MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Małgorzata Karbowiak
Posługiwanie się dokumentacją techniczną 833[01].O1.02
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
Recenzenci:
mgr inż. Teresa Traczyk
mgr inż. Marek Zasada
Opracowanie redakcyjne:
mgr inż. Małgorzata Karbowiak
Konsultacja:
mgr inż. Jolanta Skoczylas
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 833[01].O1.02
 Posługiwanie się dokumentacją techniczną , zawartego w modułowym programie nauczania
dla zawodu mechanik maszyn i urządzeń drogowych.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
1
SPIS TREÅšCI
1. Wprowadzenie 4
2. Wymagania wstępne 6
3. Cele kształcenia 7
4. Materiał nauczania 8
4.1. Znormalizowane elementy rysunku technicznego i budowlanego 8
4.1.1. Materiał nauczania 8
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 9
4.1.3. Ćwiczenia 9
4.1.4. Sprawdzian postępów 10
4.2. Konstrukcje geometryczne 11
4.2.1. Materiał nauczania 11
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 14
4.2.3. Ćwiczenia 14
4.2.4. Sprawdzian postępów 15
4.3. Widoki, przekroje, kłady 16
4.3.1. Materiał nauczania 16
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 18
4.3.3. Ćwiczenia 18
4.3.4. Sprawdzian postępów 20
4.4. Rysowanie i wymiarowanie części maszyn oraz połączeń 21
4.4.1. Materiał nauczania 21
4.4.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 24
4.4.3. Ćwiczenia 24
4.4.4. Sprawdzian postępów 25
4.5. Uproszczenia i oznaczenia graficzne elementów i materiałów
budowlanych 26
4.5.1. Materiał nauczania 26
4.5.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 35
4.5.3. Ćwiczenia 35
4.5.4. Sprawdzian postępów 37
4.6. Rysunki wykonawcze, złożeniowe i schematy. Zapisywanie
informacji wykonawczych na rysunku 38
4.6.1. Materiał nauczania 38
4.6.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 40
4.6.3. Ćwiczenia 41
4.6.4. Sprawdzian postępów 42
4.7. Powierzchnie topograficzne 43
4.7.1. Materiał nauczania 43
4.7.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 43
4.7.3. Ćwiczenia 44
4.7.4. Sprawdzian postępów 44
4.8. Rysunek perspektywiczny 45
4.8.1. Materiał nauczania 45
4.8.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 46
4.8.3. Ćwiczenia 46
4.8.4. Sprawdzian postępów 47
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
2
4.9. Dokumentacja drogowo-mostowa 48
4.9.1. Materiał nauczania 48
4.9.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 49
4.9.3. Ćwiczenia 50
4.9.4. Sprawdzian postępów 50
4.10. Czytanie rysunków konstrukcyjnych z zakresu dróg i mostów 51
4.10.1. Materiał nauczania 51
4.10.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 51
4.10.3. Ćwiczenia 52
4.10.4. Sprawdzian postępów 53
5. Sprawdzian osiągnięć 54
6. Literatura 59
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
3
1. WPROWADZENIE
Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy o posługiwaniu się dokumentacją
techniczną w zawodzie mechanik maszyn i urządzeń drogowych.
W poradniku zamieszczono:
- wymagania wstępne, czyli wykaz niezbędnych umiejętności i wiedzy, które powinieneś
mieć opanowane, aby przystąpić do realizacji tej jednostki modułowej.
- cele kształcenia tej jednostki modułowej.
- materiał nauczania (rozdział 4), który umożliwia samodzielne przygotowanie się
do wykonania ćwiczeń i zaliczenia sprawdzianów. Obejmuje on również ćwiczenia, które
zawierają wykaz materiałów, narzędzi i sprzętu potrzebnych do realizacji ćwiczeń.
Po ćwiczeniach zamieszczony został sprawdzian postępów. Wykonując sprawdzian
postępów powinieneś odpowiadać na pytania tak lub nie, co oznacza, że opanowałeś
materiał albo nie.
- sprawdzian osiągnięć, w którym zamieszczono instrukcję dla ucznia oraz zestaw zadań
testowych sprawdzających opanowanie wiedzy i umiejętności z zakresu całej jednostki.
Zamieszczona została także karta odpowiedzi.
- wykaz literatury obejmujący zakres wiadomości dotyczących tej jednostki modułowej,
która umożliwia Ci pogłębienie nabytych umiejętności.
- jeżeli masz trudności ze zrozumieniem tematu lub ćwiczenia, to poproś nauczyciela lub
instruktora o wyjaśnienie i ewentualne sprawdzenie, czy dobrze wykonujesz daną
czynność.
Bezpieczeństwo i higiena pracy
W czasie pobytu w pracowni musisz przestrzegać regulaminów, przepisów
bezpieczeństwa i higieny pracy oraz instrukcji przeciwpożarowych, wynikających z rodzaju
wykonywanych prac. Przepisy te poznasz podczas trwania nauki.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
4
833[01].O1
Podstawy zawodu
833[01].O1.01
Stosowanie przepisów bezpieczeństwa
i higieny pracy, ochrony przeciwpożarowej
oraz ochrony środowiska
833[01].O1.02
Posługiwanie się dokumentacją techniczną
833[01].O1.03
Stosowanie praw i pojęć z zakresu
mechaniki, mechatroniki oraz technologii
dróg
i mostów
833[01].O1.04
Określanie materiałów konstrukcyjnych
i eksploatacyjnych stosowanych
w drogownictwie
833[01].O1.05
Wytwarzanie elementów maszyn
Schemat układu jednostek modułowych
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
5
2. WYMAGANIA WST
PNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
- korzystać z różnych z
ródeł informacji,
- posługiwać się podstawowymi pojęciami z zakresu budownictwa,
- stosować odpowiednie zabezpieczenia terenu budowy,
- przestrzegać podstawowych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony
przeciwpożarowej oraz ochrony środowiska,
- stosować zasady bezpiecznej pracy podczas styczności z urządzeniami elektrycznymi,
- organizować stanowisko pracy zgodnie z wymogami ergonomii.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
6
3. CELE KSZTAA
CENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
- zastosować znormalizowane elementy rysunku technicznego maszynowego
i budowlanego,
- odwzorować i zwymiarować wyrób maszynowy z zastosowaniem rzutów prostokątnych
i zapisać różne informacje techniczne,
- zastosować uproszczenia i oznaczenia graficzne elementów i materiałów budowlanych,
- odczytać rysunki wykonawcze, złożeniowe i schematy typowych części i zespołów
maszynowych,
- wykonać rysunki (szkice) topograficzne i konstrukcyjne dotyczące dokumentacji
drogowo mostowej i planów budowlanych,
- zanalizować elementy dokumentacji technicznej,
- rozróżnić elementy dokumentacji drogowo-mostowej,
- posłużyć się terminami i definicjami stosowanymi w rysunku technicznym maszynowym
i budowlanym,
- sporządzić rysunki z wykorzystaniem techniki komputerowej.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
7
4. MATERIAA
NAUCZANIA
4.1. Znormalizowane elementy rysunku technicznego
i budowlanego
4.1.1. Materiał nauczania
Normalizacja
Normalizacja to ujednolicenie wszystkich lub niektórych cech przedmiotu lub czynności
i nadanie temu ujednoliceniu charakteru przepisu prawnego. Normalizacja ma na celu
zwiększenie i uproszczenie produkcji, poprawę jakości wyrobów oraz zmniejszenie kosztów.
W tym celu sprowadza się ogół wytwarzanych produktów do określonej liczby typów
podstawowych, zgodnych z odpowiednimi normami.
Normalizacja elementów rysunku technicznego ułatwia wymianę myśli technicznej,
usprawnia wykonywanie i ujednolica wygląd rysunków. Polskie normy podają uproszczony
sposób rysowania elementów instalacji, budynków, budowli, części maszyn itp. Na przykład
uproszczony rysunek drogi nie daje wyobrażenia o danym elemencie,
ale zaoszczędza dużo czasu i jeżeli wszyscy znają oznaczenie, jest to wystarczające zarówno
dla projektanta, jak i wykonawcy.
Normą nazywamy dokument techniczno-prawny zawierający ustalone w sposób
jednoznaczny technicznie i ekonomicznie wymagania jakościowe lub ilościowe dotyczące
danego wyrobu, sposoby wykonania czynności itp.
W Polsce normy (PN) ustanawia Polski Komitet Normalizacyjny z siedzibÄ…
w Warszawie. Jest on centralnym organem normalizacji i koordynuje działalność
normalizacyjną wszystkich zakładów przemysłowych, organów gospodarczych i instytutów
naukowych.
W Polskich Normach określa się między innymi podstawowe cechy jakościowe
wyrobów, właściwości techniczno-użytkowe materiałów i surowców, wymagania dotyczące
wykonywania dokumentacji technicznej obiektów budowlanych oraz warunków wykonania
i odbioru robót budowlanych. Ponadto zawierają definicje nazw, pojęć, a także oznaczenia
i symbole.
W naszym kraju publikuje się następujące normy:
- polskie (PN)  powszechnie obowiązujące na terenie całego kraju,
- branżowe (BN)  obowiązujące w określonym dziale wytwórczości (branży), stopniowo
zastępowane normami PN,
- zakładowe (ZN) dotyczące produkcji w jednym lub kilku przedsiębiorstwach.
Polskie Normy mają oznaczenia odpowiadające określonemu działowi gospodarki
narodowej, np. normy dotyczące budownictwa  B, nauki  N, w przemyśle maszynowym 
M, w przemyśle drzewnym  D. Oznaczenie:  PN-82/N-01616 Rysunek techniczny. Linie
rysunkowe , stanowi skrócony zapis informacji, że jest to Polska Norma ustanowiona w 1982
r. dotycząca zagadnień naukowo-technicznych, dokumentacji i organizacji i ma kolejny
numer 01616.
Obecnie dostosowuje się polskie normy do norm międzynarodowych (ISO) w celu
wyeliminowania przeszkód głównie w wymianie towarów i dokumentacji.
W 1947 r. powołano w Londynie Międzynarodową Organizację Normalizacyjną
(International Organization for Standardization  ISO), do której należy Polski Komitet
Normalizacyjny. Celem działalności ISO jest rozwój normalizacji w skali światowej. Ma to
umożliwić międzynarodową wymianę dóbr i usług, usunięcie barier technicznych w handlu
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
8
oraz rozwój współpracy intelektualnej, naukowej, technicznej i ekonomicznej między
narodami.
W wyniku tej działalności zmienia się sukcesywnie treść i oznaczenia Polskich Norm.
Na przykład zapis:  PN-ISO 7200:1994 Rysunek techniczny. Tabliczki rysunkowe , oznacza,
że norma ta jest uzgodniona z ISO, ma numer dostosowany do Międzynarodowej Klasyfikacji
Norm (International Classification for Standars  ICS) i została wydana w 1994 r.
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. W jakim celu wprowadzamy normalizację elementów rysunku technicznego?
2. Jakie rozróżniamy normy?
3. Co nazywamy normÄ…?
4. Jaki komitet ustanawia w Polsce normy?
5. Co określają Polskie Normy?
6. Jakie normy publikuje siÄ™ w naszym kraju?
7. Jak nazywa się organizacja powołana w Londynie?
8. Jaki cel ma ISO?
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Co oznacza zapis PN  90/N  02424.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) określić zasady oznaczenia norm,
2) wyjaśnić podane oznaczenie,
3) sprawdzić poprawność wykonanej pracy,
4) zaprezentować wykonane ćwiczenie.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- oznaczenia norm,
- literatura z rozdziału 6 dotycząca normalizacji w rysunku budowlanym.
Ćwiczenie 2
Uzupełnij zdania:
- Normalizacja to działalność polegająca na..............................i publikowaniu......................
- Polska Norma to krajowy......................................normalizacyjny.
- Normy...............................obowiązują w określonym dziale wytwórczości.
- Normy PN-ISO sÄ… zgodne z.................................standardami.
- Normy......................................sÄ… zgodne z europejskimi standardami.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
9
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przeanalizować uważnie treść ćwiczenia,
2) przypomnieć sobie wiadomości o normach i ich oznaczeniach,
3) uzupełnić zdania,
4) sprawdzić poprawność wykonanej pracy,
5) zaprezentować wykonane ćwiczenie.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- kartki ze zdaniami, przybory do pisania,
- literatura z rozdziału 6 dotycząca normalizacji w rysunku budowlanym.
4.1.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) określić, czym zajmuje się normalizacja?
ðð ðð
2) określić, w jakim celu stosuje się normalizację?
ðð ðð
3) wymienić rodzaje norm?
ðð ðð
4) określić, czym zajmuje się ISO?
ðð ðð
5) odczytać oznaczenia Polskiej Normy?
ðð ðð
6) rozróżnić rodzaje norm?
ðð ðð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
10
4.2. Konstrukcje geometryczne
4.2.1. Materiał nauczania
Przedmioty przedstawione na rysunkach technicznych mają zazwyczaj kształty
składające się z prostych brył geometrycznych takich jak sześciany, prostopadłościany,
ostrosłupy, itp.
Na rysunkach bryły te są przedstawione jako figury płaskie. Płaskimi figurami
geometrycznymi są np.: trójkąty, kwadraty, prostokąty, trapezy, koła i elipsy.
Rysowanie elementów figur płaskich
Proste leżące w jednej płaszczyz
nie, pokrywające się lub nie mające żadnych punktów
wspólnych, nazywamy prostymi równoległymi.
Proste, które przecinają się pod kątem prostym, nazywamy prostopadłymi. Aby wykreślić
prostą prostopadłą do prostej m, należy z punktu A leżącego na tej prostej zakreślić
dowolnym promieniem r półkole przecinające prostą m w dwóch punktach B i C. Następnie
z punktów B i C promieniem R większym od AB zakreślamy łuki, których przecięcie stanowi
punkt D. Punkt D Å‚Ä…czymy z punktem A. Prosta n przeprowadzona przez punkty A i D jest
prostopadłą do prostej m (rys. 1).
Rys. 1. Rysowanie za pomocą cyrkla i linijki prostej prostopadłej do prostej
m, przeprowadzonej przez punkt A [1, s. 30]
Aby podzielić odcinek AB na siedem równych części musimy z punktu A poprowadzić
pod dowolnym kÄ…tem prostÄ… pomocniczÄ…. Na tej prostej, zaczynajÄ…c od punktu A zaznaczamy
za pomocą cyrkla siedem odcinków równej długości. Koniec odcinka AB łączymy z punktem
K. Prowadzimy przez punkty C, D, E, F, G i H proste równoległe do BK. Podzielą one
odcinek AB na siedem równych części (rys. 2).
Rys. 2. Podział odcinka na 7 równych części [1, s. 31]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
11
Rysowanie figur płaskich
Aby zbudować trójkąt równoboczny mając dany bok AB, należy z punktów A i B
zakreślić łuki promieniem równym bokowi AB. Punkt przecięcia promieni oznaczamy literą
C. Następnie łączymy punkt C z punktami A i B (rys. 3).
Rys. 3. Wykreślanie trójkąta równobocznego [1, s. 33]
Aby zbudować trójkąt prostokątny mamy dane przyprostokątne: podstawę AB
i bok AC. W punkcie A wystawiamy prostą prostopadłą do podstawy AB, następnie
odmierzamy na niej odcinek AC i punkt C Å‚Ä…czymy z punktem B (rys. 4).
Rys. 4. Wykreślanie trójkąta prostokątnego [1, s. 33]
Aby zbudować kwadrat mamy dany jego bok AB. W punkcie A na prostej p wystawiamy
prostą prostopadłą do p, a następnie z punktu A promieniem r = AB zakreślamy łuk, który
przetnie prostą p w punkcie B oraz prostopadłą do niej w punkcie D. Następnie tym samym
promieniem zakreślamy łuki z punktów B i D. Punkt przecięcia tych łuków oznaczamy literą
C i Å‚Ä…czymy go z punktem D i B otrzymujÄ…c kwadrat (rys. 5).
Rys. 5. Wykreślanie kwadratu [1, s. 34]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
12
Aby wykreślić trapez równoramienny mamy dane boki równoległe AB i CD oraz
wysokość AE. Z punktu A wystawiamy prostą prostopadłą do AB i na niej odkładamy
wysokość AE. Przez punkt E prowadzimy prostą p równoległą do AB. Na prostej
p odkładamy odcinek EC=0,5(AB-CD) oraz dany bok CD. Otrzymane punkty C i D są
wierzchołkami trapezu. A
ącząc punkty C z A i D z B otrzymamy trapez równoramienny (rys.
6).
Rys. 6. Wykreślanie trapezu równoramiennego [1, s. 34]
ChcÄ…c znalez
ć środek okręgu rysujemy dwie nierównoległe względem siebie cięciwy AB
i CD. Symetralne tych cięciw a i b przetną się w punkcie O, który jest szukanym środkiem
okręgu (rys. 7).
Rys. 7. Wyznaczanie środka okręgu [1, s. 36]
Chcąc w okrąg o danym promieniu r wpisać pięciokąt foremny, kreślimy dwie średnice
do siebie prostopadłe AB i CD. Następnie dzielimy promień AO na połowę i otrzymujemy
punkt E. Z tego punktu kreślimy łuk o promieniu EC, który przetnie średnicę AB w punkcie
F. Odcinek CF jest bokiem n (rys. 8).
Rys. 8. Wpisywanie pięciokąta foremnego w okrąg [1, s. 36]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
13
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie znasz figury płaskie?
2. Jakie znasz sposoby wykreślania prostych prostopadłych i prostych równoległych?
3. W jaki sposób można podzielić odcinek na dowolną liczbę równych części?
4. W jaki sposób można wykreślić trapez równoramienny?
5. W jaki sposób można wykreślić trójkąt równoramienny i prostokątny?
6. W jaki sposób można wyznaczyć środek okręgu?
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wykreśl prostą równoległą do dowolnej prostej m.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) narysować prostą m,
3) wykreślić prostą równoległą do prostej m,
4) zaprezentować wykonane ćwiczenie.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- materiały i przybory kreślarskie,
- literatura z rozdziału 6 dotycząca podstawowych konstrukcji geometrycznych.
Ćwiczenie 2
Wykreśl sześciokąt foremny wpisany w okrąg o danym promieniu r.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przeczytać treść ćwiczenia,
2) przygotować materiały i przybory kreślarskie,
3) wykreślić okrąg o promieniu r,
4) podzielić okrąg koła cyrklem, na sześć równych odcinków o długości r,
5) połączyć liniami prostymi punkty podziału okręgu,
6) zaprezentować wykonane ćwiczenie.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- materiały i przybory kreślarskie,
- literatura z rozdziału 6 dotycząca podstawowych konstrukcji geometrycznych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
14
4.2.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) wymienić znane ci figury płaskie?
ðð ðð
2) wykreślić prostą prostopadłą i prostą równoległą?
ðð ðð
3) podzielić odcinek na dowolną liczbę równych do dowolnej prostej
części? ðð ðð
4) wykreślić trapez równoramienny?
ðð ðð
5) wykreślić trójkąt równoramienny i trójkąt prostokątny?
ðð ðð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
15
4.3. Widoki, przekroje, kłady
4.3.1. Materiał nauczania
Rzuty prostokątne mogą występować w postaci widoków lub przekrojów. W rysunku
technicznym przedmioty o prostych kształtach przedstawia się w widoku, czyli odzwierciedla
się zewnętrzne kształty przedmiotu, przy czym krawędzie niewidoczne rysuje się linią
kreskową. W przypadku przedmiotów o złożonej budowie wewnętrznej, duża liczba linii
kreskowych, oznaczających niewidoczne wewnętrzne kontury przedmiotu czyni rysunek mało
czytelnym. Z widoku nie można odczytać, czy przedmiot ma wewnętrzną budowę
jednorodną, czy złożoną.
Przekroje
W celu czytelnego odwzorowania skomplikowanych kształtów wewnętrznych stosuje się
przekroje. Przekrój otrzymujemy w wyniku przecięcia rysowanego obiektu lub elementu,
wyobrażoną płaszczyzną tnącą, poprowadzoną równolegle do płaszczyzny rzutu lub
prostopadle do osi przedmiotu. Po przecięciu przedmiotu wyobrażalną płaszczyzną,
odrzucamy przednią część przedmiotu, gdy płaszczyzna tnąca jest pionowa, lub górną jego
część, gdy płaszczyzna tnąca jest pozioma. W ten sposób odsłania się nam wnętrze
rysowanego obiektu lub elementu.
Stosownie do usytuowania płaszczyzny tnącej rysunki tego wnętrza noszą nazwę
przekrojów poziomych lub pionowych. Kolejne etapy tworzenia przekroju poziomego
i pionowego budynku obrazuje rys. 9. Fazy pokazujÄ…ce przecinanie budynku sÄ… narysowane
wyłącznie w celach poglądowych.
Rys. 9. Etapy tworzenia przekrojów: a) poziomego, b) pionowego [1, s. 46]
Przekroje rysuje się zgodnie z zasadami rzutowania. Zgodnie z Polską Normą ślady
płaszczyzn przekroju, czyli miejsca ich poprowadzenia oznacza się linią punktową grubą
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
16
lub odcinkami linii grubej. Tą samą grubością linii rysuje się krawędzie przekrojów obiektów
i elementów. Ponadto płaszczyzny przekroju zakreskowujemy stosując oznaczenia graficzne
materiałów.
Przy oznaczeniach śladów płaszczyzn tnących podaje się nazwę przekroju oraz
informację o tym, która część przeciętego przedmiotu została narysowana, a która odrzucona,
czyli określamy kierunek patrzenia i oznaczamy go strzałkami lub kreskami. Przekroje
opisuje siÄ™ cyframi rzymskimi (rys. 10).
Rys. 10. Przykład rysowania przekrojów ze wskazaniem kierunku patrzenia [1, s. 47]
Przekroje poziome dotyczące rysunków elementów budowlanych lub całych budynków
zwane są rzutami poziomymi lub rzutami, np. rzut piwnic, rzut fundamentów, rzut konstrukcji
dachu itp. Przekroje poziome przyziemia (piwnic), parteru i pięter należy wykonywać nad
poziomem posadzki, powyżej dolnej krawędzi otworów okiennych.
Widoki
Przedmioty symetryczne względem jednej lub kilku płaszczyzn możemy narysować
w niepełnych rzutach. Najczęściej przedmioty symetryczne względem jednej płaszczyzny
przedstawiamy w półwidoku i półprzekroju. Lewą stronę rysunku stanowi półwidok,
a prawą półprzekrój. Płaszczyzna symetrii ogranicza półwidok od półprzekroju.
Jeśli widoczna krawędz
przedmiotu pokrywa siÄ™ w danym rzucie z osiÄ… jego symetrii, to
oś ta nie może oddzielać półwidoku od półprzekroju. W takim przypadku półprzekrój
i półwidok rozgranicza linia falista.
Przedmioty obrotowe rysujemy w jednym rzucie półwidok i półprzekrój, chociaż można
je również rysować tylko z jednej strony osi (poniżej osi), jako półwidok lub półprzekrój.
Przedmioty obrotowe w rzucie półwidok i półprzekrój rysujemy tak, aby półprzekrój
występował poniżej lub z prawej strony półwidoku.
Rysunki przedmiotów w półwidoku lub półprzekroju wymagają oznaczenia symetrii
przedmiotu. Symetrię przedmiotu oznaczają równoległe cienkie kreski, umieszczone na
końcach osi symetrii.
KÅ‚ady
W wielu przypadkach liczbę rzutów możemy ograniczyć, stosując zamiast rzutów tzw.
kłady przekrojów. Kład przekroju jest figurą płaską, powstałą w wyniku przecięcia
przedmiotu tylko jedną płaszczyzną przekroju. Na rysunku kładu nie pokazuje się zarysów
przedmiotu, które leżą za płaszczyzną przekroju. Rozróżniamy kład miejscowy i kład
przesunięty.
KÅ‚ad miejscowy otrzymujemy przez obrót przekroju o 90° wokół Å›ladu pÅ‚aszczyzny
przekroju. Kład miejscowy rysujemy linią ciągłą cienką wprost na widoku przedmiotu
(rys. 11).
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
17
Rys. 11. KÅ‚ady miejscowe [5, s. 109]
KÅ‚ad przesuniÄ™ty otrzymujemy przez obrót przekroju o 90° dookoÅ‚a Å›ladu pÅ‚aszczyzny
przekroju i przesunięcie go wzdłuż osi obrotu poza widok przedmiotu. Kład przesunięty
rysujemy linią ciągła grubą poza widokiem przedmiotu (rys. 12).
Rys. 12. Kłady przesunięte [5, s. 109]
Kierunek obrotu płaszczyzny przekroju wraz z kładem powinien być zgodny
z kierunkiem patrzenia na przedmiot od strony prawej lub od dołu.
4.3.2 Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Co nazywamy widokiem przedmiotu?
2. W jakim celu stosuje siÄ™ przekroje?
3. W jaki sposób otrzymuje się przekrój obiektu lub elementu?
4. Jakiej grubości linią rysuje się krawędzie przekrojów elementów?
5. Jak wykonujemy półwidoki przedmiotów?
6. Jak wykonujemy półprzekroje przedmiotów?
7. Co ogranicza półwidok od półprzekroju?
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Pogrupuj rysunki na rzuty, widoki i przekroje. połącz je w odpowiednie komplety.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) obejrzeć dokładnie rysunki otrzymane od nauczyciela,
2) rozdzielić rysunki na rzuty, widoki i przekroje,
3) dobrać do widoku danego elementu jego przekrój,
4) zaprezentować wykonane ćwiczenie.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
18
Wyposażenie stanowiska pracy:
- rysunki przedstawiające rzuty, widoki i przekroje elementów budowlanych,
- literatura z rozdziału 6 dotycząca zasad wykonywania widoków i przekrojów.
Ćwiczenie 2
Wykreśl przekrój poprzeczny i podłużny cegły dziurawki.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przygotować materiały i przybory kreślarskie,
2) wykonać przekrój poprzeczny cegły dziurawki,
3) wykonać przekrój podłużny cegły dziurawki,
4) zaprezentować wykonane ćwiczenie.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- cegła dziurawka,
- materiały i przybory kreślarskie,
- literatura z rozdziału 6 dotycząca zasad wykonywania widoków i przekrojów.
Ćwiczenie 3
Wyszukaj błędy na zamieszczonym rysunku. Wykonaj go poprawnie. Oznacz przekrój.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przygotować materiały i przybory kreślarskie,
2) wyszukać błędy na rysunku,
3) wykonać poprawnie rysunek,
4) oznaczyć przekrój na rysunku,
5) zaprezentować wykonane ćwiczenie kolegom z grupy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- materiały i przybory kreślarskie,
- rysunek,
- literatura z rozdziału 6 dotycząca zasad wykonywania widoków i przekrojów.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
19
4.3.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) rozróżnić widoki, rzuty i przekroje?
ðð ðð
2) odczytać rzuty elementów budowlanych i maszynowych?
ðð ðð
3) odczytać przekroje elementów budowlanych i maszynowych?
ðð ðð
4) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczeń?
ðð ðð
5) wykonać półwidok dowolnego przedmiotu?
ðð ðð
6) wykonać półprzekrój dowolnego przedmiotu?
ðð ðð
7) wykorzystać zdobyte wiadomości w praktycznym działaniu?
ðð ðð
8) rozróżnić widoki, rzuty i przekroje narysowanych przedmiotów?
ðð ðð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
20
4.4. Rysowanie i wymiarowanie części maszyn oraz połączeń
4.4.1. Materiał nauczania
Zasady szkicowania części maszyn
Szkicując części maszyn (rys. 13) należy zachować właściwą kolejność kreślenia.
Pierwszym zasadniczym elementem jest obranie właściwego widoku, przy którym widzimy
charakterystyczne kształty odwzorowywanego przedmiotu. Przedmioty płaskie
przedstawiamy
na szkicu w ten sposób, jakby leżały na płaszczyz
nie rysunku. Będzie to widok uważany
przez nas za widok główny.
Przy przedmiotach o kształtach złożonych widok przedmiotu naszkicowanego z jednej
tylko strony bardzo często nie daje pełnego odwzorowania tego przedmiotu na szkicu. Należy
wówczas narysować ten przedmiot w rzutach. Szkicowanie rozpoczynamy od osi symetrii,
a następnie rysujemy wszystkie okręgi i łuki oraz zaznaczamy główne zarysy przedmiotu
na wszystkich rzutach.
Rys. 13. Szkic uchwytu w dwóch rzutach [4, s. 192]
Przekroje
Przekroje wykonuje się w celu uwidocznienia na rysunkach wnętrza przedmiotów,
których nie można przedstawić tylko w rzutach. Płaszczyzny przecięcia prowadzimy
najczęściej równolegle do jednej z płaszczyzn rzutów.
Przekroje wzdłużne ścian, tarcz, żeber i ramion kół należy rysować w ten sposób, jak
gdyby ściany, tarcze, żebra czy ramiona, znajdowały się tuż za płaszczyzną przekroju
(rys. 14).
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
21
Rys. 14. Przekrój koła do zasuwy lub zaworu [1, s. 75]
Wykonując przekroje złożone danego elementu, można go częściowo obrócić w celu
uniknięcia trudnych do rysowania skrótów (rys. 15).
Rys. 15. Przekrój łamany[1, s. 75]
Przy wykonywaniu przekrojów połączeń nitowych, śrubowych czy klinowych, wykonuje
się przekrój części łączonych, natomiast element łączący rysuje się bez zmian (rys. 16).
Rys. 16. Szwy nitowe; a) jednorzędowe, b) dwurzędowe [1, s. 75]
Rysowanie przekładni
Przekładnią nazywamy zespół elementów pośredniczących przy przenoszeniu mocy.
Podstawowymi elementami przekładni są koła osadzone na wałach: napędzającym
i napędzanym. W zależności od tego czy koła na wałach stykają się bezpośrednio,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
22
czy są związane za pomocą cięgna, wyróżniamy przekładnie, które na rysunkach oznaczamy
za pomocÄ… odpowiednich symboli:
- pasowe (rys. 17),
Rys. 17. Przekładnie pasowe: a) symbol ogólny, b) pas klinowy, c) pas płaski [1, s. 93]
- łańcuchowe (rys. 18),
Rys. 18. Przekładnia łańcuchowa: a) łańcuch pierścieniowy, b) łańcuch sworzniowy [1, s. 93]
- cierne (rys. 19),
Rys. 19. Przekładnia cierna: a) symbol podstawowy, b) symbol dopuszczalny [1, s. 93]
- zębate (rys. 20).
Rys. 20. Przekładnie zębate: a) zewnętrzna, b) wewnętrzna (symbole podstawowe), c, d) symbole
dopuszczalne [1, s. 93]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
23
4.4.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Kiedy wykonujemy rysunek szkicowy (odręczny)?
2. W jakim celu wykonujemy szkice?
3. Na czym polega różnica pomiędzy szkicem a rysunkiem?
4. Jakie są zasady szkicowania części maszyn?
5. W jakim celu wykonuje się przekroje części maszyn?
6. Jak powstaje przekrój?
7. Jakie znasz rodzaje przekładni?
4.4.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wykonaj rysunek szkicowy arkusza blachy otrzymanego od nauczyciela i zwymiaruj go.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) dobrać odpowiednie materiały i przybory do rysowania,
2) narysować i zwymiarować arkusz blachy,
3) zaprezentować wykonane ćwiczenie.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- przybory i materiały do rysowania,
- literatura z rozdziału 6 dotycząca wymiarowania.
Ćwiczenie 2
Wykonaj rysunek szkicowy układu brył geometrycznych przygotowanych przez
nauczyciela i zwymiaruj go. Zaprezentuj wykonane ćwiczenie.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przeczytać uważnie treść ćwiczenia,
2) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
3) dobrać odpowiednie materiały i przybory do rysowania,
4) wykonać rysunek brył geometrycznych i zwymiarować go,
5) omówić sposób wykonania ćwiczenia,
6) zaprezentować wykonane ćwiczenie.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- materiały i przybory do rysowania,
- literatura z rozdziału 6 dotycząca wymiarowania.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
24
Ćwiczenie 3
Wykonaj rysunek przekładni łańcuchowej w uproszczeniu.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przygotować materiały i przybory kreślarskie,
2) wykonać rysunek przekładni łańcuchowej w uproszczeniu,
3) sprawdzić poprawność wykonanej pracy,
4) zaprezentować wykonane cwiczenie.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- materiały i przybory kreślarskie,
- literatura z rozdziału 6 dotycząca rysowania części maszyn.
4.4.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) określić zasady wykonywania szkiców części maszyn?
ðð ðð
2) wyjaśnić różnicę między szkicem a rysunkiem?
ðð ðð
3) wykonać rysunki szkicowe figur płaskich i brył geometrycznych?
ðð ðð
4) wykonać rysunki szkicowe części maszyn?
ðð ðð
5) zorganizować stanowisko pracy do rysowania?
ðð ðð
6) podać różnicę między rysunkiem budowlanym, a maszynowym?
ðð ðð
7) podać cel wykonywania przekrojów?
ðð ðð
8) odczytać dowolny przekrój?
ðð ðð
9) narysować dowolny przekrój?
ðð ðð
10) rozróżnić rodzaje przekładni na rysunkach?
ðð ðð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
25
4.5. Uproszczenia i oznaczenia graficzne elementów
i materiałów budowlanych
4.5.1. Materiał nauczania
Uproszczenia rysunkowe są to schematy graficzne, przedstawiające układy, przebieg
zjawisk lub proces. Rozróżnia się trzy rodzaje schematów:
- strukturalny, przedstawiający zasadę działania urządzenia,
- ideowy, przedstawiający wzajemne połączenia elementów urządzenia, instalacji
rurowych, itp.,
- montażowy, przedstawiający rozmieszczenie elementów składowych danego urządzenia.
Na schematach przedstawiamy wzajemne związki między elementami składowymi,
połączonymi zwykle za pomocą sieci przewodów. W zależności od rodzaju dokumentacji
rozróżnia się schematy instalacji: elektrycznych, wodociągowych, ogrzewania centralnego
i inne.
Przez rysunek schematyczny należy rozumieć rysunek przedmiotu lub instalacji w postaci
bardzo uproszczonej z zachowaniem znormalizowanych symboli według Polskiej Normy.
Na rysunkach schematycznych elementy instalacji rurowych przedstawia siÄ™ podobnie
jak na rzutach czy rozwinięciach w rysunkach technicznych. Jedyna różnica polega na tym, że
na rysunkach schematycznych nie stosujemy podziałki, a schemat danego urządzenia bądz

przedmiotu staramy się przedstawić, aby był czytelny, a tym samym zrozumiały.
Uproszczenia wymiarowe
Wymiarowanie z pominięciem linii wymiarowych można stosować dla większej
czytelności rysunku, jeżeli nie ma wątpliwości, którego odcinka dotyczy dana liczba
wymiarowa (rys. 21).
Rys. 21. Wymiarowanie elementu budowlanego z pominięciem linii wymiarowych [4, s. 135]
Wymiary przedmiotów symetrycznych i symetrycznie rozmieszczonych elementów
podaje się tylko raz, grupując w miarę możliwości wszystkie wymiary.
Wymiarowanie szeregu powtarzających się elementów można upraszczać, wymiarując
szczegółowo pierwszy element (rys. 22).
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
26
Rys. 22. Wymiarowanie rzutu budynku złożonego z powtarzających się części [4, s. 136]
Czasami na rysunku przedstawia się tylko część obiektu lub elementu z pominięciem
miejsc bez istotnych szczegółów, np. nie rysuje się ścian o dużej powierzchni, na których nie
występują otwory, wnęki, filary. Odrzuca się na rysunku środkową część elementów długich,
jeśli nie różni się ona od części skrajnych. Przedstawiane części zbliża się na rysunku, tak
jakby nie było części odrzuconej, zaznaczając tylko symbolicznie, że rysunek przerwano
(rys. 23).
Rys. 23. Wymiarowanie rysunków fragmentarycznych [4, s. 136]
Wymiary, które mają większą liczbę miejsc po przecinku niż wynosi dokładność
wykonawstwa, zastępuje się oznaczeniem literowym. Wartość liczbową takiego wymiaru
wpisuje siÄ™ obok rysunku (rys. 24).
Rys. 24. Wymiarowanie algebraiczne kraty okiennej [4, s. 136]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
27
Oznaczenia graficzne na rysunkach budowlanych opracowuje się w zależności od stopnia
dokładności rysunku. W I stopniu dokładności wykonuje się rysunki w podziałce mniejszej
niż 1:100, w II stopniu dokładności w podziałkach 1:100 1:50, a w III stopniu dokładności
w podziałkach większych niż 1:50.
W każdym stopniu dokładności stosuje się umowne znaki graficzne, za pomocą których
przedstawia siÄ™ przedmioty, elementy i obiekty budowlane.
Oznaczenia graficzne materiałów budowlanych
Podstawowe oznaczenia graficzne materiałów budowlanych ilustruje tabela 1.
Tabela 1. Oznaczenia graficzne materiałów budowlanych (wg PN-70/B-01030)[4, s. 110]
Numerowanie kondygnacji
Parter budynku przyjmuje się za kondygnację podstawową. W części nadziemnej
budynku kondygnacje numeruje się kolejno w górę zaczynając od parteru. Kondygnację
przyziemnÄ… i podziemnÄ… oznacza siÄ™ kolejno numerami, zaczynajÄ…c od kondygnacji
przyziemnej w dół (rys. 25).
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
28
Rys. 25. Numerowanie kondygnacji [4, s. 105]
Numerowanie pomieszczeń
Pomieszczenia, które znajdują się na jednej kondygnacji oznacza się kolejnymi liczbami
1, 2, 3, 4, itd. Zaczyna się od pomieszczenia znajdującego się najbliżej pierwszej (głównej)
klatki schodowej przesuwa zgodnie z ruchem wskazówek zegara. Klatki schodowe oznacza
siÄ™ literÄ… K, szyby dz
wigów literą D.
Przekroje pionowe i poziome budynków
Przekrój poziomy budynku wykonuje się na takiej wysokości od poziomu podłogi, aby
umożliwić pokazanie charakterystycznych szczegółów oraz uwidocznić w szczególny sposób
funkcję użytkową pomieszczenia (rys. 26).
Rys. 26. Rzut poziomy i przekrój pionowy budynku, wykonane w I stopniu dokładności [4, s. 102]
Przekrój pionowy budynku prowadzi się w taki sposób, aby ukazywał jak największą
liczbę jego charakterystycznych części (rys. 26).
Odnośniki szczegółów
Odnośniki szczegółów stosuje się do oznaczania oddzielnych rysunków, na których
przedstawiono zaznaczony fragment w dużym zmniejszeniu. Oznacza się go dużą literą
umieszczoną nad linią odniesienia lub obok okręgu opisanego na szczególe (rys. 27).
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
29
Rys. 27. Odnośniki szczegółu [4, s. 108]
Odnośniki elementów wielowarstwowych
Odnośniki elementów wielowarstwowych stosuje się do opisywania materiałów, które
składają się z kilku różnych warstw lub oddzielnych elementów ułożonych warstwowo.
Kolejność opisu warstw w odnośniku powinna być zgodna z rzeczywistym układem warstw 
liczony od dołu do góry w układach poziomych i od strony lewej do prawej w układach
pionowych (rys. 28).
Rys. 28. Odnośniki elementów wielowarstwowych w układzie poziomym i pionowym [4, s. 108]
Odnośniki elementów powtarzalnych
Jeśli na rysunku występują jednakowe elementy obok siebie to stosuje się odnośniki
elementów powtarzalnych. Oznaczenie literowe lub liczbowe wpisane wewnątrz okręgu
umieszcza się nad linią wymiarową umieszczoną między skrajnymi osiami symetrii
powtarzających się elementów. Obok oznaczenia wpisuje się liczbę elementów (rys. 29).
Rys. 29. Odnośniki elementów powtarzalnych [4, s. 108]
Rzędne w przekrojach pionowych i poziomych
Wartości liczbowe rzędnych w przekrojach pionowych i poziomych podaje się w metrach
z dokładnością do trzech miejsc po przecinku, bez określania jednostki miary. Rzędne
dotyczą poziomu stanu wykończeniowego lub stanu surowego w budynku (rys. 30).
Rys. 30. Oznaczenia poziomu: a) stanu surowego, b) stanu wykończeniowego [5, s. 125]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
30
Oznaczanie wzniesień i spadków
Wzniesienia i spadki schodów, pochylni, ześlizgów, drabin, itp. Oznacza się strzałką
skierowaną ku górze (rys. 31).
Rys. 31. Oznaczenia wzniesień i spadków [4, s. 109]
Spadki połaci dachowych, chodników, kanałów oznacza się strzałką skierowaną w stronę
spływu wód (rys. 32).
Rys. 32. Oznaczenia spadków: a) dachu w przekroju pionowym, b) połaci dachowych
w widoku z góry, c) chodnika w przekroju pionowym [4,s. 109]
Nachylenie skarp, wykopów i nasypów
Oznaczenie nachylenia skarp, wykopów i nasypów oznacza się:
- stosunkiem odciętej poziomej a do rzędnej h,
- w procentach,
- w stopniach.
Rys. 33. Oznaczenie nachylenia wykopu i nasypu [4, s. 109]
Wejścia
W zależności od usytuowania wejścia w pomieszczeniu oznacza się je następująco:
- wejścia usytuowane w poziomie zerowym (rys. 34a),
- wejścia usytuowane powyżej poziomu zerowego (rys. 34b),
- wejścia usytuowane poniżej poziomu zerowego (rys. 34c).
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
31
Rys. 34. Oznaczenie wejść: a) usytuowanych w poziomie zerowym, b) powyżej poziomu
zerowego, c) poniżej poziomu zerowego [4, s. 109]
Otwory w przegrodach budowlanych pionowych i poziomych
Oznaczenia otworów drzwiowych w przekroju poziomym i pionowym zilustrowano
w tabeli 2.
Tabela 2. Oznaczenia otworów sięgających podłogi stosowane na rysunkach (wg PN-70/B-01025) [4, s. 113]
Oznaczenia otworów okiennych w przekroju poziomym i pionowym zilustrowano
w tabeli 3.
Tabela 3. Oznaczenia otworów nie sięgających podłogi stosowane na rysunkach (wg PN-70/B-01025)
[4, s. 113]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
32
Oznaczenia kanałów dymowych, spalinowych i wentylacyjnych
Kanały dymowe, spalinowe i wentylacyjne są oznaczone według zasad zilustrowanych
na rys. 35.
Rys. 35. Oznaczenia kanałów w II stopniu dokładności: a) dymowych, b) spalinowych,
c) wentylacyjnych [4, s. 114]
Oznaczenie klatki schodowej
Oznaczenie klatki schodowej w II stopniu dokładności ilustruje rys. 36.
Rys. 36. Oznaczenie klatki schodowej w przekroju poziomym w II stopniu dokładności [4, s. 118]
UrzÄ…dzenia ogrzewcze
Przekroje pionowe i widoki urządzeń ogrzewczych rysuje się zgodnie z ich rzeczywistym
kształtem (tab. 4).
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
33
Tabela 4. Oznaczenia urządzeń ogrzewczych (wg PN-70/B-01025) [4, s. 120]
UrzÄ…dzenia wodociÄ…gowo-kanalizacyjne
Przekroje pionowe i widoki urządzeń wodociągowo  kanalizacyjnych rysuje się zgodnie
z ich rzeczywistym kształtem (tab. 5).
Tabela 5. Oznaczenia urządzeń wodociągowo-kanalizacyjnych (wg PN-70/B-01025 i PN-84/B-01701)
[4, s. 121]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
34
UrzÄ…dzenia instalacji elektrycznych
Oznaczenia podstawowych urządzeń instalacji elektrycznych zobrazowano w tabeli 6.
Tabela 6. Oznaczenia urządzeń instalacji elektrycznych (wg PN-70/B-01025) [4, s. 122]
4.5.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Czym sÄ… oznaczenia umowne?
2. Ile rozróżnia się stopni dokładności opracowania rysunków budowlanych?
3. W jaki sposób oznacza się strony świata na rysunkach?
4. W jaki sposób oznacza się wzniesienia i spadki?
5. W jaki sposób oznacza się kanały dymowe, spalinowe i wentylacyjne?
6. W jakim celu wykonuje się odnośniki elementów powtarzalnych?
7. W jakim celu wykonuje się odnośniki elementów wielowarstwowych?
8. Na jakiej wysokości od poziomu podłogi wykonuje się przekrój poziomy budynku?
9. W jaki sposób oznacza się na rysunkach budowlanych materiały termoizolacyjne?
4.5.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Narysuj dowolny przekrój przez fragment ściany zewnętrznej i zaznacz rodzaje
materiałów i przykładowe grubości warstw. Ćwiczenie wykonaj w skali np. 1:20. Zaprezentuj
wykonane ćwiczenie.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
35
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) dobrać materiały i przybory do rysowania,
2) narysować fragment ściany zewnętrznej z zaznaczeniem rodzajów materiałów,
3) narysować i nanieść wymiary grubości warstw w ścianie,
4) zaprezentować wykonane ćwiczenie.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- materiały i przybory do rysowania,
- literatura z rozdziału 6 dotycząca oznaczeń graficznych na rysunkach budowlanych.
Ćwiczenie 2
Narysuj przekrój poziomy przez fragment ściany murowanej o grubości 38 cm, w której
znajdują się kanały dymowe, spalinowe i wentylacyjne. Ćwiczenie wykonaj w skali 1:20.
zaprezentuj wykonane ćwiczenie.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) dobrać materiały i przybory do rysowania,
2) narysować fragment ściany murowanej grubości 38 cm,
3) nanieść na ścianę kanały dymowe, spalinowe i wentylacyjne,
4) zaprezentować rozwiązanie swojego ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- materiały i przybory do rysowania,
- literatura z rozdziału 6 dotycząca oznaczeń graficznych na rysunkach budowlanych.
Ćwiczenie 3
Wykreśl i zwymiaruj położenie otworu drzwiowego w ścianie wewnętrznej.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) dobrać materiały i przybory do rysowania,
2) narysować fragment ściany wewnętrznej z otworem drzwiowym,
3) zwymiarować otwór drzwiowy w ścianie,
4) zaprezentować wykonane ćwiczenie.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- materiały i przybory do rysowania,
- literatura z rozdziału 6 dotycząca oznaczeń graficznych na rysunkach budowlanych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
36
Ćwiczenie 4
Wykreśl i zwymiaruj rzut poziomy sali lekcyjnej.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) dobrać materiały i przybory do rysowania,
2) narysować przekrój poziomy sali lekcyjnej z zaznaczeniem otworów drzwiowych
i okiennych,
3) zwymiarować wykonany przekrój,
4) zaprezentować wykonane ćwiczenie.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- materiały i przybory do rysowania,
- literatura z rozdziału 6 dotycząca oznaczeń graficznych na rysunkach budowlanych.
4.5.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) zastosować w rysunku budowlanym uproszczenia rysunkowe?
ðð ðð
2) podać cel stosowania uproszczeń wymiarowych?
ðð ðð
3) narysować oznaczenia podstawowych materiałów budowlanych?
ðð ðð
4) narysować oznaczenia graficzne kanałów dymowych, spalinowych
i wentylacyjnych? ðð ðð
5) narysować oznaczenia graficzne otworów okiennych i drzwiowych?
ðð ðð
6) odczytać z rzutu poziomego budynku oznaczenia graficzne?
ðð ðð
7) odczytać z przekroju pionowego budynku oznaczenia graficzne?
ðð ðð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
37
4.6. Rysunki wykonawcze, złożeniowe i schematy. Zapisywanie
informacji wykonawczych na rysunku
4.6.1. Materiał nauczania
Rysunki wykonawcze
Rysunkiem wykonawczym danej części nazywamy taki rysunek tej części, który jest
podstawą do bezpośredniego wykonania narysowanej części w warsztacie.
Rysunek wykonawczy sporzÄ…dzamy w rzutach prostokÄ…tnych  widokach i przekrojach.
Zawiera on następujące informacje:
- ostateczny kształt przedmiotu,
- wymiary przedmiotu,
- tolerancje kształtu i położenia,
- oznaczenia chropowatości powierzchni,
- oznaczenia obróbki cieplnej,
- oznaczenia powłok,
- napisy i uwagi (np. ostre krawędzie stępić),
- wypełnioną tabliczkę rysunkową.
Wszystkie informacje wykonujemy na rysunku wykonawczym za pomocÄ… umownych
oznaczeń (symboli).
Rysunek wykonawczy może dotyczyć albo części gotowej, albo półwyrobu (odlew itp.).
Może być opracowany dla przedmiotu metalowego, drewnianego, ceramicznego, z tworzywa
sztucznego itp. Dla każdej części sporządza się oddzielny rysunek wykonawczy. Wyjątek
stanowią części normalne (śruby, wkręty, nity, wpusty itp.), dla których nie sporządzamy
rysunków wykonawczych.
Rysunek wykonawczy opracowujemy zgodnie ze wszystkimi zasadami rysunku
technicznego, starannie i czytelnie (rys. 37).
Rys. 37. Rysunek tulei [5, s. 230]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
38
Rysunki złożeniowe
Rysunek złożeniowy przedstawia cały wyrób (np. maszynę, urządzenie itp.) lub pewien
zespół wyrobu (np. sprzęgło, skrzynie biegów itp.) w takim stanie, w jakim powinien
on wyglądać po zmontowaniu, a więc po całkowitym wykonaniu.
Rysunek złożeniowy wykonujemy zgodnie z poznanymi zasadami rysunku technicznego.
Przede wszystkim rysunek wykonujemy w tylu rzutach prostokÄ…tnych, ile potrzeba do
wyjaśnienia budowy i działania mechanizmu. Rzuty mogą być widokami lub przekrojami.
Części maszyn występujące na rysunkach złożeniowych przedstawiamy w uproszczeniu.
W uproszczeniu rysujemy znormalizowane części maszyn oraz typowe rodzaje połączeń.
Nietypowe (niepowtarzalne) części maszyn, jak korpusy, płyty, pokrywy itp., również
rysujemy w uproszczeniu, pomijając mało istotne, drobne elementy konstrukcyjne, jak
ścięcia, zaokrąglenia, itp.
Wszystkie części składowe danego wyrobu muszą być oznaczone kolejnymi numerami.
Numery podkreślamy grubą linią i równomiernie rozmieszczamy wokół rysunku
w poziomych i pionowych rzędach. Poszczególne numery łączymy cienkimi liniami
z odpowiednimi częściami. Cienkie linie odnoszące, wskazujące dane części, zakańczamy
kropkami. Numerację części na rysunku złożeniowym rozpoczynamy od elementów
największych i najważniejszych, a kończymy na elementach normalnych, jak śruby, wkręty
itp.
Rysunek złożeniowy jest rysunkiem bezwymiarowym. Wyjątek stanowią wymiary
charakterystyczne danego wyrobu (lub zespołu), np. wymiary zewnętrzne, wymiary skrajnych
położeń części ruchomych itp. Skrajne położenia części ruchomych rysujemy cienką linią
dwupunktowÄ… (rys. 38).
Każdy rysunek złożeniowy w prawym dolnym rogu arkusza zawiera tabliczkę
rysunkowÄ….
Rys. 38. Rysunek złożeniowy imadła ręcznego [5, s. 242]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
39
Schematy
Schemat to rysunek, na którym zastosowano symbole graficzne w celu pokazania funkcji
części składowych układu i ich współzależność lub zasady działania.
W celu wyjaśnienia działania pojedynczego mechanizmu, złożonej maszyny lub pracę
układu konstrukcyjnego obiektu budowlanego, posługujemy się prostymi rysunkami
schematycznymi.
Uproszczenia rysunkowe są to schematy graficzne, przedstawiające układy, przebieg
zjawisk lub proces. Rozróżnia się trzy rodzaje schematów:
- strukturalny, przedstawiający zasadę działania urządzenia,
- ideowy, przedstawiający wzajemne połączenia elementów urządzenia, instalacji
rurowych, itp.,
- montażowy, przedstawiający rozmieszczenie elementów składowych danego urządzenia.
Na schematach przedstawiamy wzajemne związki między elementami składowymi,
połączonymi zwykle za pomocą sieci przewodów.
Przez rysunek schematyczny należy rozumieć rysunek przedmiotu lub instalacji
w postaci bardzo uproszczonej z zachowaniem znormalizowanych symboli wg PN.
Np. na rysunkach schematycznych elementy instalacji rurowych przedstawia siÄ™
podobnie jak na rzutach czy rozwinięciach w rysunkach technicznych. Jedyna różnica polega
na tym, że na rysunkach schematycznych nie stosujemy podziałki, a schemat danego
urzÄ…dzenia bÄ…dz
przedmiotu staramy się przedstawić, aby był czytelny, a tym samym
zrozumiały.
Na rys. 39 przedstawiono schemat instalacji hydroforowej.
Rys. 39. Schemat instalacji hydroforowej: 1  zbiornik hydroforowy, 2  pompy, 3  sprężarka, 4 
zawór bezpieczeństwa ciężarkowy kątowy, 5  wyłącznik ciśnieniowy, 6  szkła
wodowskazowe (wodowskazy) [5, s. 184]
4.6.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Czym charakteryzuje siÄ™ rysunek wykonawczy?
2. Czym charakteryzuje się rysunek złożeniowy?
3. Czym charakteryzuje siÄ™ rysunek zabiegowy?
4. Czym charakteryzuje siÄ™ rysunek operacyjny?
5. Jakie informacje zawiera rysunek wykonawczy?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
40
4.6.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Na rysunku przedstawionym przez nauczyciela znajduje się schemat połączenia
spawanego. Objaśnij i zaprezentuj ten schemat.
Sposób wykonania ćwiczenia:
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przeanalizować rysunek przedstawiający schemat połączenia spawanego,
2) objaśnić schemat połączenia spawanego,
3) zaprezentować wykonane ćwiczenie.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- rysunek ze schematem połączenia spawanego,
- literatura z rozdziału 6 dotycząca rysunków wykonawczych, złożeniowych i schematów.
Ćwiczenie 2
Wyjaśnij podobieństwo i różnice między rysunkiem złożeniowym i wykonawczym.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przypomnieć wiadomości na temat rysunków złożeniowych i wykonawczych,
2) scharakteryzować rysunki złożeniowe, wykonawcze i operacyjne,
3) wyjaśnić podobieństwa i różnice między rysunkiem złożeniowym, a wykonawczym.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- literatura z rozdziału 6 dotycząca rysunków wykonawczych, złożeniowych i schematów.
Ćwiczenie 3
Odczytaj rysunki wykonawcze typowych części maszynowych, przygotowane przez
nauczyciela.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przeanalizować przygotowane rysunki,
2) odczytać rysunki wykonawcze,
3) zaprezentować wykonane ćwiczenie.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- kartki z rysunkami wykonawczymi typowych części maszyn,
- literatura z rozdziału 6 dotycząca rysunków wykonawczych, złożeniowych i schematów.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
41
4.6.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) określić cechy charakterystyczne rysunków wykonawczych?
ðð ðð
2) określić cechy charakterystyczne rysunków złożeniowych?
ðð ðð
3) określić cechy charakterystyczne rysunków zabiegowych?
ðð ðð
4) wykonać proste rysunki wykonawcze?
ðð ðð
5) wykonać proste rysunki złożeniowe?
ðð ðð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
42
4.7. Powierzchnie topograficzne
4.7.1. Materiał nauczania
Mapy topograficzne powstają na podstawie pomiarów geodezyjnych terenu i obrazują
większość obiektów w ich geometrycznych zarysach. Na mapach topograficznych niektóre
obiekty przedstawia siÄ™ za pomocÄ… figur podobnych do rzeczywistej formy rzutu danego
obiektu albo znaków umownych, których wielkość nie odpowiada wielkości obiektów
w danej skali. Stosuje się także oznaczenia literowe.
Topografia
Powierzchnia topograficzna jest to powierzchnia terenu, zwykle urozmaicona i nie daje
się określić geometrycznie. Powierzchnię topograficzną na ogół przedstawia się w rzucie
cechowanym, czyli na mapie.
Rzut cechowany jest szeroko stosowany do projektowania wszelkich planów
przestrzennych takich jak drogi, koleje, zbiorniki wodne, place, boiska sportowe oraz
szacowania rozległości robót ziemnych.
Linie warstwowe podobnie jak dla płaszczyzny otrzymujemy jako przecięcie
z płaszczyznami poziomymi leżącymi na określonych wysokościach ponad poziomem morza.
Są to więc miejsca w terenie o tej samej wysokości.
Warstwice sÄ… to rzuty prostokÄ…tne linii warstwowych na rzutniÄ™.
Plan poziomicowy (warstwicowy) terenu jest to przedstawienie warstwic danego terenu
w odpowiedniej skali.
Linia największego spadu opisuje linię spływu wody, która przecina prostopadle
warstwice powierzchni terenu.
Linia ściekowa jest to linia, do której schodzą się linie spływu wody. Linia ściekowa
odprowadza spływającą po niej wodę do punktu kotlinowego.
Linia grzbietowa jest na powierzchni linią działu wodnego.
Punkt siodłowy jest to punkt, w którym przecinają się linie grzbietowa i ściekowa.
Linia stokowa jest to linia na powierzchni terenu o stałym spadku.
Nachylenie powierzchni w punkcie  jest to nachylenie płaszczyzny stycznej w tym
punkcie. Nachylenia powierzchni są na ogół różne w różnych punktach powierzchni.
Powierzchnia stokowa jest to powierzchnia, która w każdym punkcie ma jednakowe
nachylenie.
4.7.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jak powstajÄ… mapy topograficzne?
2. Co to jest powierzchnia topograficzna?
3. Jak otrzymujemy linie warstwowe?
4. Co to sÄ… warstwice?
5. Co to jest linia ściekowa, grzbietowa i stokowa?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
43
4.7.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wykonaj plan warstwicowy terenu falistego drogi.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) dobrać materiały i przybory kreślarskie,
2) wykonać szkic (plan)warstwicowy terenu falistego drogi,
3) sprawdzić jakość wykonanej pracy,
4) zaprezentować wykonane ćwiczenie.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- materiały i przybory do rysowania,
- literatura z rozdziału 6 dotycząca powierzchni topograficznych.
Ćwiczenie 2
Wymień i opisz elementy rzutu cechowanego.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) dobrać materiały i przybory piśmiennicze,
2) wymienić i opisać elementy rzutu cechowanego,
3) zaprezentować wykonane ćwiczenie.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- materiały i przybory do rysowania,
- literatura z rozdziału 6 dotycząca powierzchni topograficznych.
4.7.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) wykonać rysunki (szkice) topograficzne i konstrukcyjne dotyczące
dokumentacji drogowo mostowej i planów budowlanych ðð ðð
2) odczytać rysunki topograficzne?
ðð ðð
3) wykorzystać zdobyte wiadomości w praktycznym działaniu?
ðð ðð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
44
4.8. Rysunek perspektywiczny
4.8.1. Materiał nauczania
Perspektywa, jest to umiejętność ukazania trójwymiarowych przedmiotów na
płaszczyz
nie z zachowaniem naturalnych stosunków przestrzennych.
Perspektywa odgrywa bardzo ważną rolę w prawidłowym konstruowaniu rysunku.
Umożliwia oddanie wrażenia głębi (trzeciego wymiaru), dzięki zachowaniu zjawiska
pozornych zmian kształtu przedmiotów zależnie od ich ustawienia względem obserwatora.
Przedmioty w miarÄ™ oddalania siÄ™ od oka pozornie stajÄ… siÄ™ mniejsze, a linie
równoległe  zbiegają się na linii horyzontu.
Rysunek perspektywiczny jest odmianą rzutu środkowego. Stosuje się w nim umowny
układ płaszczyzn, prostych i punktów, inny niż stosowany w rzutach prostokątnych.
Wyróżnia się:
- poziomą płaszczyznę podstawy (np. płaszczyznę terenu), na której znajdują się
obserwowane przedmioty, zwykle przechodzącą przez punkt O1, na którym stoi
obserwator,
- poziomą płaszczyznę horyzontu ć, przechodzącą przez środek rzutowania, czyli punkt
O (zwany okiem, gdyż pokrywa się z okiem obserwatora),
- pionowÄ… pÅ‚aszczyznÄ™ obrazu Ä (inaczej tÅ‚o lub rzutniÄ™), ustawionÄ… miÄ™dzy obserwatorem
a przedmiotem, na której tworzy się obraz perspektywiczny tego przedmiotu,
- głównÄ… pÅ‚aszczyznÄ™ pionu µ  pionowÄ… pÅ‚aszczyznÄ™, przechodzÄ…cÄ… przez punkt
O (oko obserwatora), prostopadłą do płaszczyzny obrazu.
Rys. 40. Układ płaszczyzn i punktów charakterystycznych w rysunku perspektywicznym [2, s. 52]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
45
PÅ‚aszczyzna obrazu Ä przecina siÄ™ z pÅ‚aszczyznÄ… podstawy Ä„ wzdÅ‚uż prostej p, zwanej
podstawą, a z płaszczyzną horyzontu ć  wzdłuż prostej h, zwanej horyzontem. Odległość
linii podstawy od linii horyzontu, a tym samym płaszczyzny podstawy od płaszczyzny
horyzontu, to tzw. wysokość horyzontu. Płaszczyzny: obrazu, horyzontu i główna pionu
przecinajÄ… siÄ™ w punkcie głównym OÄ. OdlegÅ‚ość punktu O (oka obserwatora) od pÅ‚aszczyzny
obrazu Ä, czyli odlegÅ‚ość od oka do punktu głównego OÄ, nazywamy gÅ‚Ä™bokoÅ›ciÄ… tÅ‚owÄ… lub
ogniskową f. Wielkość ta ma wpływ na rozmiar obrazu. Im większa ogniskowa f, tym
większy obraz perspektywiczny powstaje na płaszczyz
nie, i odwrotnie  krótsza ogniskowa
zmniejsza obraz.
Rysowanie jakiegokolwiek obiektu w perspektywie należy rozpoczynać od wyznaczenia
na płaszczyz
nie rysunku linii horyzontu, stanowi ona prostą zbiegu wszystkich płaszczyzn
poziomych, a jego punkty sÄ… punktami zbiegu prostych poziomych (rys. 40).
4.8.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Na czym polega perspektywa?
2. Od czego rozpoczynamy rysowanie perspektywiczne?
3. Jakie płaszczyzny wyróżniamy w rysunku perspektywicznym?
4. Jaką rolę pełni rysunek perspektywiczny?
4.8.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Narysuj kwadraty różnie położone w przestrzeni, a następnie wpisz w nie okręgi.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) dobrać materiały i przybory kreślarskie,
2) wyznaczyć linię horyzontu,
3) okreÅ›lić poÅ‚ożenie punktu głównego czyli OÄ,
4) narysować kwadraty, zwracając uwagę na ich wielkości zależnie od głębokości tłowej
(ogniskowej),
5) wpisać okręgi w wykreślone kwadraty (przyjmą one kształt elipsy),
6) zaprezentować wykonane ćwiczenie.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- materiały i przybory do rysowania,
- literatura z rozdziału 6 dotycząca rysunków perspektywicznych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
46
Ćwiczenie 2
Określ co jest obrazem prostej przechodzącej przez środek rzutów,  co jest obrazem
prostej nie przechodzącej przez środek rzutów?
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przypomnieć sobie wiadomości o rysunku perspektywicznym,
2) odpowiedzieć na pytania,
3) zaprezentować wykonane ćwiczenie.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- materiały i przybory do rysowania,
- literatura z rozdziału 6 dotycząca rysunków perspektywicznych.
4.8.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) określić cechy charakterystyczne rysunków perspektywicznych?
ðð ðð
2) określić zasady rysunku perspektywicznego?
ðð ðð
3) wykonać rysunek perspektywiczny?
ðð ðð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
47
4.9. Dokumentacja drogowo -mostowa
4.9.1. Materiał nauczania
W dokumentacji projektowej drogi określa się sposób osiągnięcia zamierzonego celu,
którym może być budowa nowego połączenia drogowego, remont lub modernizacja
istniejącej drogi. W zależności od rodzaju, wielkości i charakteru robót różny jest zakres
wymaganej dokumentacji projektowej. Dokumentację projektową dróg opracowuje się
w następujących stadiach:
a) koncepcja programowa, która zawiera:
- krótki opis drogi projektowanej do budowy lub przebudowy,
- numer i funkcjÄ™ drogi w sieci drogowej kraju,
- określenie położenia punktu początkowego i końcowego oraz długości
w kilometrach,
- opis terenu z uwzględnieniem gruntów rolnych i leśnych oraz obszarów chronionych,
- opis przebiegu trasy drogi (projektowanej lub przewidzianej do przebudowy),
- uzasadnienie celowości budowy lub przebudowy,
- sposób finansowania,
- warunki techniczne projektowania, w tym prędkość projektową, szerokość jezdni
i korony, natężenie ruchu dziś i jego prognozę; wykaz projektowanych węzłów
i skrzyżowań, warunki geologiczne, informacje o materiałach miejscowych
i kolizjach z urzÄ…dzeniami podziemnymi, naziemnymi, nadziemnymi,
- warunki ochrony środowiska,
- orientacyjny koszt, terminy i okres realizacji,
- mapę ogólną w skali 1:300 000 lub 1:100 000 z oznaczeniem projektowanej drogi
i sieci dróg krajowych, mapę szczegółową w skali 1:100 000 lub 1: 25 000
i przekroje normalne.
Na etapie koncepcji programowej podejmuje się decyzje o celowości opracowania
dalszych stadiów dokumentacji, jak również liczby stadiów dokumentacji technicznej.
b) założenia techniczno-ekonomiczne, które zawierają:
- charakterystykę projektowanej drogi wraz z uzasadnieniem przyjętych rozwiązań
technicznych,
- dane o ochronie środowiska i zajęciu gruntów rolnych i leśnych,
- plan sytuacyjny,
- przekrój podłużny, normalny i przekroje poprzeczne,
- kartÄ™ technologicznÄ…,
- etapowanie i cykle realizacji (określenie czasu budowy),
- ogólne wytyczne organizacji robót,
- analizę ekonomicznych kosztów z uwzględnieniem rezerwy na nieprzewidziane
wydatki.
Rozwiązania techniczne opracowuje się wariantowo. Wybór wariantu następuje na etapie
zatwierdzania założeń techniczno-ekonomicznych.
Założenia techniczno-ekonomiczne tracą ważność, jeżeli:
- utraciły ważność uzgodnienia,
- utraciła ważność decyzja o lokalizacji,
- nie rozpoczęto realizacji inwestycji w ciągu dwóch lat od chwili ich zatwierdzenia,
- przed upływem dwóch lat nastąpiły zmiany podstawowych parametrów inwestycji w tym
zakresu rzeczowego, kosztów itp.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
48
c) projekt techniczny, który zawiera:
- podstawowe dane charakteryzujÄ…ce zadanie inwestycyjne lub obiekt,
- szczegółowy plan zagospodarowania terenu (graficzne opracowanie projektowych
rozwiązań, umożliwiające ich jednoznaczne określenie),
- niezbędne obliczenia i opisy,
- rysunki robocze wymaganych rozwiązań szczegółowych,
- analizę kosztów uściśloną w stosunku do założeń techniczno-ekonomicznych,
- wykaz materiałów budowlanych,
- wskaz
niki techniczno-ekonomiczne charakteryzujÄ…ce podstawowe rozwiÄ…zania
w projekcie,
- plan zagospodarowania placu budowy.
Do robót remontowych, polegających na przykład na wzmocnieniu istniejącej
nawierzchni, wystarcza uproszczona dokumentacja jednostadiowa, podobna pod względem
formalnym do projektu technicznego i zawierajÄ…ca:
- szkic sytuacyjny,
- przekrój podłużny i normalny,
- opis techniczny z kosztorysem.
W odniesieniu do autostrad i dróg ekspresowych oraz ważniejszych dróg krajowych
wykonuje się studia techniczno-ekonomiczne, na podstawie których opracowuje się
koncepcję programową i następne stadia dokumentacji. W stadium
techniczno-ekonomicznym określa się:
- warianty przebiegu trasy,
- prognozÄ™ ruchu,
- lokalizację węzłów i skrzyżowań,
- podstawowe parametry techniczne drogi,
- terminy realizacji i sposób etapowania,
- wskaz
niki techniczno-ekonomiczne,
- orientacyjny koszt.
4.9.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. W jakich stadiach opracowuje się dokumentację projektową dróg?
2. Czego dotyczy koncepcja programowa?
3. Czego dotyczą założenia techniczno-ekonomiczne?
4. Co zawiera projekt techniczny?
5. Jakie informacje zawiera uproszczona dokumentacja jednostadiowa?
6. Kiedy założenia techniczno-ekonomiczne tracą ważność?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
49
4.9.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Spośród elementów dokumentacji projektowej dróg wybierz i scharakteryzuj ten, który
zawiera koncepcjÄ™ programowÄ….
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przeanalizować dokumentacje projektowa,
2) wybrać z elementów dokumentacji projektowej, koncepcję programową,
3) scharakteryzować elementy koncepcji programowej projektu.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- dokumentacja projektowa dróg,
- literatura z rozdziału 6 dotycząca dokumentacji drogowo-mostowej.
Ćwiczenie 2
Spośród elementów dokumentacji projektowej dróg wybierz i scharakteryzować ten,
który zawiera założenia techniczno-ekonomiczne.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przeanalizować przygotowana dokumentację projektową,
2) wybrać z elementów dokumentacji projektowej założenia techniczno-ekonomiczne,
3) scharakteryzować elementy założeń techniczno-ekonomicznych projektu.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- dokumentacja projektowa dróg,
- literatura z rozdziału 6 dotycząca dokumentacji drogowo  mostowej.
4.9.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) rozróżnić elementy dokumentacji drogowo-mostowej?
ðð ðð
2) wymienić założenia koncepcji programowej?
ðð ðð
3) wymienić założenia techniczno-ekonomiczne?
ðð ðð
4) wymienić założenia projektu technicznego?
ðð ðð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
50
4.10. Czytanie rysunków konstrukcyjnych z zakresu dróg
i mostów
4.10.1. Materiał nauczania
Przekrój podłużny drogi jest jednym z podstawowych rysunków dokumentacji
technicznej. Powinien być opracowany przejrzyście i wyraz
nie, z zastosowaniem
jednoznacznych oznaczeń umownych. Aby ułatwić korzystanie z rysunku przekrój podłużny
wykonuje się zwykle w skali skażonej, w której skala wysokości jest dziesięciokrotnie
większa od skali długości, np. 1:100/1000 lub 1: 200/2000.
Przekrój podłużny drogi zawiera:
- przekrój podłużny terenu wzdłuż osi drogi, zdjęty w punktach charakterystycznych,
z oznaczeniem wysokości tych punktów w stosunku do przyjętego poziomu
porównawczego oraz ich odległości od początku trasy, mierzonej wzdłuż osi drogi,
- niweletę drogi, tj. projektowaną linię łączącą poszczególne punkty wysokościowe
nawierzchni w osi drogi, czasami również niweletę robót ziemnych,
- niweletę dna rowów przydrożnych z podaniem rzędnych wysokości w punktach załamań
pochyleń podłużnych,
- wartości pochyleń podłużnych niwelety z podaniem ich długości oraz elementy
konstrukcyjne łuków pionowych,
- długości prostych i łuków poziomych oraz krzywych przejściowych wraz z podaniem
głównych elementów konstrukcyjnych łuków poziomych,
- kilometry, hektometry i odległości miedzy kolejnymi punktami charakterystycznymi
trasy,
- wyniki badań gruntów podłoża drogi w odstępach ustalonych oddzielnymi przepisami,
- rodzaje istniejącej nawierzchni lub terenu zajętego pod drogę,
- lokalizację obiektów mostowych (mostów, wiaduktów i przepustów),
- skrzyżowania z drogami, przejazdy kolejowe z podaniem rzędnych główek szyn w osi
drogi,
- rzędne reperów roboczych.
Przekroje podłużne dróg wykonuje się na kalce milimetrowej lub papierze milimetrowym
(co ułatwia kreślenie, wprowadzanie poprawek i przeliczenia).
Wysokości punktów charakterystycznych terenu otrzymuje się z niwelacji podłużnej osi
drogi. Projektując pochylenia niwelety trzeba obliczyć nowe rzędne tych punktów. Wysokość
poszczególnych punktów niwelety i terenu podaje się na przekroju podłużnym z dokładnością
do 1 cm, pochyleń niwelety  z dokładnością do 0,001, a długości odcinków miedzy
punktami charakterystycznymi  z dokładnością do 1 cm.
Linie terenu wykreśla się w skażonej skali, łącząc linią cienką poszczególne punkty
terenu o znanych rzędnych. Niweletę drogi oznacza się linią grubą, łącząc poszczególne
punkty wysokościowe nawierzchni drogi w jej osi.
4.10.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. W jaki sposób powinien być opracowany przekrój podłużny drogi?
2. Jak nazywamy skalę, w której wykonujemy przekrój podłużny drogi?
3. Co zawiera przekrój podłużny drogi?
4. W jaki sposób otrzymuje się wysokościowe punkty charakterystyczne terenu?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
51
5. W jaki sposób wykreśla się linię terenu?
6. Co to jest niweleta drogi?
4.10.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Na podanym przez nauczyciela fragmencie dokumentacji projektowej, wyznacz niweletÄ™
drogi.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przeanalizować fragment dokumentacji projektowej,
2) wyznaczyć niweletę drogi zaznaczonej przez nauczyciela,
3) zaprezentować wykonane ćwiczenie.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- fragment dokumentacji projektowej,
- przybory piśmienne i kreślarskie,
- literatura z rozdziału 6 dotycząca zasad rysunku drogowo-mostowego.
Ćwiczenie 2
Z dokumentacji projektowej otrzymanej od nauczyciela, odczytaj wartości pochyleń
podłużnych niwelety, długości prostych i łuków poziomych z podaniem ich głównych
elementów konstrukcyjnych.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przeanalizować fragment dokumentacji projektowej,
2) odczytać wartości pochyleń podłużnych niwelety,
3) odczytać długości prostych i łuków poziomych z podaniem ich głównych elementów
konstrukcyjnych,
4) zaprezentować wykonane ćwiczenie.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- fragment dokumentacji projektowej,
- przybory piśmienne i kreślarskie,
- literatura z rozdziału 6 dotycząca zasad rysunku drogowo-mostowego.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
52
4.10.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) posłużyć się dokumentacją techniczną dróg i drogowych obiektów
inżynierskich? ðð ðð
2) określić skalę skażoną?
ðð ðð
3) wymienić elementy przekroju podłużnego drogi?
ðð ðð
4) odczytać przekrój podłużny drogi?
ðð ðð
5) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczeń zgodnie
z zasadami bezpieczeÅ„stwa i higieny pracy? ðð ðð
6) wykorzystać zdobyte wiadomości w praktycznym działaniu?
ðð ðð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
53
5. SPRAWDZIAN OSI
GNI
Ć
INSTRUKCJA DLA UCZNIA
1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartÄ™ odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Test zawiera 22 zadania o różnym stopniu trudności. Są to zadania typu wielokrotnego
wyboru.
5. Za każdą poprawną odpowiedz
możesz uzyskać 1 punkt.
6. Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi. Dla każdego zadania podane
są cztery możliwe odpowiedzi: a, b, c, d. Tylko jedna odpowiedz
jest poprawna; wybierz
jÄ… i zaznacz kratkÄ™ z odpowiadajÄ…cÄ… jej literÄ… znakiem X.
7. Staraj siÄ™ wyraz
nie zaznaczać odpowiedzi. Jeśli się pomylisz i błędnie zaznaczysz
odpowiedz
, otocz ją kółkiem i zaznacz odpowiedz
, którą uważasz za poprawną.
8. Test składa się z dwóch części. Część I zawiera zadania z poziomu podstawowego,
natomiast w części II są zadania z poziomu ponadpodstawowego i te mogą przysporzyć
Ci trudności, gdyż są one na poziomie wyższym niż pozostałe (dotyczy to zadań
o numerach od 19 do 22).
9. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
10. Kiedy udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudności, wtedy odłóż jego
rozwiązanie na póz
niej i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.
11. Po rozwiÄ…zaniu testu sprawdz
, czy zaznaczyłeś wszystkie odpowiedzi na KARCIE
ODPOWIEDZI.
12. Na rozwiÄ…zanie testu masz 45 minut.
Powodzenia!
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
54
ZESTAW ZADAC
TESTOWYCH
1. Rysunek orientacyjny określa położenie obiektu budowlanego w stosunku do
a) danego osiedla, dzielnicy, drogi.
b) granic obiektów sąsiadujących.
c) strony wschodniej budynku.
d) linii zabudowy.
2. Rzut poziomy przedstawia przedmiot leżący na płaszczyz
nie
a) poziomej widzianej z boku.
b) poziomej widzianej z góry.
c) pionowej widzianej z boku.
d) pionowej widzianej z góry.
3. Rzuty poziome wykonuje siÄ™ w skali
a) 1:100.
b) 1:20.
c) 1:10.
d) 1:5.
4. Rysunki zasadnicze to
a) przekroje poziome, pionowe i rozwinięcia.
b) rysunki schematyczne.
c) rysunki szczegółowe.
d) rysunki ogólne.
5. Do kreślenia linii poziomych służy
a) przykładnica.
b) rysownica.
c) przymiar.
d) krzywik.
6. Rysunek złożeniowy, to rysunek
a) całej maszyny, urządzenia, zespołu lub podzespołu.
b) części maszyny, urządzenia lub zespołu.
c) jednego elementu danej maszyny.
d) dwóch elementów danej maszyny.
7. Znaki ograniczajÄ…ce w wymiarze rysunkowym to
a) liczby wymiarowe.
b) linie pomocnicze.
c) wymiary liniowe.
d) groty, kreski.
8. Dwie proste leżące w jednej płaszczyz
nie, pokrywające się lub nie mające punktów
wspólnych, to proste
a) prostopadłe.
b) równoległe.
c) odcinki.
d) zbieżne.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
55
9. Dwie proste prostopadłe przecinają się pod kątem
a) 120°.
b) 110°.
c) 100°.
d) 90°.
10. Rzutnia to płaszczyzna na którą rzutujemy
a) przekrój pionowy budynku.
b) przekrój poziomy budynku.
c) punkt, prostą, płaszczyznę.
d) elewacje budynku.
11. Powierzchnia arkusza formatu A0 wynosi
a) 4 m2.
b) 3 m2.
c) 2 m2.
d) 1 m2.
12. Rzutem trójkąta prostopadłego do płaszczyzny rzutów jest
a) prosta równoległa.
b) odcinek.
c) trójkąt.
d) prosta.
13. Wymiary arkusza formatu A4 wynoszÄ…
a) 267 x 180 mm.
b) 277 x 190 mm.
c) 287 x 200 mm.
d) 297 x 210 mm.
14. Rysunek schematyczny to rysunek
a) szczegółowy.
b) uproszczony.
c) złożony.
d) główny.
15. Przekroje na rysunkach stosujemy w celu odwzorowania
a) skomplikowanych kształtów wewnętrznych przedmiotu.
b) zewnętrznych kształtów przedmiotu.
c) widoku przedmiotu.
d) całości przedmiotu.
16. Ślady płaszczyzn przekroju oznacza się linią
a) punktowÄ… cienkÄ….
b) punktowÄ… grubÄ….
c) zygzakowÄ….
d) falistÄ….
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
56
17. Åšrednice powierzchni obrotowych oznaczamy znakiem
a) Õ.
b) &.
c) Ø.
d) ô.
18 Uproszczenia rysunkowe to schematy
a) przestrzenne.
b) modułowe.
c) graficzne.
d) bryłowe.
19. Rzut odcinka prostopadłego do płaszczyzny rzutów jest
a) prostą prostopadłą.
b) prostą równoległą.
c) odcinkiem.
d) punktem.
20. Rysunek wykonawczy, to rysunek uwzględniający wszystkie przekroje i detale
a) dwóch elementów.
b) jednego elementu.
c) części maszyny.
d) całej maszyny.
21. Bryły najłatwiej rzutować jeśli ich krawędzie i osie będą
a) zbieżne ukośnie do płaszczyzny rzutów.
b) prostopadłe do płaszczyzny rzutów.
c) równoległe do płaszczyzny rzutów.
d) zbieżne do płaszczyzny rzutów.
22. Rzut odcinka położonego ukośnie do rzutni jest
a) takiej samej długości co rzutowany odcinek.
b) dwa razy dłuższy od odcinka rzutowanego.
c) dłuższy od rzutowanego odcinka.
d) krótszy od rzutowanego odcinka.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
57
KARTA ODPOWIEDZI
ImiÄ™ i nazwisko...........................................................................................................................
Posługiwanie się dokumentacją techniczną
Zakreśl poprawną odpowiedz
.
Nr
Odpowiedz
Punkty
zadania
1 a b c d
2 a b c d
3 a b c d
4 a b c d
5 a b c d
6 a b c d
7 a b c d
8 a b c d
9 a b c d
10 a b c d
11 a b c d
12 a b c d
13 a b c d
14 a b c d
15 a b c d
16 a b c d
17 a b c d
18 a b c d
19 a b c d
20 a b c d
21 a b c d
22 a b c d
Razem:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
58
6. LITERATURA
1. Gąsiorowska D., Holsztyńska B.: Posługiwanie się dokumentacją techniczną. KOWEZ,
Warszawa 2002
2. Popek M. Wapińska B.: Planowanie elementów środowiska Cz.1 WSiP, Warszawa 2004
3. Rolla S. : Budowa dróg. Cz.1 WSiP
4. Wasilewski Z.: Rysunek zawodowy. WSiP, Warszawa 1993
5. Waszkiewiczowie E. i S. : Rysunek zawodowy dla ZSZ. WSiP, Warszawa 1993
6. Wojciechowski L.: Rysunek budowlany. WSiP, Warszawa 1998
7. Wojciechowski L.: Zawodowy rysunek budowlany. WSiP, Warszawa 1999
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
59