzędziom uprawowym, są łatwe do uprawy dzięki małej zwięzłości w stanie suchym i niezbyt
dużej przylepności w stanie mokrym. Ich żyzność i urodzajność oraz właściwości fizyczne,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
19
chemiczne i biologiczne zależą od średnicy ziaren piasku, zawartości części spławialnych
i próchnicy; w praktyce gleby te nazywane są glebami piaskowymi.
Gleby średnie, zawierają od 20% do 35% części spławialnych i stawiają średni opór
narzędziom uprawowym.
Gleby ciężkie, zawierają ponad 50% części spławialnych i stawiają duży opór narzędziom
uprawowym; mają wąski przedział optymalnej wilgotności uprawowej, w którym normalna
uprawa mechaniczna jest możliwa.
Gleby minutowe to gleby bardzo ciężkie, posiadają bardzo wąski przedział optymalnej
wilgotności uprawowej, są bardzo trudne do uprawy.
Właściwości gleb ciężkich i lekkich
Gleba ciężka w dużej części składa się z najdrobniejszych cząstek, małej ilości piasku
i próchnicy. Na takiej glebie rośliny z
le rosnÄ…, bowiem trudno przepuszcza ona powietrze
i wodę. Po deszczu bardzo powoli wysycha, a w czasie suszy staje się twarda i zaskorupiała.
Wiosną nagrzewa się bardzo powoli. Do gleb ciężkich należą gliny oraz iły.
Określenie gleby lekkie nie jest ściśle sprecyzowane i obejmuje gleby należące do różnych klas,
typów i gatunków oraz o różnych wartościach użytkowych. Do gleb lekkich zalicza się przede
wszystkim:
 gleby bielicowe płowe i brunatne o warstwie piasku różnej miąższości,
 gleby bielicowe i brunatne lekkie, wytworzone z glin,
 czarne ziemie piaskowe lekkie, o warstwie piasku różnej miąższości,
 czarne ziemie piaskowe lekkie wytworzone z gliny,
 mady piaszczyste.
Gleba lekka jest to gleba szybko przepuszczająca wodę, nagrzewa się też szybko,
lecz roślinom na takiej glebie brak dostatecznej ilości wody i składników pokarmowych.
Dużego znaczenia nabiera kwestia zwiększenia urodzajność gleb lekkich, ponieważ zajmują
one w naszym kraju ponad 40% powierzchni.
Naczelnym zadaniem każdego użytkownika gleb jest zwiększenie ich urodzajności
i uzyskanie w danych warunkach możliwie jak największych efektów. Na urodzajność gleb
możemy mieć wpływ poprzez stosowanie:
 metody fitobilogicznej, czyli: zadrzewiania, właściwe rozplanowanie struktury użytków,
wprowadzenie racjonalnego zmianowania, płodozmianu,
 metody agrochemicznej, czyli wprowadzeniu do gleby nawozów organicznych
i mineralnych,
 metody melioracyjnej, czyli regulowanie stosunków wodno  powietrznych, w glebie,
gdyż bez poprawienia tych stosunków wszelkie inne zabiegi (np. nawożenie) nie dają
pożądanego wyniku,
 metody zabiegów agrotechnicznych, czyli tworzenie trwałej struktury guzełkowatej,
zapewniajÄ…cej korzystne stosunki wodno  powietrzne.
Uprawa gleby nazywana również uprawą roli to całokształt zabiegów wykonywanych
narzędziami i maszynami uprawowymi w celu stworzenia roślinom optymalnych warunków do
wzrostu i rozwoju oraz podniesienia kultury gleby.
Cele i zadania uprawy gleby. Podstawowym celem uprawy roli jest stworzenie
optymalnych warunków w środowisku glebowym do umieszczenia w nim materiału siewnego,
a następnie jego kiełkowania, wzrostu i rozwoju roślin. Cel ten jest osiągany na glebach
charakteryzujących się dobrą strukturą najlepiej gruzełkowatą, korzystnymi właściwościami
wodnymi, powietrznymi, cieplnymi, biologicznymi, dobrą zasobnością w składniki pokarmowe
oraz właściwym odczynem. Właściwości te uzyskuje się przez wykonywanie różnych
zabiegów, których zadaniem jest: utrzymanie lub wzrost produkcyjności gleby. Niszczenie
chwastów, szkodników, chorób, zapobieganie tworzeniu się i likwidowanie chorób gleby, do
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
20
których należą np. skorupa glebowa, podeszwa płużna, nadmierne zagęszczenie warstw
podornych. Uprawa gleby to również przykrycie nawozów i doglebowych środków ochrony
roślin, poprawa bilansu próchnicznego, walka z erozją, oraz wyrównanie jej powierzchni.
Uprawką nazywamy zabieg wykonany narzędziem służącym do uprawy roli.
Zastosowanie pojedynczej uprawki, nie spełnia wszystkich zadań, jakie powinny być
realizowane w określonym cyklu uprawowym, dlatego musi nastąpić po sobie kilka uprawek,
często odpowiednio rozłożonych w czasie. Szereg uprawek następujących po sobie na tym
samym polu, mających na celu spełnienie szerszego zakresu zadań uprawowych nazywamy
zespołem uprawek.
W uprawie płużnej wyróżnia się następujące zespoły uprawek:
 pożniwnych, wykonywanych po odpowiednio wcześnie zebranym przedplonie, np. po
zbożach, roślinach strączkowych i przemysłowych,
 przedsiewnych jesiennych, wykonywanych póz
nym latem pod rośliny ozime,
 przedzimowych, wykonywanych jesienią pod rośliny jare,
 przedsiewnych wiosennych, wykonywanych pod rośliny jare,
 pielęgnujących, wykonywanych w okresie od siewu do zbioru rośliny, czyli przez cały
okres wegetacji.
Charakterystyczną cechą przedstawionych zespołów uprawek jest występowanie różnych
rodzajów orek zapoczątkowujących dany zespół. Przygotowanie roli do siewu roślin wymaga
wykonania na ogół więcej niż jednego zespołu. Szereg zespołów uprawek wykonywanych
w okresie od zbioru przedplonu do zbioru rośliny następczej składa się na całokształt uprawy
roli pod daną roślinę.
Orka to zabieg uprawowy odwracający, wykonywany pługami lemieszowymi
lub talerzowymi, mający na celu odwrócenie i pokruszenie uprawianej warstwy roli.
Ze względu na głębokość wyróżniamy orki:
 płytką  do 15 cm,
 średnią  do 15  25 cm,
 głęboką  do 25  35 cm,
 pogłębioną, wykonywaną w celu zwiększenia miąższości warstwy ornej, jej głębokość
jest o kilka centymetrów większa od stosowanych na danym polu orek głębokich,
 z pogłębiaczem, wykonywana, w celu spulchnienia warstwy podornej, zwłaszcza gdy
wytworzy się podeszwa płużna, podczas tej orki pług wyposaża się w pogłębiacz,
 orką agromelioracyjną, bardzo głęboką do 60 cm wykonywaną specjalnym pługiem
w celu poprawienia co najmniej na kilka lat niekorzystnych właściwości profilu
glebowego.
Pod względem terminu wykonania wyróżnia się następujące rodzaje orek:
 podorywka  orka płytka rozpoczynająca zespół uprawek pożniwnych, wykonywana
latem bezpośrednio po zbiorze roślin,
 siewna  orka zasadnicza wykonywana na średnią głębokość, rozpoczynająca zespół
uprawek przedsiewnych pod rośliny ozime,
 przedzimowa (ziębla)  głęboka orka wykonywana jesienią na polach przeznaczonych
pod rośliny jare,
razówka  orka średnia lub płytka łącząca funkcje podorywki i orki siewnej,
odwrotka  orka wykonywana między podorywką a orką zimową,
 wiosenna, wykonywana wiosną pod rośliny jare; uznawana jest za zabieg z reguły
szkodliwy, powodujÄ…cy nadmierne przesuszenie roli.
Podział orek ze względu na zadania jakie ma do spełnienia:
 zasadnicze: podorywka, orka siewna, orka przedzimowa, razówka,
 uzupełniające: odwrotka, orka wiosenna,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
21
 specjalne: orka agromelioracyjna.
Ze względu na sposób wykonania rozróżnia się orkę:
 jednostronną polegającą na dokładaniu kolejnych skib do tego samego brzegu pola;
wykonywana jest pługiem obracalnym lub wahadłowym; powierzchnia zaoranego pola
jest równa (bez bruzd i grzbietów), a czas wykonania takiej orki krótszy niż przy orce
zagonowej,
 w rozgon (rozorywka), polegającą na dokładaniu skib do brzegów składu; kończy
się na środku składu, gdzie powstaje bruzda,
 w skład (w zgon), polegającą na dokładaniu skib do wcześniej wyoranego grzbietu
na środku składu; na brzegach składu powstają dwie bruzdy,
 kombinowaną łączącą orki w skład i rozorywką w celu ograniczenia liczby grzbietów
i bruzd na zaoranym polu bez wydłużania jałowych przejazdów,
 w figurę  rodzaj orki na polach o kształtach nieregularnych zaczynającej się od środka
pola równolegle do brzegów specjalnie wytyczonego wieloboku, który zaoruje się
najpierw w zgon; orkę tę kończy się na brzegach pola,
 w okółkę  rodzaj orki na polach o kształtach nieregularnych wykonywanej w ten
sposób, że zaczynając od brzegów pola orze się je dookoła, a kończy w środku, gdzie
małą nie zaoraną część zaoruje się w zgon lub rozgon; zaletą tej orki jest brak bruzd
i grzbietów, a wadą pozostawianie omijaków (calizny) na zakrętach i trudności
w zakończeniu orki.
Uprawki uzupełniające i spulchniające
Włókowanie  zabieg uprawowy wykonywany włóką, która spulchnia cienką warstwę
gleby, wyrównuje jej powierzchnię, kruszy świeżo wytworzoną skorupę oraz niszczy
lub zasypuje wschodzące chwasty. Wyróżniamy wiele typów włók, np. gwoz
dziówkę
i brzytwową, ale jako włókę uznaje się każde narzędzie ciągnione po powierzchni pola
nie posiadające zębów zagłębiających się w glebie. Najczęściej jest to ciągnięta przez ciągnik
lub konia drewniana lub stalowa belka albo zespół kilku belek, ustawionych prostopadle bądz

pod niewielkim skosem do kierunku jazdy. Włókowanie może być również elementem
składowym agregatów uprawowych. Po wykonaniu włókowania, na wyrównanej powierzchni
gleby tworzy siÄ™ cienka warstwa spulchnionej ziemi. Zmniejsza ona parowanie wody z gleby
i przyspiesza jej ogrzewanie. Niestety, korzystne działanie włóki utrzymuje się bardzo krótko.
Bronowanie  zabieg uprawowy wykonywany broną w celu płytkiego spulchnienia gleby,
pokruszenia brył i skorupy glebowej. Ma on również na celu zniszczenie chwastów,
wyrównanie powierzchni pola oraz przykrycie materiału siewnego, nawozów mineralnych
lub środków ochrony roślin, a czasem wyciągania z ziemi rozłogów perzu. Bronowanie stosuje
się na glebach świeżo spulchnionych, np. po orce. Wyróżniamy wiele różnych typów bron,
które dostosowane są do różnorodnych zadań, jakie spełniają, oraz do właściwości gleby,
np. brona zgrzebło, czyli chwastownik, brona zębata wahadłowa stosowana w uprawie
przedsiewnej.
Kultywatorowanie to zabieg stosowany do spulchniania gleby bez jej odwracania oraz
do niszczenia chwastów. Kultywatory mogą posiadać zęby:
 sprężyste, dostosowane do walki z chwastami rozłogowymi w okresie pożniwnym
na glebach lekkich,
 półsztywne, dostosowane do płytkiego spulchniania gleby z możliwością podcinania
korzeni chwastów, najczęściej stosowane w uprawach wiosennych,
 sztywne (tzw. grubery) mieszajÄ… glebÄ™ i przesuwajÄ… na boki, nie wydobywajÄ…c
na wierzch ziemi z głębszych warstw.
Coraz częściej stosowany kultywator o zębach sprężystych jest również elementem składowym
agregatów uprawowych, jako pierwsze narzędzie spulchniające, po którym idą inne dokładniej
rozdrabniajÄ…ce glebÄ™.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
22
Uprawki ugniatające czyli wałowanie, to zabieg uprawowy wykonywany wałem.
Ze względu na budowę i działanie, wyróżniamy:
 wał ugniatający (powierzchnia wału gładka); jego zadaniem jest zagęścić, wyrównać
i zwiększyć wilgotność w górnej warstwie gleby,
 wał kruszący (składa się z pierścieni lub krążków osadzonych obrotowo na wspólnej
osi); rozgniata, kruszy i niszczy twardÄ… i grubÄ… skorupÄ™ gleby,
 wał Campbella (zbudowany jest z oddalonych od siebie segmentów, mających postać
pierścieni o klinowatym przekroju poprzecznym); ugniata warstwy głębsze, co wpływa
na przyspieszenie naturalnego procesu osiadania gleby, wprowadza masÄ™ organicznÄ…
do głębszych warstw, stwarzając korzystne warunki do jej rozkładu,
 wał strunowy (zbudowany z wieloramiennych gwiazdek, krzyżaków osadzonych
na wspólnej osi, naciągniętych na stalowe pręty), słabo ugniata, ale dobrze rozkrusza
grudy znajdujÄ…ce siÄ™ na powierzchni gruntu.
Zadania i przykłady zespołów uprawek
Zespół uprawek pożniwnych  przykrywa i miesza z glebą ściernisko, zachowuje wilgotność
gleby oraz niszczy chwasty. Przykłady uprawek pożniwnych przedstawiono w tabeli 5.
Tabela 5. Przykłady uprawek pożniwnych [3, s. 85  88]
Rodzaj gleby Proponowane uprawki i zespoły uprawek
gleby nie zachwaszczone podorywka + bronowanie lub włókowanie, bronowanie,
perzem bronowanie lub kultywatorowanie
gleby lekkie zachwaszczone orka do głębokości od 12 do 14 cm,
perzem kultywatorowanie i bronowanie
gleby zwięzłe zachwaszczone dwukrotne talerzowanie uprzednio podoranego pola,
perzem orka pługiem z przedpłużkiem
przygotowanie gleby pod Podorywka + bronowanie, siew, bronowanie posiewne
poplon ścierniskowy
przygotowanie gleby pod Podorywka + bronowanie, orka przed siewna, bronowanie,
poplon ozimy siew, bronowanie posiewne
Zespół uprawek przedsiewnych jesiennych doprowadza glebę do odpowiedniego rozdrobnienia
i zagęszczenia, tworzy właściwe warunki wilgotnościowe, niszczy chwasty, miesza nawozy
mineralne z glebą. Przykłady uprawek przedsiewnych wykonywanych jesienią przedstawiono
w tabeli 6.
Tabela 6. Przykłady uprawek przedsiewnych jesiennych[3, s 89  90]
Rodzaj gleby Proponowane uprawki i zespoły uprawek
gleby lekkie orka przedsiewna + brona, 3  4 tygodniowy okres osiadania
gleby, wysiew nawozów mineralnych, bronowanie, siew
nasion, bronowanie posiewne
gleby suche i ciężkie orka przedsiewna + wał specjalny, 3  4 tygodniowy okres
osiadania gleby, wysiew nawozów mineralnych, bronowanie,
siew nasion, bronowanie posiewne
w przypadku bardzo orka siewna + wał specjalny lub Campbella, wysiew nawozów
krótkiego czasu między mineralnych, bronowanie, siew nasion, bronowanie posiewne
uprawami a siewem
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
23
Zespół uprawek przedzimowych ogranicza się do wykonania jednego zabiegu uprawowego,
najczęściej orki, ale w zależności od celu jaki chcemy osiągnąć może ona być różnie
przeprowadzona. Rodzaje orek wykonywanych w okresie przedzimowym przedstawiono
w tabeli 7.
Tabela 7. Rodzaje orek
Zadanie Rodzaj orki
spulchnienie i odwrócenie orka głęboka
warstwy próchniczej gleby
spulchnienie warstwy orka głęboka z pogłębiaczem
podornej bez jej odwracania
zwiększenie miąższości orka pogłębiona
warstwy ornej
Zespół uprawek przedsiewnych wiosennych: zmniejsza parowanie wody i przyspiesza
ogrzewanie gleby, niszczy chwasty oraz doprowadza wierzchniÄ… warstwÄ™ roli do stanu
najkorzystniejszego dla poszczególnych roślin. Przykłady uprawek przedsiewnych
wykonywanych wiosnÄ… przedstawiono w tabeli 8.
Tabela 8. Przykłady uprawek i zespołów uprawek przedsiewnych wiosennych[3, s 97  98]
Rodzaj gleby Proponowane uprawki i zespoły uprawek
gleby cięższe siew nawozów mineralnych, kultywatorowanie + brona, siew
nasion, bronowanie posiewne
gleby lżejsze siew nawozów mineralnych, bronowanie w dwa ślady broną
ciężką, siew nasion, bronowanie posiewne
zespół uprawek pod buraki bronowanie, wysiew nawozów mineralnych,
kultywatorowanie + brona, wałowanie, siew nasion,
bronowanie posiewne
zespół uprawek pod bronowanie, wysiew nawozów mineralnych, wywożenie
ziemniaki obornika, orka średnia + wał specjalny, sadzenie
zespół uprawek pod wywożenie obornika, orka + włóka lub wał specjalny,
ziemniaki sadzone po sadzenie ziemniaków
poplonach ozimych
Zespół uprawek pielęgnujących rośliny niszczy chwasty, zmniejsza parowanie wody, wpływa
na uaktywnienie się życia biologicznego gleby. Zespół uprawek pielęgnujących rośliny dzielimy
na zabiegi w łanach zwartych i w szerokiej rozstawie rzędów. Przykłady uprawek
pielęgnujących rośliny w szerokiej rozstawie rzędów przedstawiono w tabeli 9.
Pielęgnowanie roślin w łanach zwartych, ogranicza się najczęściej do bronowania zasiewów
bronami różnego typu i o różnym ciężarze. Działanie bron w walce z chwastami jest
najskuteczniejsze, gdy stosujemy je po skiełkowaniu chwastów lub od razu po ich ukazaniu się
na powierzchni gleby. Kierunek bronowania powinien być ukośny w stosunku do rzędów
roślin. W praktyce trudno jest od razu dobrać właściwy typ narzędzi, gdyż na ich pracę
wpływa również rodzaj i wilgotność gleby. Dlatego też po rozpoczęciu bronowania należy
sprawdzić, czy nie wyrządza ono zbyt dużych szkód, czy nie należy zmienić brony
lub przerwać zabieg.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
24
Tabela 9. Metody pielęgnowania roślin uprawianych w szerokiej rozstawie rzędów [3, s 104  105]
Zespół uprawek Metoda tradycyjna: Metoda uproszczona:
pielęgnowania
ziemniaków dwukrotne bronowanie, głębokie bronowanie, głębokie redlenie,
redlenie oraz dwukrotne redlenie stosowanie herbicydów przed
wschodami ziemniaków
buraków bronowanie, spulchnianie zastosowanie herbicydów,
międzyrzędzi, bronowanie, spulchnianie międzyrzędzi, usunięcie
przecinka, przerywka i pielenie nadmiaru roślin, spulchnienie
oraz spulchnianie międzyrzędzi międzyrzędzi
Różnice w uprawie gleb lekkich, ciężkich i torfowych. Uprawa gleb lekkich polega
przede wszystkim na zwiększeniu ilości próchnicy oraz pojemności wodnej. Zabiegi uprawowe
wykonywane na tych glebach nie powinny nadmiernie ich wysuszać, dlatego wiosenną uprawę
roli należy rozpocząć możliwie najwcześniej i ograniczyć ilość zabiegów. Na glebach tych
należy unikać kultywatora sprężynowego, ograniczyć liczbę uprawek pożniwnych, a podczas
wykonywania uprawek przedsiewnych najlepiej aby zaorane pole zostało od razu
zabronowane. Mechaniczne zwalczanie chwastów powinniśmy w zasadzie stosować tylko
w okresie pożniwnym. Podczas uprawy gleb ciężkich wszystkie zabiegi należy stosować przy
umiarkowanej wilgotności. Natychmiast po zbiorze zbóż trzeba przeprowadzić podorywkę,
a wszystkie nie obsiane pola przed zimą zaorać. Po wszystkich orkach z wyjątkiem
przedzimowej, pole powinno się zabronować. Unikamy na tych glebach wałowania,
a powstającą na powierzchni skorupę niszczy się bronami, kultywatorem lub narzędziami
służącymi do uprawy międzyrzędowej.
Uprawa gleb torfowych, powinna przeciwdziałać rozpylaniu się torfu, dlatego nie należy
ich kultywatorować. Uprawki przedsiewne składają się z orki dobrze odwracającej skibę,
ale nie kruszącej jej, wałowania ciężkim wałem i powierzchownego wyrównywania broną
lekką. Po siewie stosuje się ponownie wał. Uprawki wiosenne ograniczają się jedynie
do bronowania, a po zasiewie do wałowania. Chwasty należy niszczyć za pomocą herbicydów,
które powinny całkowicie zastąpić uprawki pożniwne.
Zabiegi uprawowe związane z urządzaniem terenów zielonych
Podstawowym elementem terenów zielonych jest trawnik, aby przypominał puszysty, zielony
dywan. Przygotowując go musimy spełnić trzy podstawowe warunki:
 wybrać odpowiednią mieszankę gazonową (trawnikową),
 starannie przygotować teren pod uprawę i doprawić glebę,
 troskliwie go pielęgnować.
Dobrze założony i pielęgnowany trawnik powinien charakteryzować się: zwartą, wyrównaną
darnią, dużą wytrzymałością na deptanie, zdolnością do równomiernego i powolnego
odrastania po skoszeniu, trwałością i odpornością roślin na choroby.
Wybór mieszanki trawnikowej. W sprzedaży znajduje się wiele mieszanek traw
krajowych i zagranicznych. Zawartość opakowania może mieć jednak różną wartość, spotyka
się mieszanki zawierające odmiany traw pastewnych. Odmiany te w przeciwieństwie
do trawnikowych, dają zbyt duże przyrosty zielonej masy, nie tworzą zwartej darni, mają
mniejsze ulistnienie, a liście są szerokie. Stąd trawnik nie uzyskuje właściwego wyglądu,,
zwłaszcza przy rzadszym koszeniu robi wrażenie przerzedzonego. Przy zakupie mieszanki
trawnikowej warto kierować się kilkoma praktycznymi wskazówkami:
 należy zwrócić uwagę na skład gatunkowy i odmianowy mieszanki traw, który powinien
być podany na opakowaniu (bardzo często użyte są odmiany pastewne a nie gazonowe),
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
25
 wybierać mieszanki najwyższej jakości,
 nigdy nie należy kierować się okazyjną ceną i ładnym opakowaniem.
Przygotowanie podłoża jest ważną, długotrwałą czynnością, od której zależy wygląd
trawnika. Najistotniejsze dla rozwoju traw, trwałości i wytrzymałości darni jest przygotowanie
wierzchniej od 10 do 15 cm warstwy ziemi, tzw. warstwy nośnej. Powinna ona być budowana
z takich składników, które pozwalają na utrzymanie porowatości, stworzenie prawidłowej
struktury oraz przepuszczalności gleby. Na początku musimy usunąć gruz, śmieci i kamienie.
Przy większych nierównościach należy zdjąć warstwę ziemi urodzajnej. Następnie
przystępujemy do wyrównywania podglebia i dopiero na tak przygotowane podłoże
z powrotem rozkładamy warstwę uprzednio zdjętej ziemi. Jeżeli zależy nam na trawniku
o wysokiej jakości, odpornym na deptanie i niskie koszenie, a mamy możliwość
systematycznego podlewania, to warstwa nośna powinna się składać z 65% piasku, 30% ziemi
i 5% torfu. Oczywiście pojęcie "ziemia" może być traktowane bardzo różnie, w tym przypadku
określa ziemię średnio zwięzłą (gliniasto  piaszczystą). Podana zawartość procentowa piasku
oznacza jedynie jego całkowitą zawartość w warstwie nośnej. Wynika stąd, że ilość piasku,
jakÄ… powinniÅ›my dodać do 10 cm warstwy noÅ›nej, to 6,5 mÅ‚ na 100 m², ale tylko na ciężkich,
zlewnych glebach. Jeżeli mamy ziemię piaszczysto  gliniastą, to podaną ilość piasku możemy
zredukować przynajmniej o połowę. Najlepszy jest piasek o granulacji około 0,6 mm  bez
kamieni, kawałków roślin i bez iłu. Na glebach luz
nych, piaszczystych, zamiast piasku
konieczne będzie dodanie większej ilości torfu. Najlepiej używać torfu wysokiego, nie
odkwaszonego, mielonego. Wałowanie to ważna czynność podczas przygotowania podłoża.
Po tym zabiegu konieczny będzie od 3 do 8 tygodni okres przerwy w pracach, aby ziemia
miała czas na ułożenie się. W tym okresie mogą rozwijać się chwasty, które należy zwalczać
przez grabienie, a najprościej herbicydami (np. Roundup lub Avans ). Ostatnim krokiem przed
przystąpieniem do siewu będzie bardzo dokładne wyrównanie i spulchnienie powierzchni nie
głębiej niż na 5 cm, rozbijając jednocześnie wszystkie bryłki ziemi.
Są dwa sposoby zakładania trawnika: tradycyjny poprzez wysiew nasion wprost do gleby
lub rozwijanie gotowej darni z tzw.  rolki .
Pielęgnacja terenów zielonych
Koszenie  jest to najważniejszy zabieg pielęgnacyjny, powinien być wykonany zawsze
terminowo (od 7 do 10 dni) i na wysokość od 3 do 4 cm. Tylko przy pierwszym i drugim
koszeniu po zasiewie należy przycinać trawę na połowę jej wysokości. Zawsze należy kosić
trawniki suche.
Nawożenie mineralne  stosujemy dość często i systematycznie zachowując odpowiednią
proporcję azotu, fosforu i potasu, która optymalnie kształtuje się w stosunku 6:2:4.
Dawkę dobieramy zależnie od rodzaju stosowanego nawozu wieloskładnikowego, bowiem
różne ich rodzaje mają inny skład. Zawsze rozsiewamy nawóz równomiernie i po skoszeniu
murawy. Jesienią ograniczamy nawożenie azotowe, ze względu na nadmierne stymulowanie
przyrostów, a tym samym stwarzanie sprzyjających warunków do rozwoju pleśni śniegowej na
przedwiośniu. Efektem prawidłowego nawożenia jest trawnik o pięknej, zielonej barwie
i zdrowym wyglądzie. Rośliny intensywnie się wówczas krzewią, tworząc zwartą, silną darń,
odpornÄ… na deptanie.
Aeracja, czyli napowietrzanie trawnika, które rozluz
nia zbitÄ… glebÄ™, poprawia
jej przepuszczalność i stymuluje silniejszy rozwój korzeni. Dokonujemy go raz w roku,
najlepiej w lipcu, po koszeniu, za pomocą ręcznego aeratora lub przy niewielkim obszarze
przez nakłuwanie darni ostrym narzędziem, np. widłami.
Wertykulacja  mająca na celu przeciwdziałanie filcowaniu darni. Polega na wyczesywaniu
 filcu powstałego z obumarłych pędów i korzeni traw w wyniku częstego koszenia. Zabieg
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
26
należy wykonać wczesną wiosną po pierwszym koszeniu, za pomocą specjalnych grabi
o podgiętych, ostrych zębach.
Piaskowanie jest zabiegiem u nas mało popularnym. Regularne piaskowanie przyczynia się
do powstawania nowych korzeni, rozłogów i pędów. Piasek przedostając się z powierzchni
trawnika do warstwy nośnej rozluz
nia jÄ…, poprawia napowietrzenie gleby, przez co polepsza
warunki rozwoju korzeni. Poprawia też przesiąkliwość gruntu, trawnik staje się bardziej
elastyczny. Ponadto piasek wypełnia małe wklęśnięcia, tym samym wyrównuje powierzchnię
trawnika. Najlepszy jest piasek średnioziarnisty o granulacji od 0,5 do 0,6 mm, oczywiście
bez kamieni, powinien być suchy, ponieważ wilgotny nie daje się równomiernie rozprowadzić.
Na trawnikach starszych niż trzyletnie najlepsze efekty osiągnie się wykonując piaskowanie po
aeracji lub wertykulacji.
Wałowanie to podstawowy zabieg, który ma na celu wyrównanie powierzchni
oraz pobudzenie trawy do krzewienia. Podłoże luz
ne, przepuszczalne, możemy i powinniśmy
wałować częściej, natomiast ciężkie rzadziej, ponieważ zachodzi obawa jego zbicia,
ograniczenia przepuszczalności, a co za tym idzie dostępu wody i powietrza do korzeni.
Wałowanie należy wykonać w dwóch prostopadłych kierunkach,  na krzyż", wałem o masie od
70 do 300 kg, przy szerokości roboczej około 100 cm. Skuteczność i powodzenie tego
zabiegu będą zależały od wybrania odpowiedniej pory. Gleba nie może być zbyt mokra,
bo wtedy niszczymy jej strukturę. Używając ciężkiego wału na zbyt plastycznej glebie
powodujemy rozrywanie darni i głębokie wgniecenia. Przeprowadzanie wałowania
jest konieczne na pewno raz w roku  wczesną wiosną, by docisnąć kępy traw wysadzone
przez mróz.
Rodzaje podłoży ogrodniczych
Rozwój nowych technologii upraw szklarniowych oprócz tradycyjnych i znormalizowanych
ziem ogrodniczych, spowodował wykorzystanie nowych materiałów jako środowisko
dla rozwoju systemu korzeniowego uprawianych roślin. Podłoża stosowane w ogrodnictwie
dzielimy ze względu na rodzaj materiału na organiczne i mineralne, a ze względu na ilość
składników występujących w podłożu, na proste i złożone.
Podłoża organiczne są najbardziej zbliżone do ziem ogrodniczych i charakteryzują się:
małą gęstością, dużą pojemnością wodną, właściwą pojemnością powietrzną, dobrą i trwałą
strukturą, dużą zdolnością zatrzymywania składników pokarmowych. Do podłoży
organicznych należą:
 torf wysoki o odczynie bardzo kwaśnym (pH 2,5  5) i bardzo dużej pojemności wodnej,
jako podłoże jednorodne, po wzbogaceniu w składniki mineralne i odkwaszeniu nadaje się
do uprawy wszystkich roślin szklarniowych,
 torf niski jest stosowany jako podłoże w mieszankach z węglem brunatnym, piaskiem,
korÄ… sosnowÄ…,
 słoma może być wykorzystywana jako podłoże tylko pszeniczna, żytnia i rzepakowa,
 węgiel brunatny ma odczyn obojętny i dużą pojemność sorpcyjną; stosuje się go jako
podłoże jednorodne, w mieszankach z torfem, korą i trocinami lub dodaje do ziemi
ogrodniczej aby poprawić jej właściwości fizyczne i chemiczne,
 kora i kompost korowy; to bardzo tani i łatwo dostępny materiał, dlatego jest
wykorzystywany do ściółkowania gleby szklarniowej i polowej w uprawie roślin
ozdobnych, na plantacjach, w sadach i szkółkach,
 trociny mogą być wykorzystywane w mieszankach z torfem wysokim, węglem brunatnym,
korą, ziemiami ogrodniczymi, dodane do gleby w szklarni polepszają jej właściwości
fizykochemiczne, a przekompostowane trociny stosuje się jako podłoże jednorodne do
produkcji rozsad,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
27
 włókno kokosowe jest to nowe podłoże powstałe z pylistej frakcji włókien orzechów
kokosowych, zapewnia dobre stosunki powietrzno  wodne, stosowane jest jako
samodzielne podłoże lub wchodzi w skład mieszanek.
Podłoża mineralne to jedynie środowisko dla wzrostu systemu korzeniowego roślin.
Wszystkie składniki pokarmowe są pobierane z roztworu (pożywki) wprowadzanego
regularnie do podłoża. Uprawy, w których rośliny czerpią substancje pokarmowe wyłącznie
z dostarczonej pożywki, noszą nazwę upraw hydroponicznych. Do podłoży mineralnych
naturalnych zalicza się: piasek gruboziarnisty, żwir, grysy niektórych skał, pumeks (bardzo
dobre podłoże do uprawy storczyków), zeolit (bardzo duża pojemność wodna), wermikulit
(podłoże do wegetatywnego rozmnażania roślin). Podłoża mineralne przetworzone, czyli
preparowane, należą do nich: perlit, keramzyt, wełna mineralna i szklana.
Perlit zapewnia dobre podsiąkanie i przewiewność, a keramzyt to podłoże sterylne, lekkie
i bardzo trwałe, może być użyte wielokrotnie. Wełna mineralna nie ulega rozkładowi w czasie
uprawy i może być użyta również wielokrotnie. Produkowana w postaci mat i małych
doniczek, np. kostek i korków do produkcji rozsad, jest wykorzystywana jako komponent do
podłoży, np. w mieszankach z torfem. Wełna szklana charakteryzuje się dużą porowatością,
jest stosowana w uprawie warzyw i roślin ozdobnych, głównie gerberów i róż.
Podłoża mineralne syntetyczne to pianki i granulaty produkowane z tworzyw sztucznych, np.
poliestry, poliuretany, styropian, są znacznie trwalsze od innych podłoży, nadają się do uprawy
warzyw i roślin ozdobnych, a nawet znalazły zastosowanie w bukieciarstwie.
Podkłady grzejące w szklarniach i tunelach foliowych zlokalizowanych na glebach słabo
przepuszczalnych, ciężkich i trudno nagrzewających się. Bardzo ciekawym rozwiązaniem jest
zastosowanie w uprawie warzyw np. pomidorów, ogórków, papryki, podkładów
podgrzewających. Popularnym materiałem do przygotowania tych podkładów jest słoma,
np. sprasowana w baloty lub bele, ale również odpady lniarskie i trociny. W trakcie fermentacji
tych materiałów wydziela się ciepło, które korzystnie wpływa na rozwój systemu
korzeniowego uprawianych roślin.
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. W jakim celu przeprowadza siÄ™ klasyfikacjÄ™ bonitacyjnÄ… gleb ?
2. Jakie informacje możemy odczytać z mapy glebowo  rolniczej?
3. Jakie zadanie spełnia orka w uprawie gleby?
4. Jakie znasz rodzaje zespołów uprawek? Omów ich zadania?
5. Jakie zadania spełnia bronowanie i wałowanie gleby?
6. Jakie zabiegi uprawowe wpływają na poprawę stosunków wodno  powietrznych
w glebie?
7. W jakim celu wykonuje się aerację i wertykulację trawników?
8. Na czym polega przygotowanie podłoża pod zakładany trawnik?
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie1
Zinterpretuj oznaczenia występujące na mapie glebowo  rolniczej.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
28
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przeanalizować mapy glebowo  rolnicze,
2) korzystając z poradnika zinterpretować wybrane symbole umieszczone na mapie,
3) wypisać nazwy odpowiadające poszczególnym symbolom na kartkach samoprzylepnych,
4) dopasować kartki z nazwami do właściwych symboli na mapie,
5) zaprezentować efekty swojej pracy.
Rysunek do ćwiczenia 1 Fragment mapy glebowo  rolniczej w skali 1:5000[2, s.288]
Wyposażenie stanowiska pracy:
- mapy glebowe  rolnicze,
- opis symboli umieszczonych na mapie glebowo  rolniczej,
- kartki samoprzylepne,
- przybory do pisania.
Ćwiczenie 2
Wymień czynności umożliwiające przygotowanie podłoża pod tereny zielone na glebach
lekkich i ciężkich.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z materiałem nauczania dotyczącym przygotowania podłoża,
2) zaplanować i wpisać do karty pracy czynności jakie należy wykonać, przed założeniem
terenów zielonych na glebach lekkich i ciężkich
3) wskazać różnice w przygotowaniu gleb lekkich i ciężkich,
4) zaprezentować efekty swojej pracy.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
29
Wyposażenie stanowiska pracy:
- karta pracy ucznia,
- przybory do pisania,
- literatura z rozdziału 2.
Karta pracy ucznia do ćwiczenia 2
Tereny zielone położone na:
glebach lekkich glebach ciężkich
Przygotowanie podłoża
Różnice w przygotowaniu podłoża pod tereny zielone na glebach lekkich i ciężkich.
Ćwiczenie 3
Zaplanuj zabiegi pielęgnacyjne na terenach zielonych położonych na glebach lekkich
i ciężkich.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z materiałem nauczania dotyczącym pielęgnacji terenów zielonych,
2) zaplanować i wpisać do karty pracy zabiegi pielęgnacyjne, które pozwolą na stworzenie,
odpowiednich warunków dla prawidłowego wzrostu i rozwoju roślin,
3) wskazać różnice w pielęgnacji terenów zielonych na gleb lekkich i ciężkich,
4) zaprezentować efekty swojej pracy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- karta pracy ucznia,
- przybory do pisania,
- literatura z rozdziału 2.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
30
Karta pracy ucznia do ćwiczenia 3
Tereny zielone położone na:
glebach lekkich glebach ciężkich
Zabiegi pielęgnacyjne
Różnice w pielęgnacji terenów zielonych położonych na glebach lekkich i ciężkich
Ćwiczenie 4
Ułóż poznane zabiegi uprawowe w zespoły uprawek i zaprezentuj ich zadania w uprawie
gleby.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z materiałem nauczania dotyczącym uprawy gleby,
2) wypisać na kartkach nazwy poznanych zabiegów uprawowych,
3) ułożyć kartki z nazwami zabiegów w kolejności przedstawiającej zespoły uprawek
pożniwnych, przedsiewnych i przedzimowych,
4) porównać zabiegi uprawowe występujące w zespołach,
5) zapisać spostrzeżenia w zeszycie przedmiotowym,
6) przeanalizować i porównać zadania badanych zespołów uprawek,
7) zapisać zadania zespołów uprawek w zeszycie przedmiotowym,
8) zaprezentować efekty swojej pracy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- kartki papieru,
- przybory do pisania,
- zeszyt przedmiotowy,
- literatura z rozdziału 2.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
31
4.2.4 Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) zdefiniować pojęcia: zasobność, żyzność i urodzajność gleb?
ðð ðð
2) wyjaśnić określenie: bonitacyjna klasyfikacja gleb?
ðð ðð
3) określić podstawowe cele i zadania uprawy gleby?
ðð ðð
4) wymienić i porównać uprawki uzupełniające, spulchniające
i ugniatajÄ…ce?
ðð ðð
5) określić zadania wybranych zespołów uprawek?
ðð ðð
6) wymienić zabiegi pielęgnacyjne na terenach zielonych?
ðð ðð
7) przedstawić różnice w uprawie gleb lekkich, ciężkich i torfowych?
ðð ðð
8) scharakteryzować rodzaje podłoży ogrodniczych?
ðð ðð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
32
4.3. Nawadnianie i nawożenie gleby
4.3.1 Materiał nauczania
Woda ma bardzo duży wpływ na dynamikę i aktualny poziom urodzajności gleby, stanowi,
bowiem najważniejszy czynnik współdziałający we wszystkich procesach zachodzących
w glebie. Decyduje ona o kierunku i nasileniu przebiegu procesów biochemicznych związanych
z życiem mikroorganizmów oraz działalnością świata zwierząt i roślin wyższych, jak również
o zawartości powietrza w glebie. Przydatność rolniczą gleb obniża ich zbytnia suchość
i nadmierna wilgotność. Aby uniknąć tych zjawisk, należy przeprowadzać zabiegi melioracyjne.
Melioracja ma na celu trwałe polepszenie rolniczych zdolności produkcyjnych gleb,
poprzez wykonywanie zabiegów melioracyjnych, do których zaliczamy:
 drenowanie ceramiczne i PCV,
 wykonywanie rowów nawadniająco  odwadniających,
 budowę zbiorników retencyjnych,
 regulacjÄ™ rzek,
 ochronÄ™ przeciwpowodziowÄ….
Rodzaje melioracji:
 melioracje wodne  regulujÄ… stosunki wodne w glebie przez odwadnianie
i nawadnianie,
 agromelioracje  polepszają glebę przez długo działające zabiegi uprawowe,
 fitomelioracje  nasadzenia roślinnością terenów zalewowych i nieużytków rolnych,
zalesianie stoków.
Zapotrzebowanie rolnictwa i ogrodnictwa na wodę wymaga budowy specjalnych zbiorników
wodnych i urządzeń spiętrzających, umożliwiających przeprowadzenie melioracji.
Biorąc pod uwagę obszar oddziaływania melioracji i rodzaj urządzeń, wyróżniamy:
 melioracje podstawowe, które obejmują duże obszary nie tylko użytkowane rolniczo,
dotyczą również regulacji rzek, budowy kanałów, stacji pomp, zbiorników,
 melioracje szczegółowe, które obejmują mniejsze obszary, np. grunty poszczególnych
rolników, dotyczą robót wodno  melioracyjnych, np. drenowanie, nawadnianie,
budowa deszczowni.
Gleby lekkie, odznaczają się małą zdolnością zatrzymania wody. Powoduje to konieczność
jej doprowadzenia w okresach największego parowania i zapotrzebowania dla uprawianych
rośliny.
Nawadnianie jest metodÄ… melioracji wodnej stosowanÄ… w ogrodnictwie i architekturze
krajobrazu. Polega na dostarczaniu glebie wody w celu pokrycia jej niedoborów i zwiększenia
jej produktywności. y
ródłem wody mogą być zbiorniki wodne naturalne i sztuczne, wody
powodziowe, rzeki, kanały, studnie. Budowa i eksploatacja urządzeń nawadniających jest
kosztowna, dlatego opłacają się one tylko w produkcji intensywnej. Możemy również z wodą
dostarczać roślinom składniki pokarmowe, np. gdy wykorzystuje się ścieki lub dodaje nawóz
do wody. Przy deszczowaniu roślin następuje zmywanie licznych szkodników, takich
jak mszyce, przędziorki, pchełki. Stopień zmywania szkodników zależy od gatunku rośliny,
np. najsilniejszy jest na bobiku, kapuście i burakach, znacznie słabszy na ziemniakach, lucernie
i koniczynie. Nawadnianie może mieć także skutki ujemne, jeżeli wykonuje się je zbyt często
i zbyt intensywnie, dochodzi do niszczenia struktury gleby. Ilość wody, która powinna być
dostarczona w ciągu okresu wegetacyjnego, zależy od potrzeb wodnych roślin, planowanego
plonu, ilości opadów i stanu uwilgotnienia gleby, a także od systemu nawadniania. Wynosi ona
od kilku do kilkunastu tys. mł/ha. Jednorazowe dostarczenie takiej ilości wody przekraczałoby
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
33
maksymalną pojemność wodną czynnej warstwy gleby, dlatego normę dzieli się na dawki
polewowe i dostarcza je w odpowiednich odstępach czasu, stosownie do potrzeb roślin.
Nieodpowiednie nawadnianie może spowodować nadmierne uwilgotnienie gleby,
a w skrajnych przypadkach nawet jej zabagnienie oraz wymywanie składników pokarmowych.
Ujemną konsekwencją nawadniania jest zubożenie naturalnych zbiorników wody, zagrożenie
chorobami przenoszonymi razem z wodą lub ściekami oraz skażenie gleb wodami
zanieczyszczonymi.
W zależności od sposobu rozprowadzania wody, rozróżnia się następujące metody
nawadniania:
 bruzdowe  nawadnianie gruntów ornych, polegające na wprowadzaniu wody
do specjalnie wykonanych bruzd, z których przesiąka ona do gleby; stosowane przy
utylizacji ścieków miejskich,
 deszczowanie  nawadnianie pól za pomocą sztucznego deszczu wytwarzanego
przez deszczowniÄ™,
 grawitacyjne  woda napływa samoczynnie na nawadniane pole,
 kroplowe  polegające na umiejscowieniu wzdłuż roślin przewodów zaopatrzonych
w dozowniki, przez które kroplami przecieka woda lub woda z rozpuszczonym
nawozem mineralnym; stosowane jest w uprawach szklarniowych i polowych
oraz intensywnych sadach,
 podsiąkowe  sposób nawadniania użytków zielonych polegający na spiętrzaniu wody
w rowach odwadniajÄ…cych, wskutek czego woda przesiÄ…ka do gleby powodujÄ…c
jej pełne nawilżenie,
 przesiąkowe (wgłębne)  doprowadzanie wody do głębszych warstw gleby za pomocą
specjalnych rurociągów porowatych lub zaopatrzonych w otwory, a niekiedy
za pomocą ciągów drenarskich lub drenów krecich; do takiego nawadniania można
stosować wodę czystą lub wody ściekowe,
 stokowe  nawadnianie wodą spływającą cienką warstwą po powierzchni o określonym
spadku i wsiąkającą jednocześnie w glebę,
 zalewowe  zalewanie warstwÄ… wody pola podzielonego grobelkami na kwatery;
stojÄ…ca woda w kwaterze wsiÄ…ka w glebÄ™, a jej nadmiar zostaje odprowadzony
do rowów odwadniających; ten sposób nawadniania stosuje się prawie wyłącznie na
użytkach zielonych,
 nawożące  zasilające glebę rozpuszczonymi w wodzie nawadniającej nawozami
mineralnymi lub żyznymi namułami,
 ogrzewające  nawadnianie wodą cieplejszą niż gleba w celu jej ogrzania
i przyspieszenia rozwoju mikroorganizmów glebowych oraz przedłużenia okresu
wegetacji roślin; wykonuje się je wiosną lub jesienią używając ciepłych wód
ściekowych z zakładów przemysłowych. Wiosenne deszczowanie sadu rozpyloną wodą
chroni kwiaty i zawiązki owoców przed przymrozkami.
Deszczowanie, czyli nawadnianie pól za pomocą sztucznego deszczu, wytwarzanego
przez deszczownię. W porównaniu z innymi systemami sposób ten stwarza najdogodniejsze
warunki do pełnej mechanizacji i automatyzacji nawadniania na dużych kompleksach gleb oraz
zapewnia najoszczędniejsze dawkowanie wody i najbardziej równomierne jej rozmieszczenie
na powierzchni pola. Jednocześnie przy tym systemie nawodnień nie występują straty
powierzchni użytków rolnych na sieć rowów doprowadzających i odprowadzających wodę, jak
też kosztowne prace związane z wyrównaniem terenu wymaganym przy innych systemach.
Główne wady deszczowania to zużycie energii koniecznej do rozdeszczowania wody i wysokie
koszty urządzeń technicznych. Deszczowanie służy także do równoczesnego rozprowadzania
z wodą nawozów mineralnych i organicznych oraz do deszczowania ochronnego upraw,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
34
sadów, szkółek leśnych przed przymrozkami. W sadownictwie stosuje się deszczowanie
barwiące, polegające na krótkotrwałym, trwającym kilka minut, zraszaniu jabłoni, w czasie
największego nasłonecznienia przez kilka kolejnych dni, w celu nadania owocom intensywnego
rumieńca i zwiększenia ich wartości handlowej.
Biorąc pod uwagę cele, jakie spełnia deszczowanie, można wyróżnić kilka jego typów:
 przedsiewne lub posiewne, stosowane w celu ułatwienia wschodów roślin lub
ukorzenienia siÄ™ sadzonek,
 nawożące pogłównie, stosowane podczas wegetacji roślin,
 ochronne, stosowane przed przymrozkami lub w celu zwalczania chwastów, chorób lub
szkodników,
 produkcyjne, stosowane w okresach krytycznych gospodarki wodnej roślin w celu
zwiększenia plonów i zapobiegania klęsce suszy,
 uprawowe, stosowane w celu ułatwienia wykonania orek lub innych, uprawek
oraz zbiorów,
 retencyjne, stosowane w okresie poza wegetacyjnym w celu zwiększenia zapasów
wodnych w glebie.
Deszczownia to urzÄ…dzenie mechanicznie rozpylajÄ…ce wodÄ™ w postaci sztucznego deszczu,
służące do powierzchniowego nawadniania upraw polowych i warzywnych, sadów, winnic,
terenów zielonych. Deszczownia składa się z pompowni, sieci wodociągów doprowadzających
i rozprowadzających wodę oraz odpowiednich zestawów zraszaczy pracujących pod
ciśnieniem. Wśród obecnie stosowanych wyróżnia się deszczownie:
 stałe, posiadające ruchome tylko zraszacze,
 półstałe, ze stałymi rurociągami głównymi, a przenośnymi rurociągami bocznymi
i zraszaczami,
 przenośne, posiadające przewoz
nÄ… pompÄ™ i przetaczane lub przesuwane rurociÄ…gi.
Podsumowując, powinniśmy pamiętać, że planowanie gospodarki wodnej powinno zmierzać
do ograniczenia odpływu wody z gleb i oszczędnego gospodarowania istniejącymi zasobami
wody.
Wpływ zabiegów melioracyjnych na krajobraz.
Najbardziej dostrzegalne w krajobrazie przeobrażenia roślinności dotyczą zmiany powierzchni
zajmowanej przez zbiorowiska leśne i nieleśne. Istotnym wskaz
nikiem przeobrażeń roślinności
są zmiany w składzie gatunkowym i strukturze zbiorowisk. Prawidłowością zachodzących
zmian jest ustępowanie gatunków o specyficznych wymaganiach na korzyść roślin o szerokim
zakresie tolerancji, zastępowanie gatunków endemicznych czyli o niewielkich zasięgach przez
szeroko rozpowszechnione gatunki kosmopolityczne. W konsekwencji ubożeje różnorodność
gatunkowa i następuje upodabnianie się zbiorowisk, przyspieszone są procesy wymierania
gatunków, a także zbiorowisk. Zmiany na poziomie ekosystemów przekładają się na zmiany na
poziomie krajobrazów. Kierunek i intensywność powyższych procesów zależą przede
wszystkim od działań człowieka. Największe przemiany roślinności nastąpiły na skutek zmian
warunków hydrologicznych oraz sposobu użytkowania gruntów rolnych. Regulacje rzek
i potoków, doprowadziły do zniszczenia cennych siedlisk roślinności wodnej. Likwidacja
naturalnych meandrów rzek, ich rozlewisk i starorzeczy doprowadziła do zaniku roślinności
wodnej, a zwłaszcza zbiorowisk i gatunków charakterystycznych dla rzek nizinnych o wolnym
nurcie. Wtórne zbiorowiska wodne rozwijające się na stawach i zbiornikach pochodzenia
antropogenicznego mają postać zubożałą i pozbawione są wielu rzadkich gatunków roślin.
Drastycznym przemianom, wywołanym przez zmiany stosunków wodnych, uległa roślinność
torfowisk i łąk. Torfowiska, traktowane jako nieprzydatne gospodarczo nieużytki, były
osuszane, a następnie zalesiane bądz
użytkowane rolniczo jako łąki i pastwiska. Zniszczono
w ten sposób bezpowrotnie wiele powierzchni torfowisk wysokich, przejściowych i niskich.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
35
Melioracjom poddano także większość powierzchni łąk wilgotnych. Osuszone tereny łąk były
zalesiane bÄ…dz
użytkowane rolniczo, w kierunku tzw. wysokoproduktywnych i wielokośnych
łąk świeżych. Wzrost produkcji zielonej masy wiązał się z przeorywaniem, nawożeniem
i podsiewaniem, co doprowadziło do przeobrażenia struktury i składu florystycznego
zbiorowisk Å‚Ä…kowych, a nawet ich nieodwracalnego zaniku.
Kolejnym czynnikiem wpływającym na wartość i przydatność gleby jest jej zasobność
w składniki odżywcze i mineralne. Ich niedobór możemy uzupełnić stosując nawożenie
nawozami mineralnymi i organicznymi.
Nawożenie to stosowanie nawozów celem utrzymania lub zwiększenia zawartości
w glebie składników pokarmowych potrzebnych roślinom, głównie azotu, potasu i fosforu.
Poprawia ono właściwości chemiczne, takie jak odczyn gleby, fizykochemiczne, np. zwiększa
zdolności sorpcyjne, fizyczne, polepsza strukturę gleby i zwiększa pojemność wodną
oraz biologiczne  wpływa na występowanie pożytecznej mikroflory, z którą wiąże
się prawidłowy rozkład resztek pożniwnych. Nawożenie zapobiega obniżaniu się żyzności
gleby, która jest skutkiem wywożenia plonów poza gospodarstwo rolne, a więc i składników
mineralnych, z których się te plony składają, procesów erozyjnych, czy wypłukiwania
składników w głąb gleby, np. w czasie obfitych opadów.
Wybierając sposób nawożenia rośliny uwzględnić należy jej wymagania pokarmowe, czyli
najmniejszą ilość składników pokarmowych potrzebną do uzyskania plonu. Pod uwagę należy
wziąć także potrzeby nawozowe, które określają rodzaj i ilość nawozu potrzebną w celu
uzyskania dobrej jakości plonu w odpowiednich warunkach glebowych i klimatycznych.
Nawożąc trzeba też starać się zachować równowagę poszczególnych składników w glebie.
Rodzaje nawożenia:
 nawożenie przedsiewne  nawozy wprowadza się do gleby przed siewem
roślin, stosując np. orkę lub bronowanie, dzięki czemu są one dokładnie z glebą
zmieszane, większość nawozów stosuje się właśnie w ten sposób,
 nawożenie siewne  stosuje się jednocześnie z siewem nasion,
 nawożenie pogłówne  nawozy są dostarczane do gleby w trakcie wegetacji roślin,
często w postaci płynnej lub podczas nawożenia dolistnego, słabo stężony nawóz jest
rozprowadzany bezpośrednio na liście rośliny,
 nawożenie donasienne czyli moczenie nasion w roztworach mikronawozów, bardzo
korzystne dla roślin; bo zapewnia im dobry start.
Nawozy mineralne, potocznie zwane nawozami sztucznymi, sÄ… to substancje
wydobywane z ziemi i przetworzone lub produkowane chemicznie. WzbogacajÄ… glebÄ™
w składniki mineralne niezbędne dla rozwoju roślin, poprawiają strukturę lub zmieniająe jej
kwasowość. Do najważniejszych składników nawozów należą: azot (N), fosfor (P), potas (K),
czyli popularnie nazywane nawozy NPK.
Nawozy azotowe to nawozy zawierające azot (pierwiastek niezbędny do syntezy białek).
Występuje w formie bezpośrednio przyswajalnej przez rośliny lub po przemianach
zachodzÄ…cych w glebie.
Spośród wszelkich nawozów mineralnych, azotowe mają największe znaczenie gospodarcze,
wpływając w decydujący sposób na plonowanie większości roślin.
Nawozy te dzieli siÄ™ na:
 amonowe: siarczan amonowy (20% N, 24%S), woda amoniakalna (20,5%N),
 saletrzane (azotanowe): saletra wapniowa (14% N), saletra sodowa (15% N),
saletra potasowa (14% N),
 saletrzano  amonowe: saletra amonowa (34% N), saletrzak (25% lub 30%N),
 amidowe, np. mocznik (46% N),
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
36
 do nawozów azotowych zaliczyć można także mączki nawozowe: rybną, mięsną (od 9
do 10% N), rogowÄ…, z kopyt, racic (od 12do 14% N), z suszonej krwi (od 12 do 15%
N).
Wybór nawozu azotowego. Na glebach o odczynie zasadowym i obojętnym na ogół mogą być
stosowane wszystkie nawozy azotowe. Na glebach silnie kwaśnych należy unikać siarczanu
amonu, który zakwasza glebę jeszcze bardziej. Na gleby lekko kwaśne odpowiednie są saletra
i saletrzak. Pod rośliny, które dobrze znoszą kwaśny odczyn gleby, możemy stosować siarczan
amonu, natomiast pod rośliny wrażliwe na kwaśny odczyn odpowiednimi nawozami będą
saletra i saletrzak. Nawozy azotowe stosuje się przed siewem roślin oraz pogłównie.
Ze wszystkich nawozów azotowych rośliny wykorzystują od 60 do 70% azotu, natomiast
z saletry aż 90%.
Nawozy fosforowe to nawozy mineralne, których głównym składnikiem jest fosfor,
makroelement istotny w odżywianiu roślin, buduje białka i kwasy nukleinowe.
Do najważniejszych nawozów fosforowych należą:
 superfosfaty (od 18 do 46% P2O5), szybko działające, rozpuszczalne w wodzie,
 mÄ…czki fosforytowe (29% P2O5) i mÄ…czki kostne (od 10 do 30% P2O5), bardzo wolno
działające, rozpuszczalne w mocnych kwasach,
 supertomasyna, wolno działająca, rozpuszczalna w słabych kwasach, obecnie nie
stosowana.
Wybór nawozu fosforowego. Wykorzystanie fosforu zależy od wilgotności i właściwości gleby
oraz gatunku uprawianej rośliny. Na glebach kwaśnych i glebach lekkich mogą być stosowane
wszystkie nawozy fosforowe z wyjÄ…tkiem superfosfatu. MÄ…czki fosforytowe nie nadajÄ… siÄ™ na
gleby o odczynie zasadowym lub obojętnym. Pod rośliny o krótszym okresie rozwoju
i o słabszych zdolnościach pobierania pokarmów należy stosować nawozy łatwiej
przyswajalne. Nawozy fosforowe najczęściej stosuje się przed siewem, jedynie na użytki
zielone stosowane bywają pogłównie, a w przypadku superfosfatu granulowanego możemy
go wysiewać razem z nasionami. Wykorzystanie fosforu przez rośliny w pierwszym roku
po zastosowaniu wynosi od 15 do 30%, pozostałe ilości są zatrzymywane przez glebę i mogą
być wykorzystane w kolejnych 2 a nawet 3 latach, bo nie ulegają wypłukaniu.
Nawozy potasowe to nawozy mineralne, których głównym składnikiem jest potas, będący
makroskładnikiem pokarmowym dla roślin, niezbędnym przy asymilacji dwutlenku węgla oraz
do syntezy związków organicznych. Niedobór potasu powoduje mniejsze wytwarzanie cukrów
(np. skrobi).
Wśród nawozów potasowych możemy wydzielić:
 chlorkowe, stosowane dla roślin niewrażliwych na nadmiar chloru, gdzie potas
występuje w postaci chlorku potasu, np. kainit (od 8 do 10% K2O), sole potasowe; (40,
50, 57 i 60% K2O),
 siarczanowe, potas występuje w postaci siarczanów, np. siarczan potasu(50% K2O),
kainit (14% K2O nawóz potasowo  magnezowy).
Niskoprocentowe nawozy potasowe stosowane w dużej ilości mogą zwiększyć stężenie soli
w glebie, co powiększa następstwa suszy. Dlatego należy je stosować na glebach bardziej
wilgotnych i zwięzłych. Nasze gleby zazwyczaj są ubogie w potas i wprowadza się go zwykle
w postaci nawozów wieloskładnikowych (nawozy potasowo  magnezowe). Nawozy
te z zasady używane są przedsiewnie i należy wprowadzać je do gleby na dłuższy okres przed
siewem. Potas stosowany w nawozach jest wykorzystywany przez rośliny w 60%, pozostała
ilość jest zatrzymywana w wierzchniej warstwie gleby, skąd zwłaszcza na glebach lekkich
jest wymywana.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
37
Nawozy wapniowe to nawozy zawierające wapń najczęściej w postaci tlenku lub węglanu
wapnia. Wapń jest potrzebny roślinom jako składnik pokarmowy i jako składnik działający
szczególnie korzystnie na właściwości gleby.
Zapobiega on zakwaszaniu się gleby i wypłukiwaniu z niej związków potasu i magnezu
oraz innych składników. Przyczynia się także do szybszego rozkładu znajdujących się w glebie
resztek roślinnych i zwierzęcych oraz uruchamia trudno dostępne dla roślin składniki
pokarmowe zawarte w związkach mineralnych. Wapno stosuje się co 3 lub 4 lata, działa ono
najsilniej w drugim roku po wysiewie. Przy wapnowaniu należy stosować jednocześnie nawozy
potasowe, ponieważ wapno zubaża glebę w ten składnik. Suchą glebę wapnujemy najlepiej
latem lub jesieniÄ… i mieszamy z ziemiÄ… poprzez bronowanie lub kultywatorowanie.
Dawkowanie zależy od gatunków uprawianych roślin oraz odczynu gleby, który jest
oznaczany laboratoryjnie w okręgowej stacji chemiczno  rolniczej. Stacja podaje też wielkość
dawki nawozu wapniowego i jego formÄ™.
Mikronawozy są to nawozy zawierające jeden lub kilka potrzebnych roślinom
mikroelementów. Potrzebę nawożenia można określić na podstawie analizy gleby, a także
charakterystycznych objawów niedoboru poszczególnych mikroskładników u roślin. Zależnie
od zapotrzebowania na mikroskładniki istnieje kilka sposobów zaopatrzenia w nie rośliny:
 zaprawianie nasion zaprawami zawierającymi mikroskładniki,
 opryskiwanie roślin solami zawierającymi mikroelementy (pogłównie),
 doglebowe stosowanie mikronawozów,
 wzbogacanie nawozów mineralnych w mikroskładniki.
Nawozy wieloskładnikowe zawierają dwa lub więcej składników pokarmowych. Ze względu
na technikę produkcji dzieli się je na: mieszane, złożone i kompleksowe.
Nawozy mieszane, otrzymuje się je w wyniku dokładnego wymieszania dwu lub wielu
nawozów jednoskładnikowych, np. Azofoska, Flora, Fruktus  2, Mis  3, Mis  4. W procesie
ich wytwarzania nie zwiększa się jednak sumarycznej zawartości składników pokarmowych
i nie eliminuje zbędnych składników ubocznych.
Nawozy złożone mają charakter pojedynczych soli zawierających w swojej cząsteczce dwa lub
trzy składniki pokarmowe, np. fosforan amonu (46% P2O5 18%N).
Nawozy kompleksowe składają się z kilku soli powstających i wiązanych w jednym procesie
technologicznym, należy do nich powszechnie stosowana polifoska (8%N 24%P2O 24%K2O).
Stosowanie nawozów wieloskładnikowych posiada wiele zalet:
 zmniejsza konsekwencje jednostronnego nawożenia roślin,
 zwiększa ekonomikę transportu, magazynowania i stosowania,
 stwarza możliwość równomiernego wysiewu mikroelementów.
Podsumowując pamiętajmy, iż stosowanie nawozów mineralnych w rolnictwie,
ogrodnictwie, architekturze krajobrazu wciąż rośnie. Ilość stosowanych nawozów działa
szkodliwie na glebę jak i organizmy w niej żyjące. Właśnie spływy z przenawożonych pól
zawierające duże ilości związków mineralnych, głównie azotu i fosforu, wzbogacają wody
w substancje pokarmowe, powodują silny rozwój roślin wodnych, głównie glonów,
co wywołuje zjawisko nazywane zakwitem. Masowo występujące glony ulegają rozkładowi
zużywając tlen zawarty w wodzie. W konsekwencji tego zjawiska następuje wymieranie
organizmów, a woda nie nadaje się do celów użytkowych.
Zasady stosowania nawozów mineralnych.
Występujące w naszym kraju okręgowe stacje chemiczno  rolnicze określają potrzeby
nawozowe roślin oraz zasobność gleb w przyswajalne przez rośliny składniki dla
poszczególnych gospodarstwach, tworząc mapy zasobności gleb. Wielkość dawek na 1 ha
powierzchni określić można doświadczalnie lub za pomocą metod chemicznych,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
38
fizykochemicznych czy mikrobiologicznych. Klasyfikując glebę do określonego kompleksu,
należy wziąć pod uwagę takie czynniki, jak:
 rodzaj i właściwości gleby,
 stopień kultury roli,
 warunki klimatyczne,
 stosunki wodno  powietrzne w glebie,
 rzez
bÄ™ terenu.
Planując wielkość plonu oraz dawkę nawozu należy uwzględnić każdy z wymienionych
czynników oraz informacje dotyczące gatunku i odmiany uprawianej rośliny, odczynu gleby,
czasu siewu (sadzenia) oraz stosowanego płodozmianu, właściwości nawozu. Dokonując
wyboru nawozu powinniśmy wziąć pod uwagę, że ich zastosowanie może powodować zmianę
odczynu gleby, zasolenie, a nawozy mogą być łatwo lub trudno wymywane i przemieszczane.
Nawozy należy stosować tylko w takich ilościach, które mogą być wykorzystane przez
poszczególne rośliny. Zbyt duże dawki, nieodpowiednie proporcje składników pokarmowych,
brak możliwości wykorzystania nawozu w danych warunkach glebowych, przy niedostatku lub
nadmiarze wody, nieodpowiednim odczynie lub nadmiernym zachwaszczeniu, sÄ… przyczynÄ…
degradacji siedliska rolniczego oraz zanieczyszczenia środowiska, np. eutrofizacji zbiorników
wodnych.
Pobieranie próbek gleby do analizy chemicznej. Dobrze pobrana próbka gleby powinna być
reprezentatywna i charakteryzować badany obszar pod względem uprawianej rośliny, typu
gleby, ukształtowania terenu. Wymaganiom tym odpowiada tzw. próbka mieszana, składająca
się z od 15 do 20 próbek indywidualnych, pobranych z równomiernie rozmieszczonych miejsc
(w odstępach co 25 m.) na obszarze nie większym niż 2 ha. Najlepszym terminem pobierania
próbek jest jesień (bezpośrednio po zbiorach) lub wiosna (przed wysiewem nawozów). Próbki
pobiera siÄ™ laskÄ… Egnera, szpadlem lub Å‚opatÄ… ogrodniczÄ…. Po zebraniu i wymieszaniu
wszystkich prób należy pobrać jedną próbkę zbiorczą o masie około 0,5 kg gleby i umieścić
ją w woreczku foliowym lub pudełku. Do próbki dołącza się etykietę z datą jej pobrania,
numerem pola, nazwą uprawianej rośliny oraz adresem właściciela. Oznaczone próby w stanie
naturalnej wilgotności należy dostarczyć do najbliższej okręgowej stacji chemiczno  rolniczej.
Uzyskane wyniki analizy gleby na zawartość badanych składników są porównywane
z opracowanymi dla nich liczbami granicznymi, na podstawie których podawane są zalecenia,
dotyczące nawożenia. Z porównania wynika, czy zawartość oznaczonego składnika jest
wystarczająca lub wymaga uzupełnienia. Wyniki analizy gleby przekazywane są w formie
graficznej na mapie zasobności gleb. Dla odróżnienia badanych składników przyjęto
następujące znaki umowne: fosfor  kółko, potas  trójkąt, magnez  gwiazdka, a potrzeby
wapnowania  prostokÄ…t. Oznaczenia stosowane na mapach przedstawiono w tabeli 10.
Tabela 10. Oznaczenia przedstawiające zasobność gleb w składniki pokarmowe
Nazwa klasy Zawartość składników pokarmowych Przyjęty kolor oznaczenia
zasobności w glebie
V bardzo niska brÄ…zowy
IV niska czerwony
III średnia żółty
II wysoka niebieski
I bardzo wysoka zielony
Przechowywanie nawozów mineralnych
Bardzo istotnym elementem ochrony środowiska jest umiejętne przechowywanie nawozów
mineralnych, gdyż niewłaściwe ich przechowywanie może spowodować przedostanie
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
39
się do gleby oraz wód gruntowych znacznych ilości składników mineralnych. Worki
z nawozami, z wyjątkiem saletry amonowej, należy układać w stosy na drewnianych
podkładkach. Stos układany ręcznie nie może być wyższy niż 1,6 m. Pomiędzy stosami należy
pozostawić wolne przestrzenie umożliwiające dojazd. Worki uszkodzone należy składować
osobno. Worki z saletrą amonową i saletrzakiem należy układać w stosy na podkładach z papy
lub na kilku warstwach folii polietylenowej (np. z worków). Odległość stosu od ściany
magazynu powinna wynosić co najmniej 20 cm, a od urządzeń grzewczych co najmniej 1,5 m.
Odległość pomiędzy poszczególnymi stosami nie powinna być mniejsza niż 1 m. Nawozy luz
ne
można przechowywać w suchych magazynach z posadzką izolującą przed przenikaniem
wilgoci. Nawozy w zagrodach lub zwałach należy tak rozmieszczać, aby poszczególne rodzaje
nie mieszały się z sobą. W przypadku niewystarczającej powierzchni magazynowej można
składować nawozy w pryzmach poza magazynem po uprzednim przygotowaniu
odpowiedniego stanowiska. Należy wybrać miejsce suche, możliwie zacienione i osłonięte od
wiatru, na lekkim wzniesieniu zapewniającym odpływ wód opadowych. Na ubite stanowisko
pod pryzmę należy rozłożyć pasy papy dachowej, folii lub zużyte worki polietylenowe (na
zakładkę po około 20 cm). Powierzchnia podkładu powinna być taka, żeby po usypaniu
nawozu z każdego boku pozostało wolne obrzeże szerokości około 15 cm. Na tak
przygotowanym podkładzie można usypać nawóz sztuczny w pryzmę na wysokość nie większą
jak 1,5 m. Po wyrównaniu pryzmy, wolne obrzeża podkładu należy założyć na boki pryzmy,
a następnie umiejętnie przykryć folią o grubości co najmniej 0,2 mm. Nie można składować
w warunkach polowych saletry amonowej i saletrzaku ze względu na ich małą odporność na
zmiany temperatury i działanie słońca.
Pamiętajmy, że podczas transportu, magazynowania i wysiewu nawozów mineralnych
należy zachować następujące środki ostrożności:
 wszystkie prace z nawozami należy wykonywać tylko w ubraniu ochronnym,
gumowych rękawicach i odpowiednich okularach,
 podczas pracy nie spożywać posiłków ani nie palić tytoniu,
 nawozy pyliste wysiewać tylko siewnikiem,
 w przypadku stwierdzenia objawów zatrucia, natychmiast przerwać pracę i udać się do
lekarza.
Nawozy organiczne (zwane również naturalnymi) to nawozy zawierające w swoim
składzie niezbędne dla roślin składniki pokarmowe w postaci związków organicznych.
Cechą większości nawozów organicznych jest posiadanie kompleksu pierwiastków
potrzebnych roślinom, w zależności jednak od ilości zawartej w nich substancji organicznej,
pierwiastki te mogą być bezpośrednio pobierane przez rośliny dopiero po mineralizacji
związków organicznych. Proces ten zachodzi dzięki różnorodnym organizmom żyjącym
w glebie. Mineralizacja odbywa się stopniowo, dlatego działanie nawozów organicznych jest
długotrwałe, przez co oddziaływają one bardzo korzystnie na rośliny o długim okresie
wegetacji. Nawozy organiczne sÄ… z
ródłem próchnicy, dlatego ich stosowanie polepsza
właściwości fizyczne, chemiczne i biologiczne gleby oraz wzbogaca jej mikroflorę. Biorąc pod
uwagÄ™ z
ródło pochodzenia, nawozy organiczne dzielimy na zwierzęce i roślinne.
Rodzaje nawozów organicznych.
Nawozy pochodzenia zwierzęcego:
 obornik  składa się z kału, moczu i ściółki, jego wartość nawozowa zależy przede
wszystkim od rodzaju odchodów zwierzęcych i od ściółki oraz sposobu i warunków
jego przechowywania,
 pomiot ptasi,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
40
 gnojowica, jest to przefermentowana w warunkach beztlenowych mieszanina kału
i moczu zwierzÄ…t gospodarskich z dodatkiem wody, otrzymuje siÄ™ jÄ… w oborach
bezściołowych,
 gnojówka, jest to przefermentowany mocz zwierząt domowych, gromadzony
w szczelnych zbiornikach.
Nawozy pochodzenia roślinnego:
 kompost  powstaje z odpadów roślinnych poddanych w pryzmach procesom
fermentacji,
 nawozy zielone  uzyskujemy poprzez przyoranie zielonej masy roślin motylkowych
i innych uprawianych w poplonach,
 słoma rozdrobniona i przyorana.
Stosowanie i przechowywanie nawozów organicznych.
Nawozy organiczne sÄ… z
ródłem substancji organicznej i cennym dostarczycielem składników
pokarmowych dla roślin, dlatego powinniśmy dążyć do maksymalnego ograniczenia strat tych
składników w procesie ich gromadzenia i przechowywania. W z
le składowanym oborniku
straty azotu i substancji organicznej mogą nawet dochodzić do 60 %.
Według przepisów obowiązujących w naszym kraju, nawozy organiczne nie mogą być
stosowane od początku grudnia do końca lutego. Okres zimowy przeznaczamy
na gromadzenie nawozów. Optymalnym terminem stosowania obornika jest wczesna wiosna.
Obornik może być wywożony również w okresie póz
nej jesieni pod warunkiem, że będzie
natychmiast przyorany. Roczna dawka obornika nie może przekroczyć 40 ton (170 kg N)
na hektar. Natomiast gnojówka i gnojowica powinny, być stosowane na nie obsianą glebę,
najlepiej w okresie wczesnej wiosny. Dopuszcza się stosowane tych nawozów naturalnych
pogłównie na rośliny, z wyjątkiem roślin przeznaczonych do bezpośredniego spożycia przez
ludzi lub na krótko przed ich skarmieniem przez zwierzęta. Roczna dawka gnojowicy
nie powinna przekroczyć 45cmł (170 kg N) na ha.
Zgodnie z ustawą z dnia 26. 07. 2000 roku ( Dz.U.Nr 89/2000), o nawozach i nawożeniu:
1. Nawozy organiczne w postaci stałej powinny być przechowywane w pomieszczeniach
inwentarskich lub na nieprzepuszczalnych płytach, zabezpieczonych przed przenikaniem
wycieków do gruntu oraz posiadających instalację odprowadzającą wyciek do szczelnych
zbiorników.
2. Nawóz organiczny w postaci płynnej należy przechowywać wyłącznie w szczelnych
zbiornikach o pojemności umożliwiającej gromadzenie co najmniej 6  miesięcznej produkcji
tego nawozu.
Rolnicy utrzymujący zwierzęta gospodarskie zobowiązani są, zgodnie z ww. ustawą, do 25
paz
dziernika (na obszarach szczególnie narażonych do 1 maja 2008r), wyposażyć
gospodarstwa w urządzenia do przechowywania nawozów organicznych. Nawozy organiczne
mogą stać się z
ródłem emisji zanieczyszczeń w następującej postaci:
 ulatniajÄ…cego siÄ™ amoniaku,
 wymywanych azotanów i bakterii kałowych,
 wyciekającej do gruntu gnojówki.
Właściwe przechowywanie nawozów organicznych, poza czynnikami ekonomicznymi,
ma ogromne znaczenie dla ochrony środowiska, głównie ochrony wód. Z przeprowadzanych
badań wynika, że ponad 50 % ogólnej ilości azotu oraz ponad 30 % fosforu odprowadzanego
z terenów Polski do Morza Bałtyckiego pochodzi z zanieczyszczeń obszarowych i punktowych
z terenów użytkowanych rolniczo i osadniczo. Niewłaściwe gromadzenie odchodów
zwierzęcych w postaci płynnej i stałej powoduje zanieczyszczenie środowiska wiejskiego i jego
degradację. Obniża zdolność do samooczyszczania się wód, a przede wszystkim stanowi realne
zagrożenie dla zdrowia ludzi i zwierząt.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
41
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. W jakim celu przeprowadza siÄ™ melioracje gleb?
1. W jakim celu przeprowadza siÄ™ nawadnianie gleb?
2. Jakie metody nawadniania sÄ… stosowane na terenach zielonych?
3. Z jakich głównych elementów składa się deszczownia?
3. Jakie znasz rodzaje nawozów mineralnych?
4. Jakie znasz rodzaje nawozów organicznych?
5. Co odróżnia nawozy organiczne od mineralnych?
6. Jakie są metody nawożenia gleb?
7. Jakie znasz zalety stosowania nawozów wieloskładnikowych?
8. W jakich warunkach należy przechowywać nawozy organiczne?
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Oceń i wybierz metody nawadniania terenów zielonych
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przeanalizować informacje zamieszczone w literaturze z rozdziału 3,
2) przeanalizować informacje dotyczące wskazanych w ćwiczeniu terenów zielonych,
3) wybrać metodę nawadniania terenów zielonych,
4) dokonać oceny metody nawadniania terenów zielonych,
5) sporządzić notatkę  wypełnić kartę pracy ucznia,
6) zaprezentować wykonanie ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- literatura z rozdziału 3,
- karty pracy ucznia,
- przybory do pisania.
Karta pracy do ćwiczenia 1
Temat ćwiczenia: Oceń i wybierz metody nawadniania terenów zielonych.
Oceń poznane metody nawadniania.
Wybierz najkorzystniejszą metodę nawadniania terenów zielonych o powierzchni ...............,
położonych
w rejonie..................................................................................................................................
na glebach ...............................................................................................................................,
posiadających wskazane warunki środowiskowe i organizacyjne
.................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................
.................
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
42
Proponowana
metoda..................................................................................................................
Zalety: Wady:
1. 1.
2. 2.
3. 3.
Proponowana
metoda.................................................................................................................
Zalety: Wady:
1. 1.
2. 2.
3. 3.
Proponowana
metoda..................................................................................................................
Zalety: Wady:
1. 1.
2. 2.
3. 3.
Zalecana
metoda..........................................................................................................................
Argumenty przemawiajÄ…ce za jej zastosowaniem:
1.
2.
3.
Ćwiczenie 2
Określ intensywność opadu z deszczowni oraz równomierność deszczowania.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przeanalizować informacje zamieszczone w rozdziale 3,
2) wykonać plan badanego terenu,
3) ustawić na badanym terenie naczynia do pomiaru opadu (co 2 m , w czterech kierunkach
od deszczowni),
4) zaznaczyć na planie ustawienie deszczowni i naczyń do pomiaru opadu wody,
5) uruchomić deszczownię na 20 minut,
6) zmierzyć ilość wody w każdym naczyniu,
7) obliczyć średnią dawkę opadu w milimetrach,
8) porównać intensywność opadu w poszczególnych punktach.
9) zaprezentować wyniki obserwacji.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- literatura z rozdziału 3,
- teren z deszczowniÄ…,
- taśma miernicza,
- papier milimetrowy,
- zegarek,
- jednakowe naczynia pomiarowe (np. wiadra słoiki, puszki),
- menzurki z dokładnością do 10 ml,
- przybory do pisania.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
43
Ćwiczenie 3
Dobierz nawozy do rodzaju gleby oraz do uprawy odpowiednich roślin.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przeanalizować informacje zamieszczone w rozdziale 3,
2) omówić zasady stosowania nawozów mineralnych i organicznych na terenach zielonych,
3) wskazać różnice w nawożeniu upraw położonych na glebach lekkich i ciężkich,
4) sporządzić notatkę  wypełnić kartę pracy ucznia,
5) zaprezentować wykonanie ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- literatura z rozdziału 3,
- karta pracy ucznia,
- przybory do pisania.
Karta pracy do ćwiczenia 3
Rodzaje nawozów Tereny zielone położone na:
glebach lekkich glebach ciężkich
mineralnych
organicznych
4.3.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) zdefiniować pojęcia melioracja, nawozy organiczne i mineralne?
ðð ðð
2) wymienić metody nawadnia upraw ogrodniczych?
ðð ðð
3) omówić zalety i wady deszczowania?
ðð ðð
4) określić czynniki wpływające na skuteczność i efektywność nawożenia
mineralnego?
ðð ðð
5) scharakteryzować grupy nawozów mineralnych?
ðð ðð
6) rozróżnić i scharakteryzować właściwości nawozów organicznych?
ðð ðð
7) omówić zastosowanie nawozów organicznych?
ðð ðð
8) określić warunki przechowywania nawozów mineralnych?
ðð ðð
9) omówić zasady bezpieczeństwa i higieny pracy podczas stosowania
ðð ðð
nawozów mineralnych?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
44
5. SPRAWDZIAN OSI
GNI
Ć
INSTRUKCJA DLA UCZNIA
1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartÄ™ odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Test zawiera 20 zadań o różnym stopniu trudności. Są to zadania wielokrotnego wyboru.
5. Za każdą prawidłową odpowiedz
możesz zdobyć 1 punkt.
6. Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi. Dla każdego zadania podane są
możliwe odpowiedzi: a, b, c, d. Tylko jedna odpowiedz
jest poprawna, wybierz jÄ…
i zaznacz kratkÄ™ z odpowiadajÄ…cÄ… jej literÄ… znakiem x.
7. Staraj siÄ™ wyraz
nie zaznaczyć odpowiedz
. Jeżeli się pomylisz i błędnie zaznaczysz
odpowiedz
, otocz ją kółkiem i zaznacz ponownie tę, którą uważasz za poprawną.
8. Test zawiera zadania z poziomu podstawowego oraz zadania z poziomu
ponadpodstawowego.
9. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
10. Kiedy udzielenie odpowiedzi będzie sprawiało Ci trudności, odłóż rozwiązanie zadania na
póz
niej i wróć do niego, po rozwiązaniu pozostałych zadań.
11. Po rozwiÄ…zaniu testu, sprawdz
, czy zaznaczyłeś wszystkie odpowiedzi na karcie
odpowiedzi.
12. Na rozwiÄ…zanie testu masz 45 minut.
Powodzenia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
45
ZESTAW ZADAC
TESTOWYCH
1. Gleba o uregulowanych stosunkach wodno  powietrznych zawiera:
a) 50% fazy stałej, 20% fazy ciekłej, 30% fazy gazowej.
b) 50% fazy stałej, 30% fazy ciekłej, 20% fazy gazowej.
c) 50% fazy stałej, 25% fazy ciekłej, 25% fazy gazowej.
d) 35% fazy stałej, 35% fazy ciekłej, 30% fazy gazowej.
2. Do gleb lekkich nie zaliczamy:
a) gleb bielicowych, płowych i brunatnych.
b) czarnych ziem lekkich nad piaszczystych .
c) mady piaszczyste.
d) iłów i glinów.
3. Zwiększanie urodzajności gleby poprzez wprowadzenie do niej nawozów organicznych
i mineralnych, dostarczających roślinom składników pokarmowych to istota metody:
a) agrochemicznej.
b) agrotechnicznej.
c) fitobiologicznej.
d) melioracyjnej.
4. Ocena jakości gleb pod względem ich wartości użytkowej, uwzględniająca żyzność gleby,
stosunki wodne, rzez
bę terenu i stopień kultury gleby to
a) bonitacyjna klasyfikacja gleb.
b) urodzajność gleb.
c) zasobność gleby.
d) żyzność gleb.
5. Zespołem uprawek nazywamy
a) pojedynczy zabieg wykonywany narzędziem służącym do uprawy roli.
b) szereg uprawek wykonywanych w jednym czasie na tym samym polu.
c) szereg uprawek wykonywanych w jednym czasie na sÄ…siednich polach.
d) szereg uprawek następujących po sobie na tym samym polu.
6. Wśród uprawek spulchniających i uzupełniających nie występuje:
a) kultywatorowanie.
b) włókowanie.
c) wałowanie.
d) bronowanie.
7. Wał ugniatający głębsze warstwy, przyspieszający naturalne procesy osiadania gleby,
nazywamy:
a) wałem ugniatającym.
b) wałem kruszącym.
c) wałem strunowym.
d) wałem Campbella.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
46
8. Zespół uprawek niszczących chwasty, zmniejszających parowanie wody, uaktywniających
życie biologiczne gleby to:
a) zespół uprawek przedzimowych.
b) zespół uprawek pielęgnujących.
c) zespół uprawek przedsiewnych.
d) zespół uprawek pożniwnych.
9. Wysiewając nawozy jednocześnie z siewem nasion, stosujemy
a) nawożenie przedsiewne.
b) nawożenie donasienne.
c) nawożenie pogłówne.
d) nawożenie siewne.
10. Uprawiając gleby lekkie należy
a) wykonywać zabiegi uprawowe przy umiarkowanej wilgotności.
b) bronować pole po każdej orce z wyjątkiem przedzimowej.
c) unikać uprawek wysuszających.
d) unikać wałowania.
11. Deszczowania produkcyjne sÄ… stosowane
a) w celu ułatwienia wschodów roślin i ukorzeniania się sadzonek.
b) w celu zwiększenia plonów i zapobieganiu klęsce posuch.
c) w celu zwalczania chwastów, chorób i szkodników.
d) podczas wegetacji roślin.
12. Napowietrzanie trawnika, które rozluz
nia glebę, poprawia jej przepuszczalność, nazywamy
a) piaskowaniem.
b) wertykulacjÄ….
c) wałowaniem.
d) aeracjÄ….
13. Cechą charakterystyczną nie dotyczącą podłoża organicznego jest to, że
a) ma dużą zdolność zatrzymywania składników pokarmowych.
b) składniki pokarmowe są pobierane z pożywki, czyli roztworu.
c) ma właściwości najbardziej zbliżone do ziem ogrodniczych.
d) ma małą gęstość i dużą pojemność wodną.
14. Koszenie trawy to zabieg pielęgnacyjny, który powinien być wykonywany
a) co 14  16 dni, na wysokość od 6 do 8 centymetrów.
b) co 7  10 dni, na wysokość od 3 do 4 centymetrów.
c) w dowolnym terminie, na dowolną wysokość.
d) co 3  4 dni, na dowolną wysokość.
15. Nawozy zawierające w swoim składzie dwa lub więcej składników pokarmowych, które
powstały w wyniku różnych technik produkcji to nawozy:
a) wieloskładnikowe.
b) kompleksowe.
c) mieszane.
d) złożone.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
47
16. ZasadÄ… dotyczÄ…cÄ… wapnowania gleb nie jest
a) zapobiega zakwaszeniu gleby ale wpływa na zmniejszenie ilości potasu.
b) ilość stosowanego wapna zależy od odczynu gleby i uprawianych roślin.
c) działa najsilniej w 3  4 roku po zastosowaniu.
d) stosujemy je co 3 lub 4 lata.
17. Odczyn gleby wyrażony przez stosunek stężenia jonów wodorowych H do jonów
wodorotlenkowych OH, wskazuje zasadowość gleby, gdy wartość pH wynosi
a) 6,6  7,2.
b) 4,6  5,5.
c) 5,6  6,5.
d) > 7,2.
18. Podczas wysiewu nawozów mineralnych, zabrania się
a) w przypadku wystąpienia objawów zatrucia, skonsultowania się z lekarzem.
b) pracy w ubraniu ochronnym, gumowych rękawicach i okularach.
c) nie palenia papierosów i nie spożywania posiłków.
d) wysiewania ręcznie nawozów pylistych.
19. Do nawozów organicznych pochodzenia zwierzęcego należą:
a) obornik, gnojówka, nawozy zielone.
b) pomiot ptasi, gnojowica, gnojówka.
d) słoma, kompost, nawozy zielone.
c) obornik, kompost, gnojowica.
20. Nawozy naturalne w postaci stałej powinny być przechowywane
a) w pomieszczeniach inwentarskich lub na nieprzepuszczalnych płytach, zabezpieczonych
przed przenikaniem wycieków do gruntu oraz posiadających instalację odprowadzającą
wyciek do szczelnych zbiorników.
b) w pomieszczeniach inwentarskich lub na nieprzepuszczalnych płytach, zabezpieczonych
przed przenikaniem wycieków do gruntu.
c) na nieprzepuszczalnych płytach, nie zabezpieczonych przed przenikaniem wycieków do
gruntu.
d) tylko w pomieszczeniach inwentarskich.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
48
KARTA ODPOWIEDZI
ImiÄ™ i nazwisko..........................................................................................
Uprawianie gleby
Zakreśl poprawną odpowiedz

Nr
Odpowiedz
Punkty
zadania
1 a b c d
2 a b c d
3 a b c d
4 a b c d
5 a b c d
6 a b c d
7 a b c d
8 a b c d
9 a b c d
10 a b c d
11 a b c d
12 a b c d
13 a b c d
14 a b c d
15 a b c d
16 a b c d
17 a b c d
18 a b c d
19 a b c d
20 a b c d
Razem:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
49
6. LITERATURA
1. Bac S. i inni.: Podstawy produkcji roślinnej. PWRiL, Warszawa 1999
2. Bednarek R. Dziadowiec, H. Pokoiska, U. Prusinkiewicz, Z.: Badania ekologiczno 
gleboznawcze. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005
3. Domańska H. i współautorzy: Ogólna uprawa roli i roślin. PWN, Warszawa 1978
4. Karczmarek S. Nowak L.: Nawadnianie roślin. PWRiL, Warszawa 2006
5. Kolota E. Ormowski M. Bac ST. Biesiada A.: Podstawy ogrodnictwa. WSiP, Warszawa
2000
6. Niemierko B.: Pomiar wyników kształcenia. WSiP, Warszawa 1999
7. Plewka Cz.: Metodyka nauczania teoretycznych przedmiotów zawodowych Cz. 1 i 2.
ITeE, Radom 1999
8. Rutkowska B. Pawluśkiewicz, M.: Trawniki  poradnik. PWRiL, Warszawa 1996
9. Zawadzki S.: Gleboznawstwo. PWRiL, Warszawa 1999
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
50