SOCJALIZACJA, A NIEDOSTOSOWANIE

SOCJALIZACJA, A NIEDOSTOSOWANIE

SPOŁECZNE

SPOŁECZNE

Życiowa działalność człowieka w znacznej mierze

Życiowa działalność człowieka w znacznej mierze

związana jest z pełnieniem przez niego wielu ról

związana jest z pełnieniem przez niego wielu ról

społecznych, takich jak np. rola dziecka, ucznia, kolegi,

społecznych, takich jak np. rola dziecka, ucznia, kolegi,

pracownika, żona, ojca, Polaka, itp.

pracownika, żona, ojca, Polaka, itp.

Pełnienie roli społecznej polega na wykonywaniu

Pełnienie roli społecznej polega na wykonywaniu

przypisanych jej czynności, zgodnych z oczekiwaniami

przypisanych jej czynności, zgodnych z oczekiwaniami

społecznymi. Inne są oczekiwania związane z rolą ucznia,

społecznymi. Inne są oczekiwania związane z rolą ucznia,

od którego oczekuje się dobrych wyników w nauce czy

od którego oczekuje się dobrych wyników w nauce czy

przestrzegania przepisów ‘’kodeksu uczniowskiego’’, a

przestrzegania przepisów ‘’kodeksu uczniowskiego’’, a

inne wiążą się z rolą ojca, od którego wymaga się

inne wiążą się z rolą ojca, od którego wymaga się

odpowiedniej opieki i kontroli nad dzieckiem, zaś jeszcze

odpowiedniej opieki i kontroli nad dzieckiem, zaś jeszcze

inne dotyczą roli Polaka. Wspomniane role nazywane są

inne dotyczą roli Polaka. Wspomniane role nazywane są

społecznymi dlatego, że wyrażają interesy i intencje nie

społecznymi dlatego, że wyrażają interesy i intencje nie

indywidualne, lecz całych określonych grup społecznych.

indywidualne, lecz całych określonych grup społecznych.

Proces nabywania poszczególnych ról społecznych,

Proces nabywania poszczególnych ról społecznych,

określany jako socjalizacja, przebiega zawsze w jakimś

określany jako socjalizacja, przebiega zawsze w jakimś

kontekście społecznym.

kontekście społecznym.

cd. SOCJALIZACJA, A NIEDOSTOSOWANIE SPOŁECZNE

cd. SOCJALIZACJA, A NIEDOSTOSOWANIE SPOŁECZNE

Proces przysposobienia jednostki do pełnienia ról społecznych

Proces przysposobienia jednostki do pełnienia ról społecznych

nigdy niej jest sprawą tylko indywidualnego kontaktu

nigdy niej jest sprawą tylko indywidualnego kontaktu

wychowawcy i wychowanka. Na proces ten składają się bowiem

wychowawcy i wychowanka. Na proces ten składają się bowiem

różnorodne oddziaływania (wpływy) społeczne, skłaniające

różnorodne oddziaływania (wpływy) społeczne, skłaniające

jednostkę do przyjmowania poszczególnych ról społecznych.

jednostkę do przyjmowania poszczególnych ról społecznych.

Drugą cechą procesu socjalizacji jest to, że odbywa się on w

Drugą cechą procesu socjalizacji jest to, że odbywa się on w

warunkach kontroli społecznej, która polega na spontanicznym

warunkach kontroli społecznej, która polega na spontanicznym

reagowaniu otoczenia na różne zachowania się jednostki.

reagowaniu otoczenia na różne zachowania się jednostki.

Zachowania niezgodne z obowiązującą rolą spotykają się z

Zachowania niezgodne z obowiązującą rolą spotykają się z

różnymi formami sankcji społecznych, natomiast zachowania

różnymi formami sankcji społecznych, natomiast zachowania

zgodne z oczekiwaniami grupy są przez nią aprobowane

zgodne z oczekiwaniami grupy są przez nią aprobowane

(nagradzane). Dzięki tak działającemu systemowi kontroli

(nagradzane). Dzięki tak działającemu systemowi kontroli

społecznej, jednostka orientuje się, jakie są wymagania danej

społecznej, jednostka orientuje się, jakie są wymagania danej

roli oraz odróżnia, które zachowania są, a które nie są

roli oraz odróżnia, które zachowania są, a które nie są

aprobowane przez otoczenie. Kontrola społeczna za pomocą

aprobowane przez otoczenie. Kontrola społeczna za pomocą

reakcji aprobaty i dezaprobaty, skłania więc jednostkę do

reakcji aprobaty i dezaprobaty, skłania więc jednostkę do

poszukiwania zazwyczaj metodą ‘’prób i błędów’’, takich form

poszukiwania zazwyczaj metodą ‘’prób i błędów’’, takich form

zachowania się, które byłyby zgodne z wymaganiami danej roli

zachowania się, które byłyby zgodne z wymaganiami danej roli

społecznej i jako takie dostarczyłby jednostce gratyfikacji

społecznej i jako takie dostarczyłby jednostce gratyfikacji

(nagród) w postaci aprobaty społeczeństwa.

(nagród) w postaci aprobaty społeczeństwa.

cd. SOCJALIZACJA, A NIEDOSTOSOWANIE SPOŁECZNE

cd. SOCJALIZACJA, A NIEDOSTOSOWANIE SPOŁECZNE

W ten sposób człowiek uczy się przewidywania pozytywnych i

W ten sposób człowiek uczy się przewidywania pozytywnych i

negatywnych reakcji otoczenia na swoje zachowania oraz

negatywnych reakcji otoczenia na swoje zachowania oraz

przejawiania takich zachowań, które przynoszą mu oczekiwane

przejawiania takich zachowań, które przynoszą mu oczekiwane

nagrody i pozwalają unikać spodziewanych sankcji. Brak tego

nagrody i pozwalają unikać spodziewanych sankcji. Brak tego

rodzaju

kontroli

prowadzi

do

zaburzeń

społecznego

rodzaju

kontroli

prowadzi

do

zaburzeń

społecznego

przystosowania się człowieka.

przystosowania się człowieka.

Ważnym mechanizmem nabywania ról społecznych jest także

Ważnym mechanizmem nabywania ról społecznych jest także

odwzorowanie zachowań spostrzeganych przez jednostkę u

odwzorowanie zachowań spostrzeganych przez jednostkę u

innych osób (tzw. osób znaczących). Odwzorowanie to może

innych osób (tzw. osób znaczących). Odwzorowanie to może

przyjmować formę

przyjmować formę

naśladownictwo

naśladownictwo

lub

lub

modelowania

modelowania

. Z

. Z

naśladownictwem mamy do czynienia wówczas, gdy człowiek

naśladownictwem mamy do czynienia wówczas, gdy człowiek

przejmuje zewnętrzne cechy postępowania obserwowanych

przejmuje zewnętrzne cechy postępowania obserwowanych

ludzi. Motywem przejmowania tych wzorców jest dążenie

ludzi. Motywem przejmowania tych wzorców jest dążenie

człowieka do społecznego przystosowania się, którego wzorem

człowieka do społecznego przystosowania się, którego wzorem

są dla niego osoby posiadające szczególnie wysoką pozycję

są dla niego osoby posiadające szczególnie wysoką pozycję

społeczną oraz cieszą się popularnością i prestiżem w grupie.

społeczną oraz cieszą się popularnością i prestiżem w grupie.

Ponieważ tego rodzaju dążenie jest powszechne, dlatego

Ponieważ tego rodzaju dążenie jest powszechne, dlatego

zjawisko naśladownictwa stanowi czynnik silnie skłaniający

zjawisko naśladownictwa stanowi czynnik silnie skłaniający

jednostkę do określonych zachowań związanych z daną rolą

jednostkę do określonych zachowań związanych z daną rolą

społeczną.

społeczną.

.

.

cd. SOCJALIZACJA, A NIEDOSTOSOWANIE SPOŁECZNE

cd. SOCJALIZACJA, A NIEDOSTOSOWANIE SPOŁECZNE

Przyswojenie roli społecznej przez odwzorowanie nie ogranicza

Przyswojenie roli społecznej przez odwzorowanie nie ogranicza

się do zewnętrznych cech zachowania. Jednostka może bowiem

się do zewnętrznych cech zachowania. Jednostka może bowiem

przejmować od innych osób nie tylko same zachowania, lecz

przejmować od innych osób nie tylko same zachowania, lecz

także uznawane przez nich systemy wartości, poglądy,

także uznawane przez nich systemy wartości, poglądy,

przekonania, itd. Mówimy wówczas o

przekonania, itd. Mówimy wówczas o

modelowaniu

modelowaniu

, które

, które

prowadzi do przyjęcia przez człowieka norm obowiązujących w

prowadzi do przyjęcia przez człowieka norm obowiązujących w

danej zbiorowości, a więc uchwycenia obowiązującej roli

danej zbiorowości, a więc uchwycenia obowiązującej roli

społecznej poprzez zaakceptowanie istotnych dla niej norm i

społecznej poprzez zaakceptowanie istotnych dla niej norm i

wartości.

wartości.

W praktyce wychowawczej rezultaty procesu socjalizacji zależą

W praktyce wychowawczej rezultaty procesu socjalizacji zależą

od tego, czy przyjęcie przez jednostkę wartościowej

od tego, czy przyjęcie przez jednostkę wartościowej

wychowawczo roli społecznej nie jest sprzeczne z rolą pełnioną

wychowawczo roli społecznej nie jest sprzeczne z rolą pełnioną

dotychczas w grupie oraz od siły motywującej człowieka do jej

dotychczas w grupie oraz od siły motywującej człowieka do jej

pełnienia. Tak np., jeżeli nowa rola społeczna wymaga od

pełnienia. Tak np., jeżeli nowa rola społeczna wymaga od

jednostki rezygnacji z członkostwa lub rezygnacji z dotychczas

jednostki rezygnacji z członkostwa lub rezygnacji z dotychczas

zajmowanej wysokiej pozycji w grupie, to może ona przyjąć

zajmowanej wysokiej pozycji w grupie, to może ona przyjąć

nową rolę społeczną tylko wtedy, gdy ta zapewni jej

nową rolę społeczną tylko wtedy, gdy ta zapewni jej

zaspokojenie istotnych dla niej potrzeb w co najmniej takiej

zaspokojenie istotnych dla niej potrzeb w co najmniej takiej

samej lub większej mierze, niż rola pełniona dotychczas.

samej lub większej mierze, niż rola pełniona dotychczas.

cd. SOCJALIZACJA, A NIEDOSTOSOWANIE SPOŁECZNE

cd. SOCJALIZACJA, A NIEDOSTOSOWANIE SPOŁECZNE

W praktyce z takim przypadkiem mamy do czynienia wówczas,

W praktyce z takim przypadkiem mamy do czynienia wówczas,

gdy np. wychowawca z ośrodku wychowawczym narzuca

gdy np. wychowawca z ośrodku wychowawczym narzuca

wychowankowi rolę „lojalnego podopiecznego’’, które pełni w

wychowankowi rolę „lojalnego podopiecznego’’, które pełni w

grupie rówieśników rolę „dobrego kolegi”. Zazwyczaj

grupie rówieśników rolę „dobrego kolegi”. Zazwyczaj

jednocześnie pełnienie obydwu tych ról nie jest możliwe,

jednocześnie pełnienie obydwu tych ról nie jest możliwe,

ponieważ eliminują się one wzajemnie. Zatem wychowanek

ponieważ eliminują się one wzajemnie. Zatem wychowanek

zdecyduje się na wybór tej roli, która w większym stopniu

zdecyduje się na wybór tej roli, która w większym stopniu

zapewni mu zaspokojenie jego istotnych potrzeb. Dlatego też,

zapewni mu zaspokojenie jego istotnych potrzeb. Dlatego też,

w większości wypadków, odrzuci on rolę „lojalnego

w większości wypadków, odrzuci on rolę „lojalnego

wychowanka”, jako mniej przydatną w tym względzie, na rzecz

wychowanka”, jako mniej przydatną w tym względzie, na rzecz

roli „dobrego kolegi”. W przypadku gdy presja wychowawcy

roli „dobrego kolegi”. W przypadku gdy presja wychowawcy

będzie zbyt silna, wychowanek zacznie poszukiwać rozwiązań

będzie zbyt silna, wychowanek zacznie poszukiwać rozwiązań

kompromisowych w pełnieniu obydwu sprzecznych ze sobą ról,

kompromisowych w pełnieniu obydwu sprzecznych ze sobą ról,

tak aby być w zgodzie z wymaganiami kolegów i wychowawcy,

tak aby być w zgodzie z wymaganiami kolegów i wychowawcy,

co może mieć negatywny skutek dla samej jednostki.

co może mieć negatywny skutek dla samej jednostki.

cd. SOCJALIZACJA, A NIEDOSTOSOWANIE SPOŁECZNE

cd. SOCJALIZACJA, A NIEDOSTOSOWANIE SPOŁECZNE

Oprócz wymienionej możliwości zaspokojenia potrzeb istnieje w

Oprócz wymienionej możliwości zaspokojenia potrzeb istnieje w

procesie socjalizacji jeszcze inny ważny czynnik motywujący

procesie socjalizacji jeszcze inny ważny czynnik motywujący

jednostkę do pełnienia określonej roli społecznej. Jest nim silne

jednostkę do pełnienia określonej roli społecznej. Jest nim silne

pragnienie przynależności do jakiejś grupy społecznej, jakie

pragnienie przynależności do jakiejś grupy społecznej, jakie

odczuwa niemal każdy człowiek. Prowadzi ono często do

odczuwa niemal każdy człowiek. Prowadzi ono często do

przyjęcia obowiązującej w tej grupie roli, jeszcze przed

przyjęcia obowiązującej w tej grupie roli, jeszcze przed

uzyskaniem w niej członkostwa. Warto tu wspomnieć i o takiej

uzyskaniem w niej członkostwa. Warto tu wspomnieć i o takiej

prawidłowości, zgodnie z którą jednostka wysoko ceniąca sobie

prawidłowości, zgodnie z którą jednostka wysoko ceniąca sobie

członkostwo w jakiejś grupie (również takiej o charakterze

członkostwo w jakiejś grupie (również takiej o charakterze

dewiacyjnym) będzie przenosić obowiązującą w niej rolę także

dewiacyjnym) będzie przenosić obowiązującą w niej rolę także

do innych grup do których przynależy.

do innych grup do których przynależy.

W procesie socjalizacji istotną rolę odgrywa tzw.

W procesie socjalizacji istotną rolę odgrywa tzw.

grupa

grupa

odniesienia

odniesienia

, określana jako zbiorowość, w której członkostwo

, określana jako zbiorowość, w której członkostwo

jednostka pozytywnie wartościuje i w efekcie przyjmuje

jednostka pozytywnie wartościuje i w efekcie przyjmuje

obowiązujące w niej role, normy, wartości i cele. Grupa

obowiązujące w niej role, normy, wartości i cele. Grupa

odniesienia odgrywa zasadniczą rolę w uwewnętrznieniu przez

odniesienia odgrywa zasadniczą rolę w uwewnętrznieniu przez

człowieka poszczególnych ról społecznych. O uwewnętrznionej

człowieka poszczególnych ról społecznych. O uwewnętrznionej

przez kogoś roli mówimy wtedy, gdy pełni on ją z własnej woli i

przez kogoś roli mówimy wtedy, gdy pełni on ją z własnej woli i

z pełnym zadowoleniem. Wypełnianie takiej roli już samo w

z pełnym zadowoleniem. Wypełnianie takiej roli już samo w

sobie jest dla jednostki nagradzające.

sobie jest dla jednostki nagradzające.

cd. SOCJALIZACJA, A NIEDOSTOSOWANIE SPOŁECZNE

cd. SOCJALIZACJA, A NIEDOSTOSOWANIE SPOŁECZNE

W praktyce wychowawczej jednostka może jednak pełnić daną

W praktyce wychowawczej jednostka może jednak pełnić daną

rolę w sposób czysto zewnętrzny, np. pod wpływem jakiejś

rolę w sposób czysto zewnętrzny, np. pod wpływem jakiejś

presji. Oto np. wychowanek w zakładzie jest spokojny,

presji. Oto np. wychowanek w zakładzie jest spokojny,

posłuszny

i

grzeczny

w

obawie

przed

przykrymi

posłuszny

i

grzeczny

w

obawie

przed

przykrymi

konsekwencjami lub w celu uzyskania jakiś przywilejów.

konsekwencjami lub w celu uzyskania jakiś przywilejów.

Przestaje jednak pełnić tę rolę w momencie, gdy ustąpi

Przestaje jednak pełnić tę rolę w momencie, gdy ustąpi

zewnętrzny nacisk. W powyższym przypadku rola „dobrego

zewnętrzny nacisk. W powyższym przypadku rola „dobrego

wychowanka” nie jest przez jednostkę uwewnętrznioną

wychowanka” nie jest przez jednostkę uwewnętrznioną

(zinternalizowana).

(zinternalizowana).

Zjawisko

uwewnętrzniania

ról

społecznych

oraz

Zjawisko

uwewnętrzniania

ról

społecznych

oraz

związanych z nimi norm, wartości i zachowań stanowi

związanych z nimi norm, wartości i zachowań stanowi

czynnik o podstawowym znaczeniu dla wychowania

czynnik o podstawowym znaczeniu dla wychowania

resocjalizującego

resocjalizującego

. Chodzi bowiem o to, aby postępowanie

. Chodzi bowiem o to, aby postępowanie

wychowanka wypływało z jego osobistych wartości, potrzeb i

wychowanka wypływało z jego osobistych wartości, potrzeb i

przekonań, nie zaś z poczucia konieczności poddawania się

przekonań, nie zaś z poczucia konieczności poddawania się

jakimś presjom zewnętrznym. Tego typu uwewnętrznienie może

jakimś presjom zewnętrznym. Tego typu uwewnętrznienie może

jednak wystąpić tylko wówczas, gdy respektowanie danych

jednak wystąpić tylko wówczas, gdy respektowanie danych

norm i wartości czy pewien typ zachowania przynoszą

norm i wartości czy pewien typ zachowania przynoszą

jednostce gratyfikację w postaci zaspokajania jej istotnych

jednostce gratyfikację w postaci zaspokajania jej istotnych

potrzeb. W sytuacji jednak, gdy pełnienie danej roli dostarcza

potrzeb. W sytuacji jednak, gdy pełnienie danej roli dostarcza

jednostce

jedynie

przykrych

doznań,

to

proces

ich

jednostce

jedynie

przykrych

doznań,

to

proces

ich

uwewnętrznienia w praktyce nigdy nie nastąpi.

uwewnętrznienia w praktyce nigdy nie nastąpi.

cd. SOCJALIZACJA, A NIEDOSTOSOWANIE SPOŁECZNE

cd. SOCJALIZACJA, A NIEDOSTOSOWANIE SPOŁECZNE

Bardzo często wdrażanie jednostki do pełnienia określonej roli

Bardzo często wdrażanie jednostki do pełnienia określonej roli

nie jest możliwe bez uprzedniego przekształcenia społecznych

nie jest możliwe bez uprzedniego przekształcenia społecznych

powiązać człowieka i dokonania odpowiedzialnych zmian w

powiązać człowieka i dokonania odpowiedzialnych zmian w

grupach, do których on należy, zwłaszcza dotyczy to grupy

grupach, do których on należy, zwłaszcza dotyczy to grupy

odniesienia.

odniesienia.

W nawiązaniu do pojęcia przystosowania społecznego można

W nawiązaniu do pojęcia przystosowania społecznego można

powiedzieć, że człowiek jest tym bardziej przystosowany

powiedzieć, że człowiek jest tym bardziej przystosowany

społecznie, im lepiej pełni rożne role społeczne, tzn. im bardziej

społecznie, im lepiej pełni rożne role społeczne, tzn. im bardziej

respektuje

związane

z

nimi

oczekiwania

społeczne.

respektuje

związane

z

nimi

oczekiwania

społeczne.

Respektowanie zaś przez człowieka rożnych oczekiwań zależy

Respektowanie zaś przez człowieka rożnych oczekiwań zależy

od jego osobistych możliwości sprostowania wymogom danej

od jego osobistych możliwości sprostowania wymogom danej

roli i od siły motywującej go do jej pełnienia. Im możliwości te

roli i od siły motywującej go do jej pełnienia. Im możliwości te

są większe i im silniejsza jest motywacja jednostki, tym bardziej

są większe i im silniejsza jest motywacja jednostki, tym bardziej

człowiek będzie respektował oczekiwania społeczne wyrażane

człowiek będzie respektował oczekiwania społeczne wyrażane

w pełnionych przez siebie rolach.

w pełnionych przez siebie rolach.

Inaczej

mówiąc,

człowiek

jest

tym

bardziej

Inaczej

mówiąc,

człowiek

jest

tym

bardziej

przystosowany społecznie, im bardziej jest zdolny (może

przystosowany społecznie, im bardziej jest zdolny (może

i umie) oraz im bardziej jest skłonny (chce) postępować

i umie) oraz im bardziej jest skłonny (chce) postępować

zgodnie z oczekiwaniami społecznymi.

zgodnie z oczekiwaniami społecznymi.

cd. SOCJALIZACJA, A NIEDOSTOSOWANIE SPOŁECZNE

cd. SOCJALIZACJA, A NIEDOSTOSOWANIE SPOŁECZNE

Tak

wiec,

osobami

niedostosowanymi

społecznie

Tak

wiec,

osobami

niedostosowanymi

społecznie

nazwiemy te jednostki, które:

nazwiemy te jednostki, które:

1) nie są zdolne (nie mogą) pełnić ról społecznych

1) nie są zdolne (nie mogą) pełnić ról społecznych

zgodnie z oczekiwaniami otoczenia na skutek dysfunkcji

zgodnie z oczekiwaniami otoczenia na skutek dysfunkcji

organicznych w zakresie procesów orientacyjnych (głusi,

organicznych w zakresie procesów orientacyjnych (głusi,

niewidomi), procesów intelektualnych (upośledzeni

niewidomi), procesów intelektualnych (upośledzeni

umysłowo), procesy werbalno - motoryczne (przewlekle

umysłowo), procesy werbalno - motoryczne (przewlekle

chorzy i kalecy);

chorzy i kalecy);

2) nie są skłonne (nie chcą) do pełnienia ról społecznych

2) nie są skłonne (nie chcą) do pełnienia ról społecznych

wskutek negatywnego ustosunkowania się wobec

wskutek negatywnego ustosunkowania się wobec

rożnych oczekiwań społecznych.

rożnych oczekiwań społecznych.

Oczywiście, możliwy jest także taki przypadek, ze jednostka

Oczywiście, możliwy jest także taki przypadek, ze jednostka

jednocześnie nie jest zdolna i nie jest skłonna do pełnienia ról

jednocześnie nie jest zdolna i nie jest skłonna do pełnienia ról

zgodnie z oczekiwaniami społecznymi.

zgodnie z oczekiwaniami społecznymi.

O ile wiec źródłem niedostosowania osób pierwszej kategorii

O ile wiec źródłem niedostosowania osób pierwszej kategorii

jest niedostatek zdolności, to w przypadku jednostek drugiej

jest niedostatek zdolności, to w przypadku jednostek drugiej

grupy podłoże niedostosowania stanowi brak skłonności do

grupy podłoże niedostosowania stanowi brak skłonności do

przestrzegania społecznych norm i respektowania wartości

przestrzegania społecznych norm i respektowania wartości

społecznych. W tym ostatnim przypadku mamy do czynienia z

społecznych. W tym ostatnim przypadku mamy do czynienia z

wykolejeniem społecznym

wykolejeniem społecznym

.

.

cd. SOCJALIZACJA, A NIEDOSTOSOWANIE SPOŁECZNE

cd. SOCJALIZACJA, A NIEDOSTOSOWANIE SPOŁECZNE

Biorąc pod uwagę powyższe rozróżnienia, wzajemne relacje

Biorąc pod uwagę powyższe rozróżnienia, wzajemne relacje

między

jednostkami

niedostosowanymi

i

wykolejonymi

między

jednostkami

niedostosowanymi

i

wykolejonymi

społecznie można przedstawić w postaci poniższego schematu:

społecznie można przedstawić w postaci poniższego schematu:

niedostosowani społecznie

niedostosowani społecznie

głusi i niewidomi,

głusi i niewidomi,

wykolejeni społecznie

wykolejeni społecznie

upośledzeni umysłowo,

upośledzeni umysłowo,

przewlekle chorzy i kalecy

przewlekle chorzy i kalecy

wykolejeni

wykolejeni

wykolejeni

wykolejeni

przestępczo

przestępczo

obyczajowo

obyczajowo

cd. SOCJALIZACJA, A NIEDOSTOSOWANIE SPOŁECZNE

cd. SOCJALIZACJA, A NIEDOSTOSOWANIE SPOŁECZNE

Trzeba wyraźnie podkreślić, że nie każde zachowanie

Trzeba wyraźnie podkreślić, że nie każde zachowanie

niezgodne

z

rolą

społeczną

będzie

przejawem

niezgodne

z

rolą

społeczną

będzie

przejawem

wykolejenia społecznego. Aby można było je tak

wykolejenia społecznego. Aby można było je tak

sklasyfikować, musi ono:

sklasyfikować, musi ono:

- stanowić świadomą reakcję jednostki na społeczne

- stanowić świadomą reakcję jednostki na społeczne

oczekiwania (obowiązujące w danym społeczeństwie

oczekiwania (obowiązujące w danym społeczeństwie

normy);

normy);

- odznaczać się antagonizmem d e s t r u k t y w n y m

- odznaczać się antagonizmem d e s t r u k t y w n y m

wobec ogólnie uznanych norm i wartości.

wobec ogólnie uznanych norm i wartości.

Nie będzie, więc przejawem wykolejenia społecznego

Nie będzie, więc przejawem wykolejenia społecznego

zachowanie wychowanka, który nie wykonał polecenia

zachowanie wychowanka, który nie wykonał polecenia

wychowawcy, ponieważ nie usłyszał, albo też nie

wychowawcy, ponieważ nie usłyszał, albo też nie

zrozumiał treści polecenia. Będzie nim natomiast takie

zrozumiał treści polecenia. Będzie nim natomiast takie

samo postępowanie

podopiecznego, który dobrze

samo postępowanie

podopiecznego, który dobrze

zrozumiał, o co chodzi i jest w stanie to wykonać, lecz

zrozumiał, o co chodzi i jest w stanie to wykonać, lecz

zignorował wolę wychowawcy, ponieważ się z nią nie

zignorował wolę wychowawcy, ponieważ się z nią nie

zgadza, bądź też np. chce go zwyczajnie wyprowadzić z

zgadza, bądź też np. chce go zwyczajnie wyprowadzić z

równowagi.

równowagi.

cd. SOCJALIZACJA, A NIEDOSTOSOWANIE SPOŁECZNE

cd. SOCJALIZACJA, A NIEDOSTOSOWANIE SPOŁECZNE

Drugi z wymienionych warunków dotyczy antagonizmu

Drugi z wymienionych warunków dotyczy antagonizmu

destruktywnego. Otóż zachowania człowieka mogą mieć

destruktywnego. Otóż zachowania człowieka mogą mieć

charakter antagonistyczny wobec norm społecznych w sensie

charakter antagonistyczny wobec norm społecznych w sensie

konstruktywnych, bądź też w sensie destruktywnych. Z

konstruktywnych, bądź też w sensie destruktywnych. Z

antagonizmem konstruktywnym mamy do czynienia wówczas,

antagonizmem konstruktywnym mamy do czynienia wówczas,

gdy jednostka przeciwstawia się aktualnym wartościom i

gdy jednostka przeciwstawia się aktualnym wartościom i

normom społecznym wskutek uznania wartości i norm innych,

normom społecznym wskutek uznania wartości i norm innych,

przeciwstawianych obowiązującym, ale cennych z punktu

przeciwstawianych obowiązującym, ale cennych z punktu

widzenia interesu społecznego. Takie postępowanie cechuje

widzenia interesu społecznego. Takie postępowanie cechuje

np. rewolucjonistów, których w żadnym razie nie można

np. rewolucjonistów, których w żadnym razie nie można

nazwać wykolejonymi społecznie. Inaczej natomiast ma się

nazwać wykolejonymi społecznie. Inaczej natomiast ma się

rzecz z antagonizmem destruktywnym, który stanowi

rzecz z antagonizmem destruktywnym, który stanowi

konsekwencję

egoistycznych

postaw

jednostki

wobec

konsekwencję

egoistycznych

postaw

jednostki

wobec

oczekiwań społecznych. Tego rodzaju przeciwstawienie się

oczekiwań społecznych. Tego rodzaju przeciwstawienie się

wszelkim normom społecznym, niezależnie od ich treści i

wszelkim normom społecznym, niezależnie od ich treści i

charakteru

stanowi

cechę

wykolejenia

społecznego.

charakteru

stanowi

cechę

wykolejenia

społecznego.

Specyficzną, zatem cechą osób wykolejonych jest przejawiany

Specyficzną, zatem cechą osób wykolejonych jest przejawiany

przez nie antagonistyczno-destruktywny stosunek do norm

przez nie antagonistyczno-destruktywny stosunek do norm

(prawnych,

moralnych,

obyczajowych)

regulujących

(prawnych,

moralnych,

obyczajowych)

regulujących

współżycie społeczne, są to więc jednostki niedostosowane

współżycie społeczne, są to więc jednostki niedostosowane

do życia w danym społeczeństwie.

do życia w danym społeczeństwie.

cd. SOCJALIZACJA, A NIEDOSTOSOWANIE SPOŁECZNE

cd. SOCJALIZACJA, A NIEDOSTOSOWANIE SPOŁECZNE

Dotychczas ujmowaliśmy wykolejenie społeczne jako

Dotychczas ujmowaliśmy wykolejenie społeczne jako

pewne zachowania, charakteryzujące się określonymi

pewne zachowania, charakteryzujące się określonymi

cechami. Jednakże zachowania te stanowią jedynie

cechami. Jednakże zachowania te stanowią jedynie

zewnętrzną warstwę tego, co składa się na wykolejenie

zewnętrzną warstwę tego, co składa się na wykolejenie

społeczne, które można określić jako trójwymiarowy

społeczne, które można określić jako trójwymiarowy

model obejmujący;

model obejmujący;

1) przejawy różnych odmian wykolejenia społecznego,

1) przejawy różnych odmian wykolejenia społecznego,

zwane także manifestacjami (tj. antagonistyczno-

zwane także manifestacjami (tj. antagonistyczno-

destruktywne zachowania);

destruktywne zachowania);

2) negatywne stany osobowości, które stanowią źródło

2) negatywne stany osobowości, które stanowią źródło

przejawów wykolejenia społecznego;

przejawów wykolejenia społecznego;

3)

przyczyny

wytworzenia

się

wymienionych

3)

przyczyny

wytworzenia

się

wymienionych

negatywnych stanów osobowości i w efekcie przejawów

negatywnych stanów osobowości i w efekcie przejawów

wykolejenia.

wykolejenia.

Zrozumienie

związku

między

tymi

trzema

Zrozumienie

związku

między

tymi

trzema

elementami składowymi jest niezwykle istotną sprawą

elementami składowymi jest niezwykle istotną sprawą

dla praktyki resocjalizacyjnej. Związek ten możne

dla praktyki resocjalizacyjnej. Związek ten możne

sformułować następująco: zachowania antagonistyczno -

sformułować następująco: zachowania antagonistyczno -

destruktywne

są

rezultatem

określonych

zmian

destruktywne

są

rezultatem

określonych

zmian

osobowości jednostki. Te z kolei stanowią skutek

osobowości jednostki. Te z kolei stanowią skutek

działania

różnych,

zewnętrznych

i

wewnętrznych

działania

różnych,

zewnętrznych

i

wewnętrznych

czynników (przyczyn) wpływających na jednostkę w toku

czynników (przyczyn) wpływających na jednostkę w toku

jej socjalizacji.

jej socjalizacji.

cd. SOCJALIZACJA, A NIEDOSTOSOWANIE SPOŁECZNE

cd. SOCJALIZACJA, A NIEDOSTOSOWANIE SPOŁECZNE

Wynika stąd, że wszelkie usiłowania oddziaływań

Wynika stąd, że wszelkie usiłowania oddziaływań

resocjalizacyjnych

ukierunkowanych

wyłącznie

na

resocjalizacyjnych

ukierunkowanych

wyłącznie

na

niepożądane zachowania wychowanka, z pominięciem

niepożądane zachowania wychowanka, z pominięciem

pracy nad jego osobowością i usuwania przyczyn –

pracy nad jego osobowością i usuwania przyczyn –

nie

nie

mogą przynieść oczekiwanych skutków wychowawczych

mogą przynieść oczekiwanych skutków wychowawczych

.

.

Zatem

działania

wychowawcze,

jeżeli

mają

być

Zatem

działania

wychowawcze,

jeżeli

mają

być

skuteczne, powinny koncentrować się nie na objawach

skuteczne, powinny koncentrować się nie na objawach

wykolejenia (tj. na zachowaniach), lecz na stanie

wykolejenia (tj. na zachowaniach), lecz na stanie

osobowości podopiecznego oraz na przyczynach, które

osobowości podopiecznego oraz na przyczynach, które

ten stan wywołały. Powyższa dyrektywa stanowi

ten stan wywołały. Powyższa dyrektywa stanowi

wyjściowy

warunek

powodzenia

oddziaływań

wyjściowy

warunek

powodzenia

oddziaływań

wychowawczych.

wychowawczych.

Jej istotę można także ująć schematycznie:

Jej istotę można także ująć schematycznie:

Zachowania antagonistyczno – destruktywne

Zachowania antagonistyczno – destruktywne

Negatywne stany osobowości jednostki

Negatywne stany osobowości jednostki

Czynniki wywołujące

Czynniki wywołujące

negatywne stany osobowości

negatywne stany osobowości

Kierunki oddziaływań

Kierunki oddziaływań

wychowawczych

wychowawczych

PRZEJAWY WYKOLEJENIA

PRZEJAWY WYKOLEJENIA

Jeżeli przejawy wykolejenia społecznego, a więc

Jeżeli przejawy wykolejenia społecznego, a więc

antagonistyczno -destruktywne zachowania jednostki

antagonistyczno -destruktywne zachowania jednostki

polegają na łamaniu przez nią norm prawnych - mówimy

polegają na łamaniu przez nią norm prawnych - mówimy

wówczas o

wówczas o

wykolejeniu przestępczym

wykolejeniu przestępczym

.

.

W przypadku gdy łamane są normy moralne i

W przypadku gdy łamane są normy moralne i

obyczajowe, wówczas mamy do czynienia z

obyczajowe, wówczas mamy do czynienia z

wykolejeniem

wykolejeniem

obyczajowym

obyczajowym

.

.

Często jednak bywa tak, że jednostki wykolejone

Często jednak bywa tak, że jednostki wykolejone

obyczajowo łamią także normy prawne, wówczas

obyczajowo łamią także normy prawne, wówczas

występuje tzw.

występuje tzw.

wykolejenie obyczajowo - przestępcze.

wykolejenie obyczajowo - przestępcze.

Wszystkie te ww. zachowania, o których mowa są

Wszystkie te ww. zachowania, o których mowa są

określone jako pewne czynności, które regulowane są

określone jako pewne czynności, które regulowane są

przez centralny system, zwany osobowością. U osób

przez centralny system, zwany osobowością. U osób

wykolejonych społecznie stan owego systemu regulacji

wykolejonych społecznie stan owego systemu regulacji

(tj. osobowości) powoduje, że zachowania tych osób stają

(tj. osobowości) powoduje, że zachowania tych osób stają

się wyrazem ich negatywnego ustosunkowania wobec

się wyrazem ich negatywnego ustosunkowania wobec

różnych norm i wartości społecznych. Ten negatywny

różnych norm i wartości społecznych. Ten negatywny

stosunek wobec porządku społecznego przejawia się w

stosunek wobec porządku społecznego przejawia się w

formie zachowań

formie zachowań

opornych i zaczepnych

opornych i zaczepnych

.

.

cd. PRZEJAWY WYKOLEJENIA

cd. PRZEJAWY WYKOLEJENIA

Przejawy

wykolejenia

społecznego

w

praktyce

Przejawy

wykolejenia

społecznego

w

praktyce

resocjalizacyjnej mogą przybierać trojaką postać:

resocjalizacyjnej mogą przybierać trojaką postać:

•

zachowania asocjalne

zachowania asocjalne

, które są właściwe ludziom

, które są właściwe ludziom

wyobcowanym

z

życia

społecznego,

ignorującym

wyobcowanym

z

życia

społecznego,

ignorującym

wymagania społeczne, lecz nie uciekającym się do

wymagania społeczne, lecz nie uciekającym się do

atakowania norm społecznych. Istotną cechą zachowań

atakowania norm społecznych. Istotną cechą zachowań

tego rodzaju jest nie tyle wrogość, ile raczej obojętności,

tego rodzaju jest nie tyle wrogość, ile raczej obojętności,

izolacja i unikanie wszelkich oczekiwań oraz obowiązków

izolacja i unikanie wszelkich oczekiwań oraz obowiązków

społecznych.

Licznych

przykładów

zachowań

społecznych.

Licznych

przykładów

zachowań

asocjalnych, dostarcza styl życia np. hipisów.

asocjalnych, dostarcza styl życia np. hipisów.

•

zachowania, tzw.

zachowania, tzw.

dysocjalne,

dysocjalne,

charakteryzują te osoby,

charakteryzują te osoby,

którym brak jest zdolności do uwewnętrznienia zasad

którym brak jest zdolności do uwewnętrznienia zasad

moralnych, a które jednocześnie szukają oparcia wśród

moralnych, a które jednocześnie szukają oparcia wśród

innych ludzi. Jednostki takie nie są zdolne do związania

innych ludzi. Jednostki takie nie są zdolne do związania

się

uczuciowego

z

bardziej

ogólnymi

ideałami,

się

uczuciowego

z

bardziej

ogólnymi

ideałami,

wartościami i celami zatem poszukują tych wartości w

wartościami i celami zatem poszukują tych wartości w

innych ludziach. Człowiek tej kategorii wiąże się więc z

innych ludziach. Człowiek tej kategorii wiąże się więc z

osobami, a nie z ideałami, jakie reprezentują te osoby.

osobami, a nie z ideałami, jakie reprezentują te osoby.

cd. PRZEJAWY WYKOLEJENIA

cd. PRZEJAWY WYKOLEJENIA

Tak więc jednostka dysocjalna ma silne poczucie

Tak więc jednostka dysocjalna ma silne poczucie

wspólnoty z grupą, jednak nie z jej tradycją, normami i

wspólnoty z grupą, jednak nie z jej tradycją, normami i

wartościami, a jedynie z konkretnymi ludźmi. W ten

wartościami, a jedynie z konkretnymi ludźmi. W ten

sposób jednostka bardzo często włącza się do

sposób jednostka bardzo często włącza się do

zbiorowości

dewiacyjnych,

wrogich

wobec

zbiorowości

dewiacyjnych,

wrogich

wobec

społeczeństwa, takich jak bandy młodzieżowe, grupy

społeczeństwa, takich jak bandy młodzieżowe, grupy

nieformalne o charakterze przestępczym, przyjmując

nieformalne o charakterze przestępczym, przyjmując

normy postępowania, które dana grupa jej narzuca.

normy postępowania, które dana grupa jej narzuca.

Jeżeli jednak taka grupa zawiedzie zaufanie jednostki –

Jeżeli jednak taka grupa zawiedzie zaufanie jednostki –

wówczas odrzuca ona członkostwo i tym samym

wówczas odrzuca ona członkostwo i tym samym

obowiązujące w danej grupy wartości oraz normy

obowiązujące w danej grupy wartości oraz normy

postępowania.

postępowania.

- zachowania antysocjalne cechują z kolei ludzi, którzy

- zachowania antysocjalne cechują z kolei ludzi, którzy

nie są związani ani ze społeczeństwem, ani z żadną

nie są związani ani ze społeczeństwem, ani z żadną

grupą, ani z żadnym wartościami społecznymi.

grupą, ani z żadnym wartościami społecznymi.

Przeciwstawiają się oni wszelkiej więzi społecznej,

Przeciwstawiają się oni wszelkiej więzi społecznej,

nawet typu dysocjalnego. Skrajną postać takich

nawet typu dysocjalnego. Skrajną postać takich

zachowań można scharakteryzować następująco: „są

zachowań można scharakteryzować następująco: „są

to ludzie amoralni, którzy nie potrafią nikogo kochać i

to ludzie amoralni, którzy nie potrafią nikogo kochać i

do nikogo się przywiązać. Wystarcza im koncepcja

do nikogo się przywiązać. Wystarcza im koncepcja

własnej, egoistycznie przeżywanej pomyślności. Sami

własnej, egoistycznie przeżywanej pomyślności. Sami

natomiast chętnie eksploatują czyjeś uczucia i

natomiast chętnie eksploatują czyjeś uczucia i

pozyskują czyjeś względy w celu zaspokojenia swoich

pozyskują czyjeś względy w celu zaspokojenia swoich

egoistycznych pragnień.

egoistycznych pragnień.