Rozdział dwudziesty czwarty

UMOWA RACHUNKU BANKOWEGO



ż 82. Umowa rachunku bankowego i jej unormowanie

I. Pojęcie i cechy.
1. Współczesne instytucje bankowe są szczególnie powołane do groma-
dzenia środków pieniężnych, które są uzyskiwane, także i pod postacią wkładów
klientów, do organizowania operacji pieniężnych i udzielania kredytu długo- lub
krótkoterminowego. Z tym wiąże się dokonywanie różnego rodzaju czynności
finansowych, a także czynności cywilnoprawnych, związanych z prowadzeniem
rachunków bankowych, rozliczeń i wykonywanie zleceń na podstawie
odpowiedniego stosunku umowy z klientem.
W Polsce Ludowej przeprowadzono nacjonalizację banków istniejących w
okresie międzywojennym. Poza prawem bankowym obowiązywało wiele przepisów
wykonawczych i związkowych. Z przepisów tych wynikała dla jednostek gospodarki
uspołecznionej konieczność gromadzenia środków pieniężnych na rachunku we
właściwej instytucji bankowej oraz przeprowadzania rozliczeń pieniężnych za
pośrednictwem banku, o ile przepisy dotyczące tej kwestii nie stanowiły inaczej.
Jednostki gospodarki nieuspołecznionej mogły, lecz nie musiały korzystać z usług
banku.
W warunkach gospodarki centralnie sterowanej działalność instytucji
bankowych wiązała się ściśle z prowadzeniem polityki finansowej państwa, m.in. na
odcinku obrotu pieniężnego w szerokim tego słowa znaczeniu. Oprócz banków
państwowych pewną działalność przejawiały banki spółdzielcze. Strona
cywilnoprawna stosunku banku z klientem traktowana była na płaszczyźnie równości
między kontrahentami. Przepisy finansowe natomiast udzielały bankom prawa
kontroli: co do użycia środków pieniężnych klienta, sposobu dokonywania rozliczeń
tymi środkami itd. Przypadki i zakres tej kontroli były normowane szerzej lub węziej.
Zmiany dokonujące się obecnie w życiu politycznym i gospodarczym Polski
znalazły odbicie także w szeroko rozumianych stosunkach bankowych. Ustawa -
Prawo bankowe, uchwalona 31 I 1989 r. (Dz.U. nr 4, poz. 21), była wielokrotnie
nowelizowana, poczynając od września 1989 r. Szczególne znaczenie miała ustawa
z 14 II 1992 r. o zmianie ustawy Prawo bankowe i niektórych innych ustaw (Dz.U. nr
20, poz. 78). Mimo tych nowelizacji niezbędne było stworzenie całościowego,
nowoczesnego unormowania. Zostało ono zawarte w ustawie z 29 VIII 1997 r.
Prawo bankowe (Dz.U. nr 140, poz. 939). Ustawa weszła w życie 1 I 1998 roku.
Ramy podręcznika nie pozwalają na szczegółowe omawianie problematyki
prawa bankowego. Należy jednak zasygnalizować, że nowa ustawa przewiduje
możliwość tworzenia banków państwowych, spółdzielczych oraz banków w formie
spółek akcyjnych (art. 12). Zezwolenie na utwor-renic banku wydaje Komisja
Nadzoru Bankowego działająca pod przewodnictwem Prezesa
Narodowego Banku Polskiego, a nie -- jak pod rządem prawa bankowego z 1989 r.
Prezes Narodowego Banku Polskiego jednoosobowo. Bank może rozpocząć
działalność po uzyskaniu zezwolenia. Komisja Nadzoru Bankowego (por. art. 25-30
ustawy z 29 VIII 1997 r. o Narodowym Banku Polskim, Dz.U. nr 140, poz. 938)
sprawuje także nadzór nad działalnością banków.
Rozszerzeniu uległ zakres form działania banków. Na szczególne
podkreślenie zasługuje przyznanie bankom prawa emitowania papierów
wartościowych na warunkach podawanych przez bank do publicznej wiadomości.
W przepisach kodeksu cywilnego unormowano cywilnoprawne elementy
stosunku banku z klientem w zakresie umowy rachunku bankowego, w sposób
raczej ramowy w tytule XX księgi III (art. 725-733). Bardziej szczegółowe
uregulowania zawarte są w przepisach art. 49-62 prawa bankowego oraz w innych
przepisach prawa finansowego.



2. W ujęciu kodeksu cywilnego przez umowę rachunku bankowego bank
zobowiązuje się wobec posiadacza rachunku, na czas oznaczony lub nie oznaczony,
do przechowywania jego środków pieniężnych oraz do przeprowadzania na jego
zlecenie rozliczeń pieniężnych (art. 725 k.c.).
Określenie rodzaju rachunku pozostawione jest przepisom spoza kodeksu.
Najogólniej chodzi o cztery podstawowe rodzaje, jakimi są: rachunek bieżący,
rachunek pomocniczy, rachunek lokat terminowych oraz rachunek wkładów
oszczędnościowych. Zasady każdego z nich podlegają szczególnemu unormowaniu.
Instytucjom bankowym znane są i inne rachunki.

Zob. bliżej Z. Żabiński: Umowa rachunku bankowego, Warszawa 1967 i tam
cyt. lit.; tenże: Rozwój podstaw prawa obrotu pieniężnego i czynności bankowych,
St. Cywil. 1988, nr 34; S. Grzybowski: (w) System, t. III, cz. 2, ż 104-110; por. też M.
Bączyk: Odpowiedzialność umowna banku w prawie polskim, Toruń 1989, s. 44 i n.;
W. Pyzioł: (w) Prawo umów w obrocie gospodarczym, pod red. 5. Włodyki, Kraków
1993; A. Pomorska: Komentarz do prawa bankowego, Warszawa 1994; S. Rudnicki:
Zagadnienia prawa bankowego w orzecznictwie Sądu Najwyższego, Zielona Góra
1994.

Do istotnych elementów umowy (esentialia negotii) należą: zobowiązanie
banku do przyjmowania i przechowywania środków pieniężnych klienta oraz
zobowiązanie do przeprowadzania na jego zlecenie rozliczeń pieniężnych, do czego
bank zostaje umocowany. Poza tym jest to umowa konsensualna, powstająca przez
samo porozumienie stron co do otwarcia rachunku bankowego. Z reguły jest to
umowa odpłatna, nigdy wzajemna. Odpłatność polega na oprocentowaniu kapitału
na rzecz klienta, skoro bank może obracać tymi środkami w czasie, gdy są one
zgromadzone na jego rachunku (zob. art. 726 k.c.). Z kolei klient ponosi koszty
(niewysokie) manipulacyjne.



II. Prawa i obowiązki stron.
Stanowią one połączenie praw i obowiązków znanych z instytucji:
przechowania nieprawidłowego (łac. depositum irregulare) i zlecenia.
Ze strony banku istnieje naprzód obowiązek zwrotu całości lub części
środków klienta na każde jego żądanie, chyba że umowa zastrzega konieczność
dokonania wypowiedzenia (art. 726). Następnie bank ma obowiązek
przeprowadzania na zlecenie posiadacza rachunku wskazanych przez niego
rozliczeń pieniężnych i może tego odmówić tylko w przypadkach przewidzianych w
przepisach szczególnych (art. 727). Wiąże się to m.in. z funkcjami kontroli banku
wynikającymi z postanowień spoza zakresu kodeksu.
Porządkowe znaczenie ma obowiązek przesyłania posiadaczowi rachunku
wyciągu rachunku z ustaleniem salda (art. 728 ż 1 k.c.).
Co do wymagań dotyczących staranności banku i sankcji z tytułu niewy-
konania lub nienależytego wykonania jego obowiązków, znajdują zastosowanie
ogólne przepisy o zobowiązaniach.
Ze strony posiadacza rachunku pewne obowiązki mogą wynikać z treści
konkretnych umów z bankiem, a nadto zwłaszcza z regulaminów bankowych, którym
się poddaje. Wymaga podkreślenia obowiązek zgłoszenia niezgodności salda w
ciągu 14 dni od dnia otrzymania wyciągu z rachunku przesłanego przez bank (art.
728 ż 2 k.c.).
Co do obowiązku zawiadamiania banku o zmianie miejsca zamieszkania lub
siedziby - zob. art. 729 kodeksu cywilnego.
Przepisy kodeksu cywilnego uzupełniane są przepisami prawa bankowego
(rozdz. 3 "Rachunki bankowe" - art. 49-62). Na szczególną uwagę zasługuje art. 54
prawa bankowego określający formę umowy (pisemna - ust. 1) oraz jej treść (ust. 2 i
3).
Co do praw i obowiązków stron, istotne znaczenie mają ogólne warunki umów
i regulaminy wydawane przez banki na podstawie art. 109 ust. 1 prawa bankowego
Wiążą one strony, jeżeli umowa nie zawiera odmiennych postanowień (art. 109 ust.
1 prawa bankowego). W orz. SN (7) z 24 IX 1993 r. (OSN 1994, nr 3, poz. 52) Sąd
Najwyższy wskazał, że wydane przez bank regulaminy mają charakter
nienormatywny. Należy także wskazać, że środki pieniężne na rachunkach
bankowych objęte zostały systemem gwarancji polegającym na tym, że w razie
utraty przez podmiot objęty systemem gwarancji możliwości ich zwrotu, deponent
uzyskuje z Bankowego Funduszu Gwarancyjnego sumę stanowiącą określony
procent kwoty zgromadzonej na rachunku. Por. ustawę z 14 XII 1994 r. o Bankowym
Funduszu Gwarancyjnym (Dz.U. z 1995 r., nr 4, poz. 18 ze zm.).




III. Zakończenie stosunku prawnego.
Umowa może być zawarta na czas oznaczony lub nie oznaczony. W tym
drugim przypadku każda ze stron może ją rozwiązać w dowolnym czasie przez
wypowiedzenie. Jednakże bank może wypowiedzieć klientowi umowę tylko z
ważnych powodów (art. 730 k.c.). Samo wyczerpanie środków posiadacza rachunku
na koncie prowadzonym przez bank nie powoduje rozwiązania umowy.
Roszczenia wzajemne stron z umowy rachunku bankowego przedawniają się
w krótkim, bo dwuletnim terminie. Nie dotyczy to jednak roszczeń o zwrot wkładów
oszczędnościowych (art. 731 k.c.). Można sądzić, że do tych ostatnich stosuje się
ogólne przepisy o przedawnieniu roszczeń. Roszczenie o zwrot wkładu nie ulega w
ogóle przedawnieniu, dopóki nie zostanie zgłoszone wobec kontrahenta.

Czynności cywilnoprawne związane z prowadzeniem przez bank rachunku
bankowego klienta niejednokrotnie wiążą się ze stosowaniem instytucji papierów
wartościowych, dokumentów na okaziciela lub dokumentów legitymacyjnych, a także
instytucji przekazu uznawanego przez praktykę bankową.
Zob. w tej kwestii niżej ż 106 oraz ż 108-113.



IV. Wkład oszczędnościowy.
Bliższe uwagi o umowie rachunku oszczędnościowego zawarte są w
opracowaniu Z. Radwański, J. Panowicz-Lipska: Zobowiązania, s. 209 i n. Zob. też:
J. Mojak, E. Niezbecka: Dowody imienne i na okaziciela na włożone wkłady
oszczędnościowe (próba interpretacji art. !8 prawa bankowego), Pal. 1997, nr 9-10,
chociaż rozważania tam zawarte uległy częściowo dezaktualizacji (art. 55 ust. 2
obowiązującego prawa bankowego przewiduje, że dowód zawarcia umowy rachunku
oszczędnościowego jest wystawiany jako dokument imienny).