1

Akademia Obrony Narodowej

dr Wojciech Bryś

[e-mail]

Podstawy prawa – wykład 2014/2015

1. Pojęcie prawa

2. Norma prawna i przepis prawny

3. System prawa i źródła prawa

4. Wykładnia prawa, wnioskowanie prawnicze

5. Tworzenie prawa

2

1. Wykład - Pojęcie prawa

NORMA SPOŁECZNA – pojęcie wieloznaczne, używane najczęściej w jednym z trzech znaczeń:

jako względnie trwały, przyjęty w danej grupie społecznej sposób zachowania jednostki społecznej;

jako wskazówka właściwego zachowania w danej sytuacji. Normy jakim podlega dana osoba są
określane przez jej pozycję społeczną i odgrywaną przez nią rolę społeczną;

jako wzorzec cech pewnego zjawiska czy przedmiotu.

Rodzaje norm społecznych

I.

normy formalne – zasady sformułowane w postaci pisanych regulaminów lub przepisów.



normy prawne – zasady zachowania się, są oparte na przepisach. W przeciwieństwie do

innych norm są one ustanowione lub uznane za obowiązujące przez państwo. Ich
nieprzestrzeganie jest sankcjonowane przez instytucje państwowe.

II.

normy nieformalne – niespisane normy, obowiązujące zwyczajowo w ramach danej grupy
lub społeczeństwa.



normy zwyczajowe – nawyki, rodzaje zachowania charakterystyczne albo dla całego

społeczeństwa, albo dla jakichś grup społecznych.



normy religijne – w przeciwieństwie do norm prawnych, obowiązujących wszystkich

członków danej zbiorowości, mają one ograniczony zasięg i dotyczą tylko osób danego
wyznania. Często normy te, określające stosunki między ludźmi, traktowane są jako normy
moralne.



normy moralne (etyczne) – mają one charakter absolutny, co oznacza bezwzględny nakaz

lub zakaz określonego zachowania. Nie dotyczą tylko postępowania jednostki, ale mogą
dotyczyć całych grup społecznych.



normy obyczajowe – nawyki zachowania się, rytuały czy sposoby ubierania się uznane w

danej zbiorowości. Normy obyczajowe to reguły postępowania ludzi, które kształtowały się w
ich świadomości pod wpływem nawyku, w wyniku wielokrotnego powtarzania w określonych
okolicznościach tych samych zachowań (np. całowanie kobiety w rękę). Normy obyczajowe
nie oceniają zachowań ani ich nie wartościują. Określają raczej co wypada lub czego nie
wypada robić. Obyczaje kształtują się we wszystkich sferach życia. Najczęściej mają zasięg
lokalny.

PRAWO, a ściślej prawo w ujęciu przedmiotowym – system norm prawnych, czyli ogólnych,
abstrakcyjnych i jednoznacznych dyrektyw postępowania, które powstały w związku z istnieniem i
funkcjonowaniem państwa lub innego uporządkowanego organizmu społecznego, ustanowione lub
uznane przez właściwe organy władzy odpowiednio publicznej lub społecznej i przez te organy
stosowane, w tym z użyciem przymusu.

Generalność (w przeciwieństwie do „aktów indywidualnych”) oznacza, iż norma nie jest skierowana do
jednego, ściśle oznaczonego adresata (np. Jana Kowalskiego), ale do grupy podmiotów określonych
przy pomocy nazwy rodzajowej (np. podatnik lub każdy człowiek).
Abstrakcyjność (przeciwieństwo „Konkretności”) oznacza, iż nakazane czy też zakazane zachowanie
jest wymagane od adresata normy w każdym przypadku, gdy ziszczą się określone w normie prawnej
okoliczności. Dotyczy to powtarzalnych zachowań, bez zbytecznego uszczegółowienia określonych
nią okoliczności.

3

Funkcje prawa:



służy utrzymaniu ładu, porządku i spokoju wewnętrznego



pełni funkcję ustrojową – stabilizuje lub kształtuje ustrój (np. tworzy podstawy do nowego
ustroju)



represyjno-wychowawcza – stosuje sankcje (aby karać i wychowywać)



wpływa na kulturę prawną społeczeństwa



rozstrzyganie sporów (każdego rodzaju sądy)



rozdzielcza – dokonuje podziału dóbr (gdy brakuje dóbr dla każdego) – zasady zarabiania
pieniędzy

Funkcje prawa w społeczeństwie:



służy utrzymaniu spokoju społecznego i porządku publicznego



jest czynnikiem kulturotwórczym



jest nosicielem informacji o wartościach, uczy społeczeństwo tego, co sprawiedliwe, słuszne i
celowe



służy zachowaniu istniejącej struktury społecznej



dynamizuje życie społeczne (reguluje pewne sprawy na przyszłość)



służy rozwiązywaniu konfliktów społecznych



stwarza warunki do swobodnego rozwoju jednostki ludzkiej



wywiera wpływ na świadomość społeczną, na motywy postępowania, sposób myślenia i
ocenianie



spełnia rolę integrującą społeczeństwo

PRAWO A INNE SYSTEMY NORMATYWNE

Moralność to także normy. Oceniają postępowanie i intencje wobec innych ludzi, a także

państwa. Jest to dokonywanie z punktu widzenia dobra i zła. Normy moralne to także wzorzec
postępowania. Różnicą jest to, że normy moralne mają dłuższą historię. Normy moralne powstały
przed państwem i prawem. Te ostatnie dwa powstały razem. Prawo pojawiło się jako pewien przymus.
Różny jest także zakres przedmiotowy. Normy moralne oceniają także myśli i słowa, a prawo nie
ingeruje w myśli i sposób oceniania. Na gruncie moralnym coś może być tylko dobre lub złe. Prawo
ocenia zachowanie z punktu tego, co jest zgodne z prawem lub niezgodne. Inne jest kryterium oceny
dobra i zła. Kryterium to nie wchodzi w kryterium prawa (praworządne).

Normy moralne nie są spisywane. Przekazywane są z pokolenia na pokolenie. Normy prawne

są spisane i tylko te spisane obowiązują, są również skodyfikowane. Prawo w państwie jest jedno
(dotyczy to tylko państw jednolitych). System prawny jest jednakowy dla każdego mieszkańca. Normy
moralne natomiast mogą być dla każdego inne. Każda grupa społeczna posiada swoje własne normy
moralne. Kolejna różnica: różna sankcja. Normy prawne posiadają swoje własne sankcje i posiadają
przymus państwowy. Normy moralne posiadają natomiast sankcje represji czy zachowanie otoczenia
(np. presja grupy społecznej). Sankcje moralne nie są skonkretyzowane i mogą być naprawdę bardzo
różne. Kodeks etyki lekarskiej na podstawie norm moralnych.

Przykład: Normy moralne mogą być także normami prawnymi. Przykładem może być morderstwo –
potępiane moralnie i prawnie.

Może być też odwrotnie. Aborcja może być dozwolona prawnie, ale z punktu widzenia moralnego jest
niedozwolona.

4

Koncepcje normatywne - w jaki sposób wyznaczana jest treść normy ?
- w ramach koncepcji normatywnych współistnieją:

1) koncepcja pozytywistyczna, zgodnie z którą prawo obejmuje tylko i wyłącznie normy, które

zostały ważnie ustanowione lub uznane przez kompetentny organ władzy publicznej,
natomiast to, czy i jak wspomniane normy mają się do kryteriów pozaprawnych (np.
przyjmowanych przez kogoś ocen moralnych), nie jest przedmiotem zainteresowania nauki
prawa i nie ma żadnej doniosłości dla ważności i mocy tych norm;

2) koncepcja prawnonaturalna, zgodnie z którą prawo obejmuje tylko i wyłącznie te normy prawa

pozytywnego, które pozostają w zgodzie z ustanowionymi przez absolutny autorytet (tj. przez
Boga, Rozum, etc.) normami moralnymi lub innymi, dającymi się wywieść z przyjętych przez
ten autorytet ocen;

3) koncepcje niepozytywistyczne, zgodnie z którymi prawo obejmuje normy prawa pozytywnego

oraz inne elementy, które wyznaczają sposób rozumienia i stosowania norm prawa
pozytywnego;

4) koncepcje realistyczne, zgodnie z którymi przyjmuje się, że prawem jest zespół faktów

społecznych lub psychicznych, związanych ze stanowieniem, obowiązywaniem i stosowaniem
norm prawnych.

Przykład:

Ukraina – wydarzenia na Majdanie – obalenie Prezydenta wbrew przepisom Konstytucji– w zgodzie z
prawem, czy nie?

Hitlerowskie Niemcy – rozkaz zgodny z prawem, czy można odmówić jego wykonania?

GAŁĘZIE PRAWA

Gałąź prawa stanowi podzespół norm prawnych, które ze względu na wybrane kryterium konstytuują
względnie spójną całość.

Podział ze względu na metodę regulacji

Jednym z podziałów prawa jest podział na gałęzie przez uwzględnienie metody regulacji.

I. Prawo wewnętrzne jedna z najstarszych gałęzi prawa, obejmująca zespół norm

prawnych obowiązujących na terenie danego państwa lub w danej organizacji (ale
nie międzynarodowej)

1) Prawo konstytucyjne – zespół norm prawnych określających ustrojowe zasady funkcjonowania

państwa, treść i sposoby zagwarantowania praw człowieka i obywatela oraz zaspokajania
potrzeb społecznych, sposób tworzenia prawa, hierarchię źródeł prawa a także kompetencje i
wzajemne relacje pomiędzy organami władzy państwowej.

Konstytucja to akt prawny o szczególnej treści i mocy prawnej trybie uchwalania i zmiany. Nazwę
„konstytucja” może posiadać tylko akt najwyższej mocy prawnej. Szczególna moc prawna konstytucji
wynik z cech charakteryzujących źródła prawa.

Ze względu na treść wyróżniamy konstytucję zupełną i małą (uchwalana przy zmianach ustroju, gdy
nie ma możliwości uchwalenia konstytucji zupełnej). Mała konstytucja powinna obowiązywać przez
niedługi okres. Mała konstytucja nie zawiera wszystkich regulacji a ogranicza się tylko do tych

5

niezbędnych. Pełna konstytucja reguluje: wskazuje suwerena, czyli, do kogo należy władza najwyższa
oraz sposób realizacji suwerenności (czyli demokracja pośrednia i bezpośrednia), strukturę aparatu
państwa (jakie są organy i jakie są ich kompetencje oraz relacje między nimi), podstawowe prawa,
wolności i obowiązki obywatelskie oraz przepisy o zmianie konstytucji. To treść minimalna pełnej
konstytucji.

Sposób uchwalenia i zmiany konstytucji. O uchwaleniu nie ma zapisu w konstytucji, bo istnieje
osobna ustawa, w której przewidziane jest referendum. W konstytucji są przepisy dotyczące zmiany
konstytucji. Zmiana konstytucji następuje w odmiennym trybie niż innej jakiejkolwiek ustawy. Przede
wszystkim zmieniony jest krąg osób upoważnionych do inicjatywy zmiany:

2) 1/5 składu Sejmu

3) Senat

4) Prezydent

5) Inicjatywy nie posiada Rada Ministrów i obywatele.

Senat może zaproponować wprowadzenie zmiany, ale możliwa jest zmiana tylko przy jednomyślności
z Sejmem (nie może odrzucić). Musi być do tego większość 2/3 w Sejmie + bezwzględna większość w
Senacie. Pierwsze czytanie po 30 dniach po złożeniu projektu. Prace w Senacie mogą trwać
maksymalnie 60 dni. Gdy propozycje zmian dotyczą ustroju państwa, praw i obowiązków i wolności
lub rozdziału „Zmiana konstytucji” może być zorganizowane referendum zatwierdzające.

2) Prawo cywilne reguluje relacje między podmiotami prawa w relacji poziomej, czyli żaden z

podmiotów pozostających w stosunku prawnym nie jest władny narzucić swojej woli drugiej
stronie (cywilnoprawna metoda regulacji).

– gałąź prawa obejmująca zespół norm prawnych regulujących stosunki
cywilnoprawne między podmiotami prawa prywatnego (osobami fizycznymi,
osobami prawnymi oraz jednostkami organizacyjnymi niebędącymi osobami
prawnymi, którym ustawy przyznały zdolność prawną), a także sytuację prawną osób i
rzeczy jako podmiotów i przedmiotów stosunków cywilnoprawnych oraz treść
stosunków prawnych, na którą składają się uprawnienia i obowiązki podmiotów tych
stosunków.

- normy prawa cywilnego wyróżniają się spośród innych norm prawnych zwłaszcza
tym, że regulują stosunki między autonomicznymi podmiotami. Oznacza to, że nie
występuje charakterystyczny dla prawa publicznego stosunek podporządkowania
jednego podmiotu innemu podmiotowi. Ze stosunków cywilnoprawnych wynika więc
zasada autonomiczności podmiotów, która oznacza, iż samodzielnie kształtują one
relacje między sobą. Normy prawa cywilnego wyznaczają tylko ogólne granice
autonomii podmiotów uwzględniając interes powszechny (zasady współżycia
społecznego, niewspółmierność świadczenia i in.)

Przykład: umowa najmu, umowa sprzedaży

3) Prawo pracy reguluje stosunki między pracodawcą a pracownikiem, a także organizacjami

pracowników (związki zawodowe) metodą w zasadzie cywilnoprawną, jednak z dużym
zakresem norm semiimperatywnych służących wyznaczeniu minimalnego poziomu ochrony
pracownika. Zobacz też: Kodeks pracy.

4) Prawo karne jest zbiorem norm mających na celu eliminację zachowań aspołecznych

najcięższej wagi poprzez zastosowanie sankcji kary. (karnoprawna metoda regulacji).

6

5) Prawo administracyjne reguluje relacje między podmiotami w stosunku pionowym, tj. wówczas

gdy jeden z podmiotów może władczo kształtować sytuację prawną drugiego podmiotu.
(administracyjnoprawna metoda regulacji).

- normy te oddziałują zarówno bezpośrednio poprzez ustanawianie w nich
obowiązków i uprawnień, których realizacja podlega kontroli organów administracji
publicznej jak i pośrednio przez stosowanie norm w drodze decyzji administracyjnej
organu. Jedną z charakterystycznych cech norm prawa administracyjnego jest
możliwość zastosowania przymusu państwowego w celu jego wykonania.

- decyzja w sprawie podatku od nieruchomości – na wniosek lub z urzędu ale w
ramach władztwa administracyjnego

6) Prawo rodzinne i opiekuńcze - wyspecjalizowany dział prawa cywilnego regulujący stosunki

prawne w rodzinie (zarówno niemajątkowe i majątkowe), jej istnienie i funkcjonowanie,
stosunki wewnątrz rodziny jak i z osobami trzecimi.

7) Prawo finansowe- normuje gospodarkę finansową państwa (podatki, finanse publiczne)

8) Prawo handlowe - jedna z gałęzi prawa prywatnego, wyrosła z prawa cywilnego na skutek

potrzeby odrębnego uregulowania cywilnoprawnego obrotu profesjonalnego.

II. Prawo międzynarodowe - zespół norm prawnych regulujący stosunki między

państwami, organizacjami międzynarodowymi, a także innymi podmiotami prawa
międzynarodowego.

7

2. Wykład - Norma prawa i przepis prawny

Akt prawodawczy zbudowany jest z przepisów prawnych, czyli jednostek redakcyjnych tekstu
prawnego w postaci zdań w sensie gramatycznym (jak: artykuł, paragraf, punkt, ustęp, czy też zdanie
nie mające odrębnego określenia numerycznego)!

Jako przykład przepisu prawnego można wskazać wypowiedzi: „Odpowiedzialności karnej podlega
tylko ten, kto dopuszcza się czynu społecznie niebezpiecznego, zabronionego pod groźbą kary przez
ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia" (art. 1 kodeksu karnego); „Roszczenia o zniesienie
współwłasności nic ulega przedawnieniu" (art. 220 kodeksu cywilnego); „Organ może w każdym
stadium

postępowania

zmienić,

uzupełnić lub

uchylić

swoje

postanowienie

dotyczące

przeprowadzenia dowodu" (art. 77 par. 2 kodeksu postępowania administracyjnego).

Norma prawna to norma postępowania generalna oraz abstrakcyjna w odpowiedni sposób
ustanowiona bądź uznana przez odpowiedni organ państwowy. Jak wynika z przedstawionych
przykładów przepisy prawne nie zawierają często słów wskazujących na normatywny charakter danej
wypowiedzi („musi", „powinien", Jest mu zakazane"). Zwykle przepisy prawne nie zawierają
jednoznacznych i w pełni rozwiniętych norm postępowania, normy takie należy dopiero w określony
sposób odtworzyć.

Stosunek wzajemny między przepisem prawnym i normą prawną jest taki, że w jednym przepisie
może być zawarta jedna norma postępowania, mogą być zawarte dwie i więcej norm, zawarta może
być też jedynie część normy. Niekiedy w przepisie prawnym ustanawia się jedynie reguły znaczeniowe
dla wyrażeń zawartych w tekście prawnym, czyli tzw. definicje ustawowe (np. „Użyte w ustawie
określenia oznaczają:

...

6/

skrzyżowanie

-

przecięcie

się

w

jednym

poziomie

dróg

mających

jezdnię, ich połączenie lub rozwidlenie, łącznic z powierzchniami utworzonymi przez
takie przecięcia, połączenia lub rozwidlenia; określenie ło nie dotyczy skrzyżowania drogi twardej z
drogą

gruntową

lub

stanowiącą

podjazd

do

obiektu

znajdującego

się

przy drodze" - art. 4.1 ustawy prawo o ruchu drogowym).

Konkurują ze sobą dwie koncepcje budowy normy prawnej.

I.

W myśl dawniejszej, wzorcowym schematom normy jest wypowiedź:

„Każdy A w okolicznościach B powinien C pod sankcją S". Z dwóch powodów koncepcja ta nie
przekonuje: po pierwsze trudno jest znaleźć przepisy przypominające takie wzorcowe sformułowanie
normy, a po drugie według tej koncepcji jedna norma miałaby dotyczyć dwóch różnych działań
dwóch różnych adresatów w innych okolicznościach (adresat pierwotny A w okolicznościach B
powinien

czynić

C

oraz

jakiś

adresat

wtórny

X

powinien

zrealizować

sankcję S wtedy, gdy czyn C nie zostanie spełniony przez adresata A).

II.

W myśl innej koncepcji budowy normy prawnej rozróżnić można dwie normy:

(1) sankcjonowaną, która adresatowi pierwotnemu A w

okolicznościach B nakazuje

czynić

C,

a

także

2)

normę

sankcjonującą,

która

nakazuje,

by

adresat

wtórny

(organ państwa) wymierzył sankcję adresatowi pierwotnemu A, gdy w okolicznościach B nie spełni
czynu C. Każda z tych norm składa się z hipotezy (kto i kiedy) oraz dyspozycji (co czynić powinien).
Jeśli organowi państwa nakazane jest wymierzyć sankcję w imieniu państwa, to rozumie się to
skądinąd jako upoważnienie do dokonania takiej czynności.

8

Norma prawna znajduje zastosowanie, gdy znajdzie się określony przez nią adresat i zaktualizują się
przewidziane przez nią okoliczności. Norma prawna jest realizowana;, gdy adresat zachowa się
zgodnie z jej dyspozycją, a jest przestrzegana, gdy adresat czyni to w sposób świadomy.

Niekiedy odpowiednikiem obowiązku adresata normy jest uprawnienie innego podmiotu, zwanego
podmiotem uprawnionym, bądź recypientem zachowania adresata normy. Obowiązek związany jest z
normą postępowania w każdym przypadku, gdy znajduje ona zastosowanie; uprawnienie występuje
jedynie niekiedy jako konsekwencja czyjegoś obowiązku do spełnienia czegoś wobec uprawnionego.

Państwo reaguje w różnorodny sposób na niezrealizowanie norm prawnych. Pierwszą z możliwości
jest sankcja kary polegająca na wymierzeniu w imieniu państwa określonej dolegliwości osobie
przekraczającej normę prawną (np. pozbawienia wolności, grzywny, konfiskaty narzędzia pomocnego
w popełnieniu czynu zabronionego, przepadku mienia, zakazu prowadzenia pojazdów
mechanicznych, itp.). Państwo wprowadzając sankcję kary, stawia adresata normy w sytuacji
przymusowej, w której musi rozważyć, co jest dla niego bardziej dotkliwe: czy przestrzeganie normy,
czy dotkliwość grożąca za jej nieprzestrzeganie.

Sankcja egzekucji polega na zmuszeniu adresata normy, który jej nie przestrzega, do posłuszeństwa i
zrealizowania takiego stanu rzeczy, który powstałby, gdyby norma była przestrzegana dobrowolnie.
Celem egzekucji jest pomoc w zrealizowaniu stanu rzeczy wskazanego w normie prawnej, aczkolwiek
zazwyczaj w sposób bardzo dolegliwy dla adresata normy.

Przykładowo, jeśli zasądzono kogoś na opróżnienie i wydanie mieszkania (np. w sprawie o podział
majątku dorobkowego stron w wyniku rozwodu), a gdy on tego w przewidzianym czasie nic czyni,
wyspecjalizowany organ państwa osobę taką eksmituje - czyli usuwa siłą fizyczną. Jak dotąd
egzekucja taka jest w RP utrudniona, gdyż wierzyciel powinien wskazać adres, pod który można
dłużnika wyeksmitować (nie można „wyrzucić" nikogo na „ulicę"). Innym przykładem może być zajęcie
wynagrodzenia za pracę do wysokości zasądzonego, a zaległego świadczenia pieniężnego, z
dotkliwym obciążeniem dodatkowymi kosztami - kosztami komornika sądowego.

Całkowicie odmienny charakter ma sankcja nieważności, związana z tym, że kto nic przestrzega
normy prawnej regulującej sposób dokonania czynności umownej (czynności konwencjonalnej
doniosłej prawnie) ten nie osiąga przez swoje zachowanie zamierzonych skutków prawnych, a w
szczególności traci możność uzyskania ochrony prawnej ze strony państwa. Działania dotknięte
sankcją nieważności z punktu widzenia prawa w zasadzie po prostu się nie liczą, traktowane są za
niebyłe, „nieważne". Przykładowo, nieważny jest egzamin przeprowadzony przez osobę
nieupoważnioną, czy też bez uzyskania przez studenta karty egzaminacyjnej. Niekiedy ustanawiane
są normy prawne bez połączenia ich z normami nakazującymi sankcjonowanie ich przekroczenia.
Takie normy nazywa się normami i niedoskonałymi. Powodem może być brak możliwości czynnego
reagowania przez państwo na przekraczanie danych norm (np. nakazujących wierność małżeńską).

Nieprzestrzeganie prawa rodzi niekiedy reakcję niezorganizowaną, np. reakcję opinii publicznej. Mówi
się wtedy o sankcji rozsianej, co jest jednak przedmiotem rozważań socjologii, a nie nauk prawnych.

BUDOWA NORMY PRAWNEJ

HIPOTEZA + DYSPOZYCJA + SANKCJE
HIPOTEZA – warunki, jakie muszą być spełnione
DYSPOZYCJA – pożądany/postulowany sposób zachowania. To może być zakaz/nakaz lub
przyzwolenie/dozwolenie.
SANKCJE – konsekwencje zachowania się niezgodnego z dyspozycją.
Przykład
(Hipoteza) Jeżeli pada deszcz (Dyspozycja) trzeba nosić parasolkę (Sankcja), bo się zmoknie.

9

3. Wykład - system prawa i źródła prawa

Źródła prawa – prawotwórcza działalność upoważnionych do tego organów państwa, polega na
tworzeniu norm prawnych.

Źródłami powszechnie obowiązującego prawa polskiego są:

1. konstytucja
2. ustawy
3. ratyfikowane umowy międzynarodowe
4. rozporządzenia
5. akty prawa miejscowego

System źródeł prawa – całokształt aktów normatywnych ze wzajemnych ich powiązaniem.

Cechy systemu prawnego (polskiego):

1. system zamknięty – źródłem prawa są tylko te akty normatywne, o których stanowi

konstytucja, ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe i rozporządzenia, akty prawa
miejscowego, np. uchwały rady miasta. Tylko na podstawie norm powszechnie
obowiązujących mogą być nałożone obowiązki i uprawnienia na osobę.

2. bezwzględny prymat konstytucji – wszystkie akty prawne muszą być zgodne z konstytucją.

Dotyczy to również umów międzynarodowych.

3. hierarchiczność źródeł prawa – o możliwości wydawania aktów niższego rzędu przesądzają

akty wyższego rzędu, np. rozporządzenie można wydać na podstawie upoważnienia
ustawowego. O treści aktu niższego rzędu przesądza akt wyższego rzędu.

System prawny ma charakter zmienny, powstają wciąż nowe ustawy itp.

Źródła prawa

Prawo wywodzi się z wielu źródeł. Podstawowym i często mylonym podziałem źródeł prawa jest
podział na:

1. źródła prawa sensu stricto (z łac. fontes iuris oriundi) – źródła prawa oznacza akty normatywne,

czy też inaczej akty prawne zawierające przepisy prawa oraz tryb tworzenia takich aktów.

2. źródła poznania prawa (z łac. fontes iuris cognoscendi). – źródła poznania prawa obejmuje

wszelkie materiały służące poznaniu prawa oraz wszelkie formy przekazu o prawie (dokumenty,
publikacje, nawet Internet).

Rodzaje systemów prawnych

Ze względu na dopuszczalność istnienia różnych źródeł prawa, można wyróżnić w kulturze zachodniej
dwa systemy prawne:



anglosaski system common law i



kontynentalny system prawa.

Podstawową różnicą między nimi (przynajmniej ze względu na źródła prawa) jest to że system
common law dopuszcza tworzenie prawa przez sądy w wyniku precedensowych rozstrzygnięć.

Pamiętając o tym, że również w wielu kontynentalnych systemach prawnych wyroki sądów (zwłaszcza
najwyższych) mają znaczenie przy późniejszych interpretacjach prawa stanowionego (i mogą
zapoczątkować jakąś "linię" orzecznictwa), zwrócić należy uwagę że wyroki sądów w kontynentalnych

10

systemach prawa mają jednak o wiele mniejsze znaczenie niż wyroki sądów w systemach common
law. Te ostatnie bowiem tworzą prawo, a te pierwsze tylko je interpretują.

Fakt, że w systemach typu common law sądy biorą udział w tworzeniu prawa nie oznacza jednak
braku wpływu normalnych demokratycznych władz na tworzenie prawa w państwach stosujących ten
system. Bowiem obok prawa precedensowego (czyli właśnie common law) egzystuje również tzw.
statute law czyli prawo stanowione przez organ przedstawicielski (parlament).

Źródła powstania prawa

Art. 87. Konstytucji RP

1. Źródłami powszechnie obowiązującego prawa Rzeczypospolitej Polskiej są: Konstytucja, ustawy,
ratyfikowane umowy międzynarodowe oraz rozporządzenia.

2. Źródłami powszechnie obowiązującego prawa Rzeczypospolitej Polskiej są na obszarze działania
organów, które je ustanowiły, akty prawa miejscowego.

Źródła polskiego prawa można podzielić na źródła powszechnie obowiązujące i źródła
wewnętrznie obowiązujące. Obowiązująca Konstytucja z 1997 roku do źródeł powszechnie
obowiązujących zalicza Konstytucję, ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe, rozporządzenia
oraz akty prawa miejscowego (z zastrzeżeniem że obowiązują one tylko na obszarze działania
organów, które je ustanowiły).

Oprócz tego Konstytucja w art. 234 przewiduje kolejny akt powszechnie obowiązujący –
rozporządzenie z mocą ustawy, wydawane przez prezydenta RP, wyłącznie w ściśle określonych
przez Konstytucję wypadkach. Nadto źródłami powszechnie obowiązującego prawa są przepisy
stanowione przez organizację międzynarodową, jeśli umowa międzynarodowa konstytuująca tę
organizację przewiduje taką skuteczność prawną tych przepisów w prawie wewnętrznym.

Jako źródła prawa wewnętrznie obowiązujące Konstytucja wymienia uchwały i zarządzenia Rady
Ministrów. Należy przy tym podkreślić, że o ile katalog źródeł prawa powszechnie obowiązującego jest
w zasadzie zamknięty i nie może być rozszerzany to katalog źródeł prawa wewnętrznie
obowiązującego jest otwarty i istnieją również inne akty prawne wewnętrznie obowiązujące nie
wymienione w Konstytucji (okólniki, zalecenia itp.).

Prawo zwyczajowe

Kwestią kontrowersyjną jest czy w Polsce do źródeł prawa należy zaliczyć prawo zwyczajowe.
Konstytucja nie zalicza prawa zwyczajowego do źródeł prawa. W doktrynie polskiego prawa
konstytucyjnego przyjmuje się jednak, że Konstytucja wymienia jedynie katalog źródeł prawa
stanowionego przez państwo i nie wyklucza istnienia obok prawa stanowionego prawa zwyczajowego.
Konsekwencją uznania zwyczaju prawnego za źródło prawa powszechnie obowiązującego w Polsce
jest możliwość oparcia na nim rozstrzygnięcia organu państwowego. Pamiętać jednak należy, że
system źródeł prawa powszechnie obowiązującego według polskiej Konstytucji opiera się na prawie
stanowionym, a wykształcenie się zwyczaju prawnego, regulującego jakąś kategorię stosunków
społecznych jest obecnie raczej tylko potencjalną możliwością. W każdym razie zwyczaj taki nie może
się nigdy ukształtować contra legem, to znaczy może on stanowić źródło prawa pod warunkiem
zgodności z powszechnie obowiązującymi aktami prawnymi wymienionymi przez Konstytucję.

Obok prawa zwyczajowego źródłem prawa powszechnie obowiązującego w Rzeczypospolitej Polskiej
jest również zbiorowe prawo pracy. Dzieje się tak pomimo niezaliczenia go do źródeł prawa przez
Konstytucję. Jednak zbiorowe prawo pracy (regulaminy pracy, układy zbiorowe pracy) zaliczone jest
do źródeł prawa powszechnie obowiązującego przez art. 9 Kodeksu pracy. Takiej regulacji

11

kodeksowej nie stoi na przeszkodzie Konstytucja, gdyż wymienia ona w kontekście źródeł prawa tylko
akty normatywne pochodzące od państwa.

Źródła poznania prawa – art. 88 Konstytucji

1. Warunkiem wejścia w życie ustaw, rozporządzeń oraz aktów prawa miejscowego jest ich
ogłoszenie.

2. Zasady i tryb ogłaszania aktów normatywnych określa ustawa.

3. Umowy międzynarodowe ratyfikowane za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie są ogłaszane w
trybie wymaganym dla ustaw. Zasady ogłaszania innych umów międzynarodowych określa ustawa.

12

4. Wykład - wykładnia prawa, wnioskowanie prawnicze

Interpretacja tekstu prawnego

Litera prawa pisanego może być interpretowana w różny sposób, i często prawo de facto zmienia się z
czasem, pomimo iż formalnie cały czas ma się do czynienia z tym samym tekstem prawa. Ewolucję
taką widać na przykład w przypadku Konstytucji USA, w której wiele zapisów było reinterpretowanych
w sposób, który uczynił ich odmiennym od znaczenia jakie miały one w chwili powstania – pomimo iż
nie została zmieniona ich treść. Koncepcja dynamicznej (zmieniającej się w czasie) interpretacji prawa
znajduje szerokie uznanie w szybko zmieniających się współcześnie realiach.

Konstytucja Stanów Zjednoczonych Ameryki od daty uchwalenia w 1787 r. doczekała się dopiero 27
poprawek.

Wykładnia prawa – proces myślowy polegający na odkodowaniu przepisu prawnego – czyli ustaleniu
nie budzącej wątpliwości treści normy prawnej. Jest to potrzebne przede wszystkim z powodu
rozbieżności między językiem prawnym i potocznym. Jest to również skutek wieloznaczności słów i
użycia pojęć nieostrych lub nieokreślonych. Największy problem występuje, gdy ustawodawca w
różnych ustawach ten sam zwrot używa w różnych znaczeniach.

Rodzaje wykładni



Ze względu na dokonującego:

1. Autentyczna – przez prawodawcę (np. forma słownika w ustawie)

Art. 5 § 2 pkt 4 kpa, Ilekroć w przepisach Kodeksu postępowania administracyjnego jest mowa o
ministrach - rozumie się przez to Prezesa i wiceprezesa Rady Ministrów pełniących funkcję ministra
kierującego określonym działem administracji rządowej, ministrów kierujących określonym działem
administracji rządowej, przewodniczących komitetów wchodzących w skład Rady Ministrów,
kierowników centralnych urzędów administracji rządowej podległych, podporządkowanych lub
nadzorowanych przez Prezesa Rady Ministrów lub właściwego ministra, a także kierowników innych
równorzędnych urzędów państwowych załatwiających sprawy, o których mowa w art. 1 pkt 1 i 4;

2. Formalna – przez organy państwa (np. znające uzasadnienie dla potrzeb tworzenia regulacji)
3. Legalna – przez organ upoważniony przez prawodawcę (w pewnych sytuacjach Trybunał

Konstytucyjny lub sądy)

4. Operatywna – przez organ stosujący prawo (np. sądy)

Art. 153 ppsa. Ocena prawna i wskazania co do dalszego postępowania wyrażone w orzeczeniu sądu
wiążą w sprawie ten sąd oraz organ, którego działanie, bezczynność lub przewlekłe prowadzenie
postępowania było przedmiotem zaskarżenia.

5. Doktrynalna – przez przedstawiciela nauk prawniczych
6. Nieoficjalna – przez prawników dla potrzeb różnych podmiotów



Ze względu na metodę:

1. Językowa – polega na analizie gramatycznej, analiza ukrytych słów i znaków

interpunkcyjnych. Interpretowanemu tekstowi na samym początku nadaje się takie znaczenie,
jakie te słowa mają w języku potocznym. Jeżeli już się nada jakieś znaczenie to trzeba
identycznie interpretować w całym tekście prawnym.

13

2. Systemowa – na podstawie systemu prawa, w którym funkcjonuje przepis, oznacza, że

badamy gdzie, w jakim miejscu, w pobliżu jakich przepisów znajduje się budzący nasze
wątpliwości przepis. Nie należy wyrywać artykułu z kontekstu.

3. Celowościowa – (teleologiczna) na podstawie celu, jaki ma realizować przepis
4. Funkcjonalna – na podstawie funkcji przepisu
5. Prowspólnotowa – w oparciu o treść prawa Unii Europejskiej (wykładnia prowspólnotowa)
6. Logiczna – na podstawie zasad logiki, poprzez zastosowanie wnioskowań prawniczych

(porównanie)

7. Historyczna – na podstawie kontekstu historycznego
8. Porównawcza - na podstawie porównania podobnych przepisów z innych krajów



Ze względu na uzyskany na podstawie różnych wykładni efekt:

1. Literalna – zakres zastosowania przepisu będzie taki sam jak w przypadku użycia wykładni

językowej

2. Rozszerzająca – wybrane zostanie szersze znaczenie przepisu niż w przypadku

zastosowania wykładni językowej

3. Zawężająca – wybrane zostanie węższe znaczenie przepisu niż w przypadku zastosowania

wykładni językowej



Reguły wnioskowań prawniczych:

1. Rozumowanie a contrario – przeciwnie, odwrotnie, nie stosowanie przepisu do sytuacji, do

których nie odnosi się on wprost

2. Rozumowanie per analogiam –poprzez analogie, porównanie - zastosowanie do sytuacji

nieregulowanych przez przepisy – przepisów regulujących podobne sytuacje

3. Rozumowanie z celu na środki – jeśli dozwolony jest cel, dozwolone są także prowadzące do

niego środki

4. Wnioskowanie reductio ad absurdum – Dowód nie wprost, sprowadzenie do absurdu;

zaniechanie rozumowania w przypadku uzyskania nonsensownych wniosków, to forma
dowodu logicznego, w którym z założenia o nieprawdziwości tezy wyprowadza się
sprzeczność ze zdaniem prawdziwym (założenie nieprawdziwości twierdzenia prowadzi do
sprzeczności), co pozwala przyjąć, że zaprzeczenie tezy jest fałszywe, a sama teza
prawdziwa.

5. Wnioskowanie a fortiori - aby dowód jakiegoś twierdzenia wyrazić przez już udowodnione

mocniejsze twierdzenie. Wnioskowanie logiczne według tej metody określane jest też jako
wnioskowanie "tym bardziej" (przykład: jeżeli zakazana jest jazda rowerem we dwoje, tym
bardziej zakazana jest jazda rowerem we troje). We wnioskowaniu "tym bardziej" rozróżnia się
wnioskowanie:



a maiore ad minus : wnioskowanie z większego na mniejsze. Jeżeli wolno więcej, to tym

bardziej wolno mniej. Jeżeli ktoś jest uprawniony do czynienia czegoś większego, to tym
bardziej jest uprawniony do czynienia czegoś mniejszego (charakter uprawniający)

Przykład: skoro organ ma prawo odrzucić podanie, to może je też przyjąć warunkowo.



a minore ad maius : wnioskowanie z mniejszego na większe. Jeżeli zabronione jest to,

co mniejsze, to tym bardziej nie wolno czynić tego, co sięga jeszcze dalej (charakter
zakazujący)

14

Przykład: jeżeli zakazano przekraczać prędkość 50 km/h, to tym bardziej nie można jechać z
prędkością 100 km/h.

Klauzula derogacyjna – norma prawna uchylająca odpowiedni przepis, bądź cały akt. Stosowana w
celu uniknięcia sprzeczności lub kolizji w prawie.
Najczęściej przybiera postać następującą: Traci moc rozporządzenie z dn. 27 sierpnia 1997.
Zwrot traci moc oznacza, iż dany przepis/akt traci moc obowiązującą w systemie prawa. Żaden
przedmiot ani podmiot już mu nie podlega jak i nie może się na niego powoływać
W sytuacji, gdy normy nie zostaną uchylone (pomyłka prawodawcy), stosuje się reguły kolizyjne:

 lex specialis derogat legi generali - zasada prawna oznaczająca: prawo o większym stopniu

szczegółowości (pochodzące z aktów prawnych o tej samej mocy, np. z dwóch ustaw,
obowiązujące w tym samym czasie) należy stosować przed prawem ogólniejszym.

 lex superior derogat legi inferiori - zasada prawna przyjmująca, że norma prawna o wyższej

mocy prawnej uchyla normę prawną o niższej mocy prawnej. Przykładowo, jeżeli norma
zawarta w rozporządzeniu jest sprzeczna z normą zawartą w ustawie, należy stosować normę
zawartą w ustawie.

 lex posterior derogat legi priori - zasada prawna, jedna z reguł kolizyjnych, oznaczająca że:

prawo ustanowione później (pochodzące z aktów prawnych o tej samej mocy, np. z dwóch
ustaw i tym samym stopniu szczegółowości) należy stosować przed prawem ustanowionym
wcześniej.

15

5. Wykład - tworzenie prawa

TWORZENIE PRAWA.

1. Etap wstępny – rozpoznanie i określenie stanu stosunków społecznych w interesującej nas

dziedzinie.

2. Określenie modelu docelowego, czyli jak ma być.
3. Określenie wariantów możliwości osiągnięcia zamierzonego celu.
4. Rozpoczęcie pracy nad ustawą:

a. należy ocenić istniejący stan prawny
b. należy ocenić skutki tych istniejących już rozwiązań prawnych
c. przygotować wariantowe rozwiązanie (alternatywy)
d. wybrać alternatywę tą, która jest najlepsza i ocenić jej skutki (finansowe, społeczne i

polityczne)

e. ocenić skutki uboczne
f.

znaleźć sposoby realizacji planu/celu prawnego

5. Podstawowe zasady ustrojowe w Polsce:

zasada demokratycznego państwa prawa

 społeczna gospodarka rynkowa
 zasada podziału władzy
 władza ustawodawcza – Sejm + Senat
 władza wykonawcza – Prezydent + Rada Ministrów
 władza sądownicza – sądy + trybunały

Każda grupa ma własne kompetencje i inna grupa nie może ich modyfikować, chyba, że

pozwolą na to przepisy.

WŁADZA USTAWODAWCZA

Art. 10 Konstytucji RP

1. Ustrój Rzeczypospolitej Polskiej opiera się na podziale i równowadze władzy ustawodawczej,

władzy wykonawczej i władzy sądowniczej.

2. Władzę ustawodawczą sprawują Sejm i Senat, władzę wykonawczą Prezydent

Rzeczypospolitej Polskiej i Rada Ministrów, a władzę sądowniczą sądy i trybunały.

Postępowanie ustawodawcze (procedura ustawodawcza):

 zasada rozpatrywania ustaw na posiedzeniu Sejmu w trybie trzech czytań, zróżnicowanie

zakresu uprawnień Senatu w procesie uchwalania ustaw.

 zasada jedności obrad izb, uchwalanie ustaw zwykłą większością głosów w obecności, co

najmniej połowy ogólnej liczby posłów.

Elementy postępowania:
Wykonanie praw inicjatywy ustawodawczej, obrady w Sejmie i jego organach, prace nad ustawą w
Senacie i ewentualne ustosunkowanie się Sejmu do stanowiska Senatu zakończone głosowaniem
oraz uprawnienia prezydenta związane z podpisaniem i ogłoszeniem ustawy.

Tryb uchwalania ustawy:

 Inicjatywa ustawodawcza: Rada Ministrów, Sejm, Senat, Prezydent, 100 000 obywateli. Prace

nad ustawą (4 pierwsze przypadki) kończą się z końcem kadencji (gdy jedna kadencja kończy
się to druga zaczyna od początku), wyjątkiem jest inicjatywa obywatelska. W piątym przypadku
prace kontynuuje nowy Sejm.

16

 Projekt składa się do laski marszałkowskiej, ale to prezydium Sejmu nadaje mu bieg. Nie ma

wymogu jak długo projekt ma leżeć w szufladzie, chyba, że jest to projekt bardzo pilny.
Natomiast projekt obywatelski musi być przeczytany po 3 miesiącach od złożenia. Nie ma
ograniczenia w ilości wniosków. Każde 100 000 osób może złożyć wniosek.
Należy ustanowić Komitet Organizacyjny, który zatwierdza marszałek. Po akredytacji (czyli po
zebraniu 1000 podpisów i przyjęciu wniosku przez marszałka) należy zebrać 100 000 podpisów,
by Sejm rozpoczął pracę nad projektem. Nie wiadomo jednak czy ten pierwszy tysiąc wlicza się
do tych pozostałych stu tysięcy. Marszałek może odrzucić projekt z powodu błędów formalnych,
wtedy można odwołać się do Sądu Najwyższego.

 Projekt ustawy budżetowej może pochodzić tylko od Rady Ministrów – Rządu.

Ograniczenia prawa inicjatywy dotyczą: ustawy budżetowej, ustawy o prowizorium budżetowym,
ustawy o zaciąganiu długu publicznego, ustawy o udzieleniu gwarancji finansowych przez
państwo.

 Do projektu dołączamy uzasadnienie.

 Czytania (trzy)

•

Pierwsze czytanie – zapoznanie się posłów z celem i ogólnymi założeniami ustawy. Może

odbyć się na plenarnym posiedzeniu, projektodawca może wprowadzić propozycje zmian,
wycofać projekt, Sejm może go odrzucić. Projekt trafia do komisji sejmowej.

•

Drugie czytanie – sprawozdane komisji (stałej lub nadzwyczajnej) – debata nad

poszczególnymi zmianami. Znowu wraca do komisji, która pracuje nad zgłoszonymi
poprawkami (wnioski mniejszości)

•

Trzecie czytanie – końcowa praca zakończona głosowaniem – najpierw głosuje się wnioski

najdalej idące (odrzucenie zmiana). To jest koniec pewnego etapu pracy nad ustawą.

 Kończą się prace Sejmu i ustawa w ten sposób uchwalona trafia do Senatu (ma on 30 dni na

wprowadzenie zmian lub jego odrzucenie), gdy nic nie powie to zgadza się, może chcieć
zmiany lub odrzucić.

 Jeżeli nie ma zmian to wędruje do prezydenta (21 dni na decyzje). Może on podpisać, zwrócić

się do Trybunału Konstytucyjnego (Trybunał ma brak ograniczenia czasowego), aby sprawdzić
zgodność z konstytucją (ustawa budżetowa – obowiązek zajęcia stanowiska - 2 miesiące).

 Tylko prezydent może złożyć wniosek do Trybunału Konstytucyjnego o zbadanie nie podpisanej

ustawy. Po uchwaleniu może więcej osób i nie ma ograniczenia czasu tj. kiedy kierujemy
ustawę do trybunału. Jeżeli nie ma zgodności to nie podpisuje. Jeżeli jest zgodność to
prezydent musi podpisać w ciągu 7 dni. Jeśli błędy nie rzutują zasadniczo na konstytucję to
prezydent może po zaciągnięciu opinii Marszałka Sejmu również podpisać z pominięciem
wadliwych przepisów lub tez może zwrócić ją Sejmowi w celu usunięcia niezgodności.

 Prezydent tez może zastosować veto zawieszające ustawę - kolejne głosowanie w Sejmie, ale

tym razem musi być 3/5 głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów.

 Senat może zaproponować zmiany i wtedy ustawa trafia do Sejmu gdzie by odrzucić musi być

większość bezwzględna (połowa całości +1), liczba liczona od obecnych. Co najmniej połowa
musi być. Sejm może odrzucić veto prezydenta i ustawa będzie obowiązywała.

PROMULGACJA – pospisywanie ustawy przez prezydenta