Historia sztuki nowoczesnej powszechnej 30.01.2004

file:///G:/hs%20III%20rok/ihs040611/www/pienkospow040130.html

1 z 4

2008-02-28 10:08

przedmiot: Historia sztuki nowoczesnej powszechnej

prowadzący: dr Pieńkos data: 30.01.2004 aktualizacja: 18.03.2004

powrót

drukuj

kontakt

zapisz

17. Realizm i symbolizm w Anglii i krajach niemieckojęzycznych
Realizm był tendencją dominującą od II połowy XVIII w i przez cały XIX w. Dla sztuki XIX w
charakterystyczne jest nakładanie, splatanie się dwóch przeciwstawnych prądów: tendencji realistycznej
oraz wyobrażeniowej, antyrealistycznej, symbolistycznej, odrzucającej rzeczywistość jako tylko
widzialną dotykalną. Tendencja druga nasiliła się w romantyzmie, wygasła w połowie stulecia (wtedy
ekspansja realizmu), odżyła w końcu wieku, kiedy otrzymała oficjalne miano symbolizmu.
Splatanie się tych dwóch postaw jest szczególnie widoczne w sztuce krajów niemieckojęzycznych
(Niemcy, Austria, Szwajcaria) - chciano tam utrzymać w równowadze (chwiejnej, nietrwałej) obie
tendencje, tworzyć sztukę realistyczną, a zarazem symboliczną - utrzymywało się to przez cały XIX w.
Istotą sztuki była próba spójnego powiązania tendencji, chęć znalezienia złotego środka pomiędzy
realizmem courbetowskim i wyrażaniem treści religijnych, historycznych, idei nie mających
konkretnego wyrazu, wyrażanie za pomocą form świata widzialnego wizji artystów.

17.1 Caspar David Friedrich
Realizm XIX w jest związany głównie z Francją, szczególnie z Courbetem,
wystąpił tam najsilniej w połowie XIX w, jednak w Niemczech dojrzałe
cechy realizmu widoczne są już od początku XIX w. Przykładem może być
twórczość Frierdicha - był romantykiem, jednak tworzył absolutnie zgodnie z
późniejszą definicją Courbeta: malował tylko to co widział osobiście, nic nie
wymyślał, nie wprowadzał elementów wyobrażonych, nierealnych, nie
opowiadał historii nieznanych mu osobiście, w jego malarstwie pojawiają się
treści religijne, ale nie są one obrazowane za pomocą wyobrażeń nie do
przyjęcia dla światopoglądu realistycznego. Malował na podstawie studiów
w naturze - przedstawiał to co widział podczas studiów, podróży, np. seria
obrazów przedstawiających okolice Rugii (Rügen) (np. Kredowe skały
Rugii z końca II dekady XIX w).
Nie jest to jednak byle jaki, przypadkowy kadr uchwycony podczas
podróży. Friedrich stosował zabiegi podkreślające, że rzeczywistość
jest czymś więcej niż się widzi - połączenie realizmu,
drobiazgowości z dobieraniem, syntetycznością kadrów, postaci
ludzkie nie są sztafażem, mają swoją wymowę symboliczną -
przyjmują postawę jakby modlitewną, kontemplują pejzaż.
Podobny wyraz ma obraz Morze lodu z początku lat 20. -
przedstawiona katastrofa okrętu w scenerii arktycznej, której nie znał
osobiście, jednak znał wszystkie jej elementy (kry, skały). Symetria,
układ piramidalny, brak elementów mówiących, ewidentnie symbolicznych, ale forma całości sprawia,
że obraz staje się symbolem sił, praw, działań boskich.

17.2 William Turner
Rówieśnik Friedricha, ich twórczości są równoległe. Był wytrwałym obserwatorem, dużo podróżował,
studiował krajobrazy, malował to co widział. Często utrwalał fenomeny przyrodnicze, meteorologiczne,
jednak celem nie było tylko "fotografowanie" - poza wiernym oddaniem rzeczywistości istotne było
wyrażenie czegoś więcej - treści historyczne, filozoficzne, wyrażane czasem bardziej wprost (Pożar
parlamentu), czasem zawoalowane (Walczący Téméraire, Deszcz, para i szybkość) - wyrażone
poprzez kolorystykę, nastrój. Téméraire (fr. śmiałek) - okręt wojenny ciągnięty przez parowy holownik
na zniszczenie, w uproszczeniu: nostalgiczna wizja starego świata ustępującego nowemu, szerzej:
ukazanie zmierzchu w ogóle, odchodzenia, cyklu zastępowania. W obrazie brak wyobrażeń
fantastycznych, personifikacji, dosłownych symboli - wyrażeniu treści służy nastrój, oddanie zjawisk
przyrodniczych (zachód słońca) - realizm zaprzęgnięty w służbę symbolizmu. Podobnie obraz Deszcz,
para i szybkość przedstawiający pędzącą lokomotywę.

Historia sztuki nowoczesnej powszechnej 30.01.2004

file:///G:/hs%20III%20rok/ihs040611/www/pienkospow040130.html

2 z 4

2008-02-28 10:08

Połów na wybrzeżach koło Calais (Piaski Calais podczas
odpływu) - obraz z lat 30., realistycznie ukazane wybrzeże
Normandii, zarazem wrażenie sceny wizyjnej - przedstawiony złoty
ogień wschodu słońca malowany grubą farbą - efekt
nierzeczywistej, nierealistycznej sytuacji. Zarazem jest to
realistyczna scena początku dnia, pory odpływu - rybacy brodzą w
wodzie. Brak konkretnej wymowy, symboliki - chodzi o ukazanie
pewnych cyklów, praw przyrody (częste u Turnera, służyły temu
liczne wschody, zachody słońca, efekty przyrody, np. burze) -
ukazanie żywiołu przyrody narzucającego prawa ludziom. Brak symboliki dosłownej, ukazywania
boskich działań, lecz ukazanie praw rządzących zwykłą rzeczywistością.
Turner potrafił dzięki nowatorskim efektom malarskim ukazać w banalnym krajobrazie jego
niebanalność, głębię.

Duchowym uczniem Turnera był John Ruskin - myśliciel, umiał docenić jego "szalone" malarstwo.
Dojrzał w nim malarza rzeczywistości, odkrywającego to co w niej najważniejsze. Ruskin cenił także
artystów swojego pokolenia, o dwie generacje młodszych od Turnera, skupionych w grupie
Prerafaelitów.

17.3 Prerafaelici
Powstali w 1848 r., tworzyli malarstwo zupełne inne niż Turner, mieli inne założenia. Oparli się na
historyzmie XIX w - wzorowali się w życiu, organizacji, działaniach na rozwiązaniach
średniowiecznych, renesansowych. Ich malarstwo było oparte na źródłach i wzorach literackich,
historycznych, chwytach z przeszłości - wydaje się więc zaprzeczeniem realizmu Turnera. Jednakże
mimo pozornej odmienności zostali także oni wciągnięci w tendencję realistyczną. Obecnie twórczość
brytyjskich prerafaelitów odczytuje się jako odpowiadającą realizmowi Courbeta - mimo odejścia od
głoszonych przez niego zasad. Jednak dzięki konstrukcji teoretycznej ich programu malarstwo przez
nich tworzone było realistyczne.

17.3.1 William Holman Hunt
Był jednym z założycieli grupy Prerafaelitów, w 1853 r namalował obraz
Przebudzone sumienie - wyjątkowo współczesny, charakteryzuje się pełnym
realizmem. Przedstawia współczesną scenę rodzajową (skrupuły po seksie,
podkreślają to różne symbole) - realistyczne odmalowanie sytuacji,
szczegółowość wnętrza, stroju, zarazem obraz ma wymowę moralizatorską,
nie jest wyłącznie ukazaniem rzeczywistości jako takiej.

Prerafaelici wybierając temat najczęściej korzystali z tekstów (scen
literackich, biblijnych), by poprzez nie wyrażać sceny symboliczne,
alegoryczne (w ich twórczości każdy element coś znaczy, ma swoją wymowę).
Jednakże te bogate znaczenia często były nieczytelne dla odbiorców, gdyż
prerafaelici nadawali często symbolom poza dawnymi, nowe, własne znaczenia. Współczesny widz nie
umiał ich odczytać, odbierana była tylko powłoka przedstawiona w sposób realistyczny - obrazy bardzo
wypracowane, z mnóstwem szczegółów, które często były tak liczne, że szkodziły całości. Prerafaelici
dobrze ukazują, jak łatwo o porażkę w próbie syntezy nurtów realistycznego i symbolicznego.

Światłość świata, 1853-60 r - prerafaelici tworzyli obrazy bardzo długo, skrupulatnie
je dopracowywali, w efekcie często powstawała tylko zbieranina szczegółów, brak
syntezy. Obraz jest typowy dla prerafaelitów, którzy stosowali kreację religijną -
wypracowali własną ikonografię chrześcijańską (np. Chrystus w domu rodzinnym,
inne sceny z życia Chrystusa, świętych). Malowali te przedstawienia tak, jakby byli

Historia sztuki nowoczesnej powszechnej 30.01.2004

file:///G:/hs%20III%20rok/ihs040611/www/pienkospow040130.html

3 z 4

2008-02-28 10:08

ich świadkami - próba realistycznej rekonstrukcji epoki, malowana jakby przez
realistę przeniesionego w czasie. Realizm jest głównym priorytetem (sceneria,
kostium, całe ujęcie) służy temu scena wymyślona przez artystę, będąca poza
tradycyjną ikonografią.
Wtórnym, ubocznym efektem takiego myślenia była skłonność do wszelkiego detalu -
powstawało dzieło bardzo realistyczne, ale pozbawione spójności. Szybko
ewoluowało to zejściem prerafaelitów ku obrazom czysto dekoracyjnym - złożonym z
bardzo dużej liczby elementów, których publiczność nie traktowała jako symbole, lecz dekoracje. W
efekcie sami prerafaelici coraz częściej malowali z takim podejściem, rezygnowali ze szczytnych
symbolicznych zamierzeń - coraz mniej symboli, nacisk na stronę estetyczną. Prerafaelityzm stał się
bardzo popularny, panował do początku XX w, objął także rzemiosło.

17.3.2 William Morris
Przejął estetykę prerafaelitów, tworzył tkaniny, witraże,
mozaiki, tapety itd. - powstawała wielka produkcja o
funkcjach czysto dekoracyjnych - program ideowy był, ale
nie zwracano na niego uwagi. Stworzył np. w latach 90. cykl
tkanin przedstawiający Poszukiwanie Graala - widoczne są
inspiracje dawne, renesansowe, określony program, drobiazgowość przechodząca w ornament.

Taki typ sztuki legł u podstaw secesji - jej twórcy posługiwali się wzorami jeszcze bardziej
przestylizowanymi, jeszcze bardziej skupiali się na formie (choć i oni zawierali w dziełach funkcje
symboliczne).

17.4 Aubrey Beardsley
Czołowy twórca secesji, jest dziedzicem prerafaelitów -
artysta o dwa pokolenia późniejszy, tworzył krótko, głównie
grafikę. Stosował wydestylowane z prerafaelitów dekoracje -
narysy, linie - np. ilustracje do Salome. Realizm zastępują
abstrakcyjne desenie, ornament bez funkcji symbolicznych,
forma dla samej formy - radykalne wyprowadzenie
konkluzji artystycznych z twórczości prerafaelitów.

Okresy równowagi pomiędzy realizmem i symbolizmem
były bardzo rzadkie, krótkie (często pojawiały się tylko w twórczości jednego artysty), potem
następował przechył bądź ku realizmowi, bądź ku wyrażaniu idei w sposób hermetyczny, nieczytelny
dla odbiorcy, który odbiera tylko deseń. Beardsley to rozumiał, odrzucił próby wyrażenia treści, pojął
że liczy się sama forma - uwolnienie się od widzialnego świata, obrazowanie form z umysłu artysty,
które same w sobie niczego nie wyrażają.

kraje niemieckojęzyczne

17.5 Adolf von Menzel
Jeden z największych artystów niemieckich II połowy XIX w, realista, stosował bardzo szeroki dobór
tematów - malował wszystko co widział, ale także tworzył sceny historyczne (bardzo wierne,
realistyczne). Np. cykl z lat 50. (początek kariery) - sceny z życia dworu Fryderyka Wielkiego - działy
się 100 lat wcześniej, ale ukazane są z fotograficznym realizmem. Malarz zachowuje się jak historyk,
odrzucił ograniczenia Courbeta: uznał, że realistyczna scena aktualna i realistyczna scena historyczna są
równoważne (np. Koncert fletowy Fryderyka Wielkiego w Sans-Souci).
Jego dobór scen nie był przypadkowy - służyły one ukazaniu głębszych treści (np. Walcownia, Ściana
pracowni), były przy tym w 100% realistyczne (przypadkowo skadrowane, widziane naocznie, brak
komponowania). Zarazem stosował przemyślane oświetlenie, nieprzypadkowy dobór obiektów - w
efekcie w jego dziełach jest wiele odniesień, atmosfera niezwykłości. Np. Ściana pracowni przedstawia
maski portretowe znanych osób, popiersie Wenus Medycejskiej - z jednej strony są to realistyczne
akcesoria, oczywiste w pracowni malarza, z drugiej - zebrane w całość tworzą rzeczywistość
tajemniczą, zakodowany przekaz (treści historiozoficzne, alegoria sztuki, ukazanie jej dominacji nad
historią, literaturą i in.). Udana synteza realizmu i symbolizmu w jedną, nierozdzielną całość.

Historia sztuki nowoczesnej powszechnej 30.01.2004

file:///G:/hs%20III%20rok/ihs040611/www/pienkospow040130.html

4 z 4

2008-02-28 10:08

17.6 Arnold Böcklin
Również wielki artysta II połowy XIX w, przeciwstawny Menzlowi - fantastycznie przedstawiał sceny
literackie, historyczne. Twórczość powstająca w zupełnie innym kręgu - był Szwajcarem, mieszkał
głównie we Włoszech. Tworzył długo, pozostawił wielki dorobek. Zarzucano mu wulgarność,
strywializowanie antyku, ukształtowanie kiczu XIX w. Takie podejście pomija stronę artystyczną jego
dzieł - w najlepszych swoich pracach operował na granicy rzeczywistości realnej i wyobrażonej - w
przeciwieństwie do Menzla pojawiają się u niego duchy, syreny, zjawy, personifikacje, szkielety. Z
drugiej strony zarówno te istoty, jak i rzeczy widzialne obrazował tak samo realistycznie - jest realistą
fantastyki, jakby realistą przeniesionym w zaświaty. Sprowadzał na ziemię to, co nierzeczywiste - np.
obraz z 1872 r Autoportret ze śmiercią (Śmierć grająca na skrzypcach) realistycznie ukazuje artystę
przy pracy, za nim widoczny jest równie namacalny szkielet. W jego twórczości widoczna jest główna
różnica między realizmem francuskim, a niemieckim i brytyjskim - odrzucenie ograniczeń Courbeta,
dążenie do syntezy z symbolizmem.
Wyspa umarłych - jego najważniejsze dzieło, miało trzy wersje, powstało ok. 1880-81 r. Ukazana
kraina faktycznie nieistniejąca, ale ukazana jak rzeczywista - zastosowana sceneria śródziemnomorska
(uwielbiana przez Böcklina i innych niemieckich artystów) - studium włoskiego krajobrazu,
realistycznie ukazana skalista wysepka, zarazem jednak dopracowana tak, by oddać atmosferę
zaświatów. Widoczne cyprysy, łódź są w 100% realistyczne, zarazem mają wymowę symboliczną.

powrót

kontakt

drukuj

zapisz