WSP  Logika 15.10.2011
Wykład 2
Budowa i znaczenie wyrażeń
Na język jako system znaków składają się znaki, którymi są w wypadku
języka pisanego typy napisów, a w wypadku języka mówionego typy głosów.
Te napisy i głosy konstruowane są z elementów pewnego zbioru przedmiotów
zwanego słownikiem tego języka. Elementy słownika to wyrazy.
Zwykle wyrazy zbudowane są ze skończonego zbioru liter i głosek.
Skończony ciąg wyrazów to napis.
Wszystkie te napisy, które należą do języka, to wyrażenia tego języka.
O tym, czy jakieś wyrażenie należy do danego języka rozstrzyga to, czy
zostało ono zbudowane:
1) z elementów słownika tego języka (wyrazów tego języka)
2) zgodnie z zasadami gramatyki tego języka (zgodnie z regułami
syntaktycznymi)
Wyrażenia mogą być proste i złożone:
Definicja: Znak prosty języka to wyraz (słowo) tego języka.
Rzeczy są złożone fizycznie. Poszczególne znaki mogą więc podlegać
fizycznemu podziałowi. Te fizyczne części nawet gdyby były typem znaku nie
muszą być znakami. W językach naturalnych wyrazy zwykle budowane są ze
skończonego zbioru typów przedmiotów zwanych literami i głoskami.
Wyrazy nie muszą być budowane z liter. Przykładem języka, którego wyrazy
nie są budowane z liter (głosek) jest język chiński.
Ktoś, kto był na giełdzie, mógł podziwiać zręczność, z jaką korzysta sie ze
specjalnego kodu ruchowego, gdzie do porozumiewania się służą nie tylko
ruchy rąk i ust, jak to jest w wypadku osób głuchoniemych. Język nie jest też
jedynym narzędziem komunikowania się ludzi. Aktor, a może jeszcze bardziej
mim przekazuje swój komunikat za pomocą oznak.
Definicja: Słownik języka J to zbiór wszystkich i tylko wyrazów tego
języka.
Napis jest skończonym ciągiem wyrazów. Jednak nie każdy napis, nie każdy
skończony ciąg wyrazów jest znakiem języka.
Definicja: Skończony ciąg elementów słownika S języka J jest wyrażeniem
języka J wtedy i tylko wtedy, gdy jest zbudowany zgodnie z regułami G
1
WSP  Logika 15.10.2011
Wykład 2
gramatyki języka J , inaczej  zgodnie z jego regułami składniowymi
(syntaktycznymi).
O ciągu wyrazów zbudowanym zgodnie z regułami syntaktycznymi
mówimy, że jest syntaktycznie spójny. Wyrażenia języka to syntaktycznie
spójne skończone ciągi wyrazów tego języka.
Wyrażenia mogą być proste, gdy są wyrazami, i złożone, gdy zbudowane są z
więcej niż jednego wyrazu.
Aby korzystać z języka, nie wystarczy mieć do dyspozycji słownik tego języka
i konstruować wyrażenia zgodnie z regułami składniowymi. Ucząc się języka
uczymy się również rozumienia jego wyrażeń. Dziecko sposób rozumienia
wyrażeń języka ojczystego czerpie w procesie przekazu kulturowego: różne
konkretne sytuacje dają rodzicom i wychowawcom okazje do przekazywania
sposobu, w jaki należy rozumieć wyrażenia. Gdy uczymy się języka obcego, o
rozumieniu poszczególnych napisów i głosów w tym języku jesteśmy zwykle
informowani w naszym języku ojczystym.
Znaczenie wyrażenia to sposób jego rozumienia. Przyporządkowywanie
znaczeń wyrażeniom dokonuje sie według pewnych zasad. Te zasady zawarte
są w regułach znaczeniowych, semantycznych języka.
Definicja: Znaczenie wyrażenia języka J, to sposób rozumienia tego
wyrażenia wyznaczony przez reguły znaczeniowe, czyli semantyczne Z
języka J .
Dla języków naturalnych typowe jest, ze niektóre wyrażenia nie mają w pełni
sprecyzowanego znaczenia.
Definicja: Wyrażenie ma jasne znacznie lub, po prostu, wyrażenie jest jasne
wtedy i tylko wtedy, gdy znaczenie tego wyrażenia jest jednoznacznie
określone.
Definicja: Znaczenie wyrażenia jest niejasne (mętne) lub, po prostu,
wyrażenie to jest niejasne (mętne) wtedy i tylko wtedy, gdy znaczenie tego
wyrażenia nie jest jednoznacznie określone.
Znaczenie wyrażenia jest bądz
jasne, bądz
jest niejasne, czyli mętne. O
wypowiedzi mówimy, że jest jasna wtedy i tylko wtedy, gdy jej znaczenie jest
jednoznacznie określone. Mówimy zaś, ze jest niejasna (mętna), gdy tak nie
jest. O autorze (nie)jasnej wypowiedzi mówimy, ze wypowiada sie (nie)jasno.
2
WSP  Logika 15.10.2011
Wykład 2
Definicja: Znaczenie wyrażenia jest jasne dla kogoś wtedy i tylko wtedy,
gdy ten ktoś to wyrażenie rozumie w dokładnie jeden określony sposób.
Jest zaś niejasne dla kogoś, kto tego wyrażenia nie rozumie lub nie rozumie
w pełni.
Publikowane są słowniki, które podają znaczenie wyrazów. Mówimy więc o
słownikowym znaczeniu wyrazu. W znaczeniu wyrażeń daje się wyróżnić
sens deskryptywny (kognitywny) oraz pragmatyczny (emocjonalny).
Definicja: Sens deskryptywny (kognitywny) wyrażenia to to, co w jego
znaczeniu odnosi sie do przedmiotów, ich cech i związków (relacji) między
nimi.
Definicja: Sens pragmatyczny (emocjonalny) wyrażenia to składnik jego
znaczenia wyrażający postawy, uczucia lub oceny tego, na co wskazuje sens
deskryptywny (kognitywny) wyrażenia.
Sensy deskryptywne nazw  policjant ,  stróż porządku publicznego i
 gliniarz w zasadzie nie różnią się. Nazwy te maja jednak różne sensy
emocjonalne.
 Policjant jest emocjonalnie neutralny,  stróż porządku publicznego ma
duże pozytywne zabarwienie emocjonalne, a  gliniarz  odwrotnie, ma
duży pejoratywny ładunek emocjonalny.
Zwykle wyrażeniu przysługuje znaczenie określone przez znaczenia
składających się na nie wyrazów.
Definicja: Dosłowne znaczenie wyrażenia to znaczenie tego wyrażenia
określone przez znaczenia składających sie na nie wyrazów.
Wyrażenia proste, jednowyrazowe, mogą mieć tylko znaczenie dosłowne.
Niektórym wyrażeniom złożonym przysługuje znaczenie nie będące funkcją
znaczeń poszczególnych wyrazów.
Definicja: Idiomatyczne znaczenie wyrażenia to znaczenie tego wyrażenia,
które przysługuje mu jako całości (i które jest różne od znaczenia
dosłownego tego wyrażenia).
Zauważmy, ze znaczenie idiomatyczne może przysługiwać tylko wyrażeniom
złożonym.
Definicja: Idiom to wyrażenie, któremu przysługuje znaczenie
idiomatyczne.
3
WSP  Logika 15.10.2011
Wykład 2
Idiomom, oprócz znaczenia idiomatycznego, może, choć nie musi,
przysługiwać znaczenie określone przez reguły semantyczne języka i
znaczenia wyrazów składających się na to wyrażenie, czyli znaczenie
dosłowne.
Ucząc się języka, oprócz zapamiętywania znaczeń wyrazów słownika tego
języka, musimy także uczyć sie znaczeń jego wyrażeń idiomatycznych.
Zdarza się, że jakiś wyraz ma więcej niż jedno znaczenie, czyli jest
wieloznaczny, a nadto różne jego znaczenia nie są ze sobą związane, są
przypadkowe, jak np.  zamek ,  koza . Słowo  szyje użyte może być jako
rzeczownik i jako czasownik.
Definicja: Homonim to wyraz, któremu przysługuje więcej niż jedno
znaczenie i znaczenia te nie są ze sobą powiązane.
W wypadku homonimów wieloznaczność ma charakter przypadkowy. Inaczej
jest w wypadku wyrazów systematycznie wieloznacznych.
Definicja: Wyraz systematycznie wieloznaczny to wyraz, którego
poszczególne znaczenia pozostają ze sobą w systematycznych związkach
wyznaczonych przez reguły znaczeniowe.
Wyrazami systematycznie wieloznacznymi są również słówka okazjonalne.
Znaczenie słówka okazjonalnego zależy od okoliczności i kontekstu jego
użycia, czyli jego znaczenie jest znaczeniem kontekstowym. Słówkami
okazjonalnymi są okoliczniki czasu, jak:  teraz ,  dzisiaj ; okoliczniki miejsca,
jak:  tu ,  tam ; zaimki osobowe, jak:  ja ,  ty .
W wypadku takich słówek jak  dużo ,  wysoki i  dobry ich znaczenie
zależy zasadniczo od językowego kontekstu użycia.  Dużo znaczy co innego,
gdy mówimy, że w klubie na spotkaniu z autorem książki było dużo
uczestników, a co innego, gdy mówimy, że na meczu piłkarskim było dużo
kibiców.
 Wysoki w zdaniu  Jan jest wysoki znaczy co innego niż w zdaniu  w
Gabinie był wysoki maszt radiowy .  Dobry w kontekście  dobry student
znaczy co innego niż w kontekście  dobry lekarz . Dla podanych słówek
charakterystyczne jest, że mówią o pewnych własnościach związanych z
relacjami.
 Dużo wiąże się z relacją  więcej,  wysoki  wyższy,  dobry  lepszy.
Relacja jest określana przez rodzaj przedmiotów, pomiędzy którymi zachodzi.
4
WSP  Logika 15.10.2011
Wykład 2
Relacja pomiędzy licznością zbiorów uczestników literackich spotkań
klubowych jest różna od relacji pomiędzy licznością zbiorów kibiców meczów
piłkarskich. Relacja pomiędzy ludz
mi ze względu na ich wzrost jest różna od
relacji miedzy masztami radiowymi ze względu na ich wysokość.
Definicja: Wyraz relacyjnie wieloznaczny to wyraz, którego znaczenie
związane jest z relacją ze względu na która jest orzekany.
Definicja: Wyraz umyślnie wieloznaczny to wyraz, któremu dodano
znaczenie metaforyczne lub analogiczne.
Definicja: Wyraz w1 użyty w znaczeniu z1 jest synonimem wyrazu w2
wziętemu w znaczeniu z2 wtedy i tylko wtedy, gdy znaczenia z1 i z2
(istotnie) nie różnią się.
Ciąg wyrazów, który narusza reguły budowy wyrażeń  reguły składniowe
 to nonsens. Nonsensem jest np.  spać Jan koniec . Nonsensom, ponieważ
nie są zbudowane zgodnie z regułami składniowymi, reguły znaczeniowe nie
przypisuje się znaczenia.
Może też być tak, ze dany ciąg wyrazów zbudowany jest zgodnie z regułami
syntaktycznymi, lecz nie można mu przypisać znaczenia zgodnie z regułami
semantycznymi. W tym wypadku mówi sie o bezsensie.
Język służy nie tylko do komunikowania faktów, lecz także naszej wobec nich
postawy. Możemy różnić się więc co do postawy jak i oceny pewnych
zdarzeń. Może być tak, że:
1. dwoje ludzi ani nie różni sie co do faktu, ani nie różni sie wobec niego
postawą;
2. dwoje ludzi nie różni sie co do stwierdzenia pewnego faktu, a różni się jego
oceną;
3. dwoje ludzi różni sie co do faktu, a nie różni sie w ocenie;
4. dwoje ludzi różni sie zarówno w sprawie faktu, jak i postawa wobec niego.
Wartościowanie, ocenianie czegoś może być ocenianiem z punktu widzenia
moralności, czyli przede wszystkim jako dobrego lub złego. Może to być ocena
estetyczna, wówczas mówimy o pięknie i brzydocie. Możemy tez mówić o
ocenach utylitarnych, wówczas mówimy o użyteczności i bezużyteczności.
Nasze postawy i oceny możemy wyrażać korzystając ze specjalnych słówek:
 dobre ,  złe ;  piękne ,  brzydkie ;  korzystne ,  niekorzystne itd. Może
5
WSP  Logika 15.10.2011
Wykład 2
się to też dokonywać przez użycie wyrażeń nacechowanych pejoratywnie lub
nacechowanych pozytywnie.
W działalności gospodarczej chroni sie nazwę marki  osiągniecie
pozytywnego kojarzenia nazwy kosztuje, a następnie daje korzyści.
Dlatego też oprócz uznanej nazwy firmowej  Panasonic spotykamy np.
 Pavasonic ,  Panasaonic ,  Panasonix .
Czasem tylko podejrzenie o pejoratywne nacechowanie wystarcza, aby ich
miejsce zajmowały słowa, które się jeszcze nie �zużyły. Zamiast  dozorca
używa się  administrator domu , do zajęcia miejsca  listonosza pretendował
 doręczyciel itp. Wyrażeniami nacechowanymi pejoratywnie są:
 biurokrata ,  anarchista ,  faszysta . Wyrażeniami nacechowanymi
pozytywnie są:  menedżer ,  demokrata ,  patriota .
W argumentacji, w zależności od jej celu, używa sie takich słów, które przez
swoje nacechowanie wzmacniają argumentacje.
Ten sposób postępowania polega na stosowaniu eufemizmów. Zamiast
powiedzieć:  dokonał malwersacji , można użyć eufemizmu i powiedzieć:
 zrobił fałszywy krok finansowy .
Wypowiedz nacechowana emocjonalnie przeszkadza w racjonalnym
podejściu do podejmowanego w niej zagadnienia. Bywa, że zależy nam na
przedstawieniu jakiejś sprawy bez wyrażenia naszego wobec niej stanowiska,
a więc w języku nie nacechowanym emocjonalnie, czyli w języku neutralnym
emocjonalnie.
Można powiedzieć:
 Drużyna piłkarska A wygrała 2:1 z drużyną B .
Mogę powiedzieć:
 Drużyna piłkarska B przegrała 1:2 z drużyną A .
Każda z tych dwu wypowiedzi jest nacechowana emocjonalnie. Ten sam fakt
mogę zakomunikować w sposób neutralny mówiąc:
 Mecz miedzy drużyną piłkarską A a drużyną B zakończył sie wynikiem 2:1
Język nauki powinien być emocjonalnie neutralny. Niektóre wyrażenia, które
w języku potocznym są emocjonalnie nacechowane, tracą to nacechowanie w
języku nauki. Na przykład nazwa  szlachetny metal , będąca w języku
potocznym nacechowana pozytywnie, traci to nacechowanie w podręcznikach
z fizyki i chemii.
6
WSP  Logika 15.10.2011
Wykład 2
Zadania!
1. W kampanii prezydenckiej w Polsce w 2005 r. o jednym z kandydatów
informowano, ze jego dziadek służył w Wermachcie. Która z rywalizujących
stron o tym mówiła i dlaczego?
2. Podaj przykłady wyrażeń, które oprócz znaczenia idiomatycznego mają
znaczenie dosłowne oraz takich wyrażeń, które mają tylko znaczenie
idiomatyczne.
3. Podaj przykłady wyrażeń mających ten sam sens deskryptywny a różne
sensy emocjonalne.
4.Na podanym przykładzie wskaz role wyrażeń nacechowanych.
Rosyjski prezydent Władimir Putin występując na Światowym Kongresie
Agencji Prasowych w Moskwie czynił zarzuty  niektórym mediom . Według
niego, media były zbyt neutralne w czasie kryzysu w Biesłanie.  Jak możemy
nazywać terrorystów angielskim słowem  rebels (powstańcy) - Dla takich
ludzi są tylko słowa  zabójca i  terrorysta   oświadczył Putin.
Rosja wielokrotnie protestowała przeciwko �zbytniej wyrozumiałości wobec
czeczeńskich separatystów, których zachodnie media nazywają bojownikami,
rebeliantami, powstańcami lub separatystami. Rosyjskie agencje i telewizje
używają od lat sformułowań  bandyci ,  bojówkarze ,  członkowie
nielegalnych ugrupowań zbrojnych czy  terroryści . Ulubionym obiektem
krytyki Rosjan po biesłańskiej tragedii stała się brytyjska BBC, która w
odniesieniu do zbrojnego komanda nigdy nie użyła słowa  terroryści .
Przedstawiciele BBC tłumaczą, że ich kodeks etyczny surowo zabrania
używania tego słowa w jakichkolwiek materiałach.
7