1. Szczególne cechy i funkcje prawa karnego:

1. szczególne cechy:

• uniwersalizm - wyraża się w tym, iż prawo to nie normuje jednej, ściśle określonej sfery stosunków społecznych, natomiast wkracza we wszystkie dziedziny życia, wszędzie tam, gdzie mamy do czynienia ze szczególnie poważnymi zamachami na stosunki społeczne oraz dobra prawne podmiotów tych stosunków , które uzasadniają kwalifikację takich zamachów jako ,,czyny społecznie szkodliwe''.

• subsydiarność - prawo karne wkracza w te dziedziny wówczas, gdy właściwe im środki nie są wystarczające do ochrony prawnej stosunków społecznych oraz praw i interesów podmiotów tych stosunków. W takiej sytuacji trzeba sięgnąć do środków ostrzejszych, jakimi dysponuje prawo karne.

• sankcjonujący charakter jego norm - przekroczenie norm zagrożone jest sankcją karną. Przekroczenie tych granic spotyka się z potępieniem i reakcją karną jako czyn społecznie szkodliwy.

2. funkcje:

• funkcja ochronna - prawo karne chroni stosunki społeczne i dobra podmiotów tych stosunków przed zamachami na nie.

• funkcja afirmacyjno - motywacyjna - poprzez normy powinnościowe - nakazy i zakazy - prawo karne określa standardy postępowania w społeczeństwie, wskazuje, jakie dobra i w jakim zakresie podlegają ochronie. Natomiast przez stosowanie sankcji prawo karne zmierza do kształtowania motywacji do przestrzegania norm prawnych. Zawarte w tych normach wskazania stanowią swoisty przekaz skierowany do obywateli, powodując upowszechnienie ogólnej wiedzy o podstawowej treści tych norm, czyli inaczej mówiąc, o obowiązujących standardach postępowania.

• funkcja gwarancyjna - wyraża się ona w postulatach, aby zakres czynów zabronionych był dla obywatela jasny i aby sądy mogły stosować tylko takie kary, które zostały określone w ustawie. Postulaty te znalazły wyraz w zasadach, czyli naczelnych dyrektywach postępowania, którym podporządkowany jest cały system prawa karnego. Są to zasady nullum crimen sine lege (nie ma przestępstwa bez zakazu ustawowego, czyn zabroniony musi być określony w ustawie), nulla poena sine lege (nie można stosować kar, które nie są określone w ustawie), lex retro non agit (ustawa nie działa wstecz, czyn nie może być uznany za przestępstwo bez wcześniejszego zakazu ustawowego).

• funkcja prewencyjno - wychowawcza - rola prawa karnego nie wyczerpuje się w represjonowaniu za popełnienie czynu zabronionego. Prawo to zwraca się w przyszłość - celem kary i innych środków karnych jest oddziaływanie zapobiegawczo - wychowawcze zarówno na sprawcę przestępstwa, jak i na ogół społeczeństwa w kierunku przestrzegania prawa.

• funkcja sprawiedliwościowa - w nauce zwraca się uwagę, że prawo karne, a ściślej jego stosowanie, powinno zaspokajać społeczne poczucie sprawiedliwości w związku z naruszeniem lub zagrożeniem dobra prawnego.

• funkcja kompensacyjna (restytucyjna) - prawo karne powinno, poprzez odpowiedni system środków karnych, umożliwiać sprawcy przestępstwa starania o naprawienie wyrządzonej pokrzywdzonemu szkody.

2. Ustawa jako źródło prawa karnego:

1. zasada nullum crimen sine lege i zakaz analogii:

• źródłem prawa karnego w Polsce może być tylko ustawa. Wynika to z art. 1 § 1 KK, który stanowi, że ,,odpowiedzialności karnej podlega ten tylko, kto popełnia czyn zabroniony pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia''. Takie unormowanie opiera się na zasadzie nullum crimen et nulla poena sine lege. Jednocześnie unormowanie to stwarza zakaz stosowania analogii w prawie karnym.

• analogia polega na pociąganiu do odpowiedzialności za czyn uznany za społecznie szkodliwy, który wyraźnie nie został zabroniony przez obowiązującą ustawę bądź na podstawie przepisu przewidującego podobny czyn, bądź przy zastosowaniu szeregu przepisów i ogólnych zasad prawa.

• z zasady nullum crimen sine lege wynika postulat ustawowej określoności przestępstwa, tzn. dokładnego określenia w ustawie, na czym polega zabronione zachowanie się. Podkreśla się obecnie wymóg ścisłego formułowania ustawowych znamion przestępstwa, aby zakres zabronionego zachowania był jednoznaczny.

2. rodzaje źródeł prawa karnego:

• źródłem prawa karnego w Polsce może być tylko ustawa. Jeżeli chodzi o akty niższego rzędu, to nie stanowią one źródeł prawa karnego. Akty takie mogą jednak ,,dopełniać'' dyspozycje przepisów ustawy karnej, jeżeli zostały wydane na podstawie wyraźnego upoważnienia ustawowego.

• istotną rolę w zakresie ustalania obowiązujących źródeł prawa odgrywa Trybunał Konstytucyjny, uprawniony do orzekania w kwestii zgodności aktów prawnych z Konstytucją. O ile orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego mogą pozbawić mocy prawnej określone przepisy ustaw z powodu ich niezgodności z Konstytucją, o tyle orzeczenia te nie mogą określać zakazów i nakazów oraz kar za ich przekroczenie. W tym sensie nie stanowią one źródeł prawa karnego.

• źródłem polskiego prawa karnego nie jest orzecznictwo sądowe, zwyczaj i poglądy nauki prawa.

• jeżeli chodzi o zwyczaj to ma on znaczenie normatywne wówczas, gdy przepisy ustawy karnej zawierają znamiona ocenne, których wykładnia opiera się na istniejących w społeczeństwie obyczajach i poglądach. Zwyczaj może ponadto korygować zakres odpowiedzialności za czyny formalnie wypełniające ustawowe znamiona przestępstwa. Zwyczaj nie jest tu samodzielną podstawą uchylenia odpowiedzialności, wiązać ją raczej trzeba ze znikomością społecznej szkodliwości czynu, która powoduje, że czyn z powodu braku materialnej karygodności nie jest przestępstwem.

• orzecznictwo sądowe nie stanowi źródeł prawa. Rola sądu bowiem polega na stosowaniu obowiązującego prawa, a nie na jego tworzeniu. W tym zakresie największe znaczenie ma wykładnia prawa dokonywana przez Sąd Najwyższy, która wywiera duży wpływ na orzecznictwo sądów powszechnych, a także kierują się nią inne organy stosujące prawo karne.

• jeśli chodzi o poglądy nauki, to nie mają one waloru źródeł prawa, ale wywierają wpływ na tworzenie i doskonalenie prawa oraz na jego stosowanie.

3. Struktura przepisów prawa karnego:

1. budowa przepisów:

• Kodeks karny składa się z trzech części: ogólnej, szczególnej i wojskowej.

• Część ogólna - określa ona zasady odpowiedzialności za przestępstwa, formy ich popełnienia, system kar oraz zasady ich wymierzania, stosowanie innych środków karnych, zasady odpowiedzialności za przestępstwa popełnione za granicą, przedawnienie karalności i zatarcie skazania oraz wykładnię autentyczną wyrażeń ustawowych. Przepisy Części ogólnej zawierają reguły odpowiedzialności za poszczególne typy przestępstw, które określone zostały w Części szczególnej Kodeksu karnego, a także w ustawach szczególnych.

• inna jest budowa przepisów Części ogólnej Kodeksu karnego, a inna przepisów Części szczególnej. Przepisy Części ogólnej zawierają definicje podstawowych pojęć i instytucji prawa karnego, tzw. reguły operacyjne, jak również określają sytuacje, z którymi wiążą się odpowiednie skutki prawne.

• przepisy Części szczególnej KK mają budowę dwuczłonową. Składają się one z dyspozycji, czyli określenia zespołu znamion danego typu czynu zabronionego, oraz sankcji - czyli wskazania kary lub kar grożących za zachowanie się wyczerpujące znamiona dyspozycji. Budowa przepisów Części szczególnej jest charakterystyczna dla prawa karnego.

2. rodzaje dyspozycji i sankcji:

• ze względu na sposób określenia zabronionego zachowania się dzielimy dyspozycje na nazwowe i opisowe.

• dyspozycja nazwowa ogranicza się do określeń zawierających nazwę przestępstwa, podczas gdy dyspozycja opisowa daje opis zabronionego zachowania się i jego cech. Występują w Kodeksie karnym dyspozycje nazwowo - opisowe, np. ,,Kto kradnie z włamaniem''. Jeśli chodzi o dyspozycje opisowe, to dobrym przykładem jest art. 278 § 1: ,, Kto zabiera w celu przywłaszczenia cudzą rzecz ruchomą''. Dyspozycje opisowe stosunkowo wyraźnie zakreślają sferę penalizacji, realizując wynikający z zasady nullum crimen sine lege postulat ustawowej określoności przestępstwa. Natomiast dyspozycje nazwowe z reguły posługują się zwrotami ocennymi, otwierając szerokie pole niejednolitej interpretacji.

• z uwagi na sposób opisu zabronionego zachowania się wyróżnia się dyspozycje kazuistyczne i syntetyczne. Dyspozycje kazuistyczne zawierają szczegółowy opis zmierzający do wyczerpania wszystkich możliwych wariantów zabronionego zachowania się. Przykładem typowo kazuistycznej dyspozycji w tym Kodeksie jest art. 156 § 1, w którym zawarty jest szczegółowy opis przypadków ,, ciężkiego uszczerbku na zdrowiu'', a także przepisy art. 148 § 2 i 3 wymieniające przypadki kwalifikowanego zabójstwa.

• dyspozycje opisowe mają charakter prosty lub złożony. Dyspozycje proste zawierają tylko jeden zespół znamion, wyrażający jedną odmianę zabronionego zachowania się; dyspozycje złożone zaś - kilka takich zespołów, tworzących niekiedy kilka odmian przestępstwa. Przykładów dyspozycji prostej jest wiele, np. art. 278 § 1 (typ podstawowy kradzieży). Dyspozycje złożone występują wówczas, gdy na zabronione zachowanie składają się co najmniej dwa zespoły znamion. Przykładem jest art. 145 § 1, określający różne odmiany zachowań związanych z uchylaniem się od służby wojskowej.

• dyspozycje alternatywne charakteryzuje wystąpienie co najmniej dwóch zespołów znamion, co z reguły prowadzi do tworzenia odmian przestępstwa. W prawie karnym występuje wiele tego typu dyspozycji. Jako przykład można podać przestępstwo fałszerstwa dokumentu, które polega na podrobieniu lub przerobieniu dokumentu w celu użycia za autentyczny albo na użyciu takiego dokumentu jako autentycznego. Do dokonania przestępstwa wystarczy wypełnienie znamion jednej z alternatyw, ale wypełnienie obu alternatyw przez tę samą osobę i w tym samym celu nie tworzy dwóch przestępstw, lecz jedno.

• ze względu na kompletność opisu znamion zabronionego zachowania się dzielimy dyspozycje na zupełne i niezupełne. Dyspozycja zupełna w sposób wyczerpujący ujmuje zespół znamion zabronionego zachowania się. Natomiast dyspozycja niezupełna może mieć charakter zależny lub blankietowy. Dyspozycja zależna występuje wówczas, gdy ustalenie istoty zabronionego zachowania się jest uzależnione od zastosowania innych przepisów tego samego aktu prawnego, które tę dyspozycję ,,dopełniają''. Tak np. ustalenie znamion przestępstwa zmuszania w formie groźby bezprawnej wymaga zastosowania art. 115 § 2, gdzie pojęcie tej groźby jest zdefiniowane.

• dyspozycja blankietowa w ogóle nie zawiera opisu zabronionego zachowania się, lecz tylko ogólną ,,ramę'', której treść wypełniają przepisy innych ustaw lub nawet przepisy niższego rzędu. Ze względu na zasadę ustawowej ,,określoności'' przestępstw powinno się unikać tego typu dyspozycji. Jako przykład dyspozycji blankietowej można wskazać art. 152 § 1 KK, penalizujący przerwanie ciąży za zgodą kobiety ciężarnej, lecz wbrew warunkom ustawy.

• drugi element przepisu karnego - sankcję - również można dzielić według różnych kryteriów. Według typu sankcji podzielić je można na bezwzględnie nieoznaczone, bezwzględnie oznaczone, względnie nieoznaczone i względnie oznaczone.

• sankcje bezwzględnie nieoznaczone - występowały one w arbitralnym prawie karnym i sądownictwie epoki feudalizmu, prowadząc do licznych nadużyć władzy. Z krytyki samowoli sądów epoki feudalizmu zrodził się postulat operowania przez ustawę sankcjami bezwzględnie oznaczonymi, gdyż sędzia ma być tylko ,,wykonawcą woli ustaw''. Sankcje bezwzględnie oznaczone nie dają sędziemu możliwości wyboru, określając zarówno rodzaj, jak i wysokość kary za przestępstwo. Sankcje takie spotyka się również współcześnie. W prawie polskim przykładem sankcji bezwzględnie oznaczonej był art. 1 pkt. 1 dekretu z dnia 31 sierpnia 1944 r. o wymiarze kary dla zbrodniarzy faszystowsko - hitlerowskich, przewidujący wyłącznie karę śmierci za udział w zbrodni ludobójstwa. W wyniku zmiany nowelizacyjnej KK wprowadzonej ustawą z dnia 27 lipca 2005 r. za zabójstwo kwalifikowane groziła wyłącznie kara 25 lat albo dożywotniego pozbawienia wolności. Obie te kary mają charakter bezwzględnie oznaczony, nie przewidziano bowiem nawet możliwości ich nadzwyczajnego złagodzenia.

• specyficzny typ sankcji to sankcje względnie nieoznaczone, operujące sądowym wymiarem kary ,,od - do'' lub ,,co najmniej''. Sankcje takie opierały się na przekonaniu, że sąd orzekający nie jest w stanie przewidzieć czasu potrzebnego do resocjalizacji sprawcy, toteż faktyczny czas trwania kary określa organ wykonawczy.

• w prawie polskim dominują sankcje względnie oznaczone. Sankcje tego typu operują granicami minimum i maksimum grożącej kary, ale są to granice ustawowe, w ramach których sąd wymierza karę ściśle oznaczoną. Jeśli chodzi o sposób wyznaczania granic grożącej kary, to sankcja może wskazywać jej minimum i maksimum, podawać tylko maksimum albo tylko minimum. W takich wypadkach ,,dopełnieniem'' są przepisy Części ogólnej KK, które określają ustawowe granice danego rodzaju kary. Dodać należy, że przyjęcie systemu sankcji względnie oznaczonych wiążę się z oparciem sądowego wymiaru kary na zasadzie ,,względnej swobody sądu''.

• jeżeli przepis przewiduje jeden rodzaj kary za określone w nim przestępstwo, to mówimy wówczas o sankcji prostej. Natomiast w wypadku, gdy przewiduje dwa lub więcej rodzajów kary, mamy do czynienia z typem sankcji złożonej. W obowiązującym KK sankcje wielorodzajowe mają charakter alternatywny, tzn. sąd zobowiązany jest dokonać wyboru rodzaju kary i określić jej wysokość. Tego typu sankcje występują w wielu przepisach. Natomiast niektóre ustawy szczególne przewidują obligatoryjną kumulację kar grzywny i pozbawienia wolności. Podział sankcji karnych następuje z uwagi na kary, a nie środki karne, przy czym ich rodzaj i granice wymiaru określają przepisy Części ogólnej KK.

4. Zasady obowiązywania ustawy karnej:

1. zasada lex retro non agit:

• zgodnie z art. 1 § 1 KK, odpowiedzialności karnej podlega ten tylko, kto dopuszcza się czynu zabronionego przez ustawę karną obowiązującą w czasie jego popełnienia. W ten sposób kodeks wyraża fundamentalną zasadę prawa karnego: lex criminalis retro non agit (ustawa karna nie działa wstecz, nikt nie może być pociągnięty do odpowiedzialności za czyn, który nie był zabroniony przez ustawę w czasie jego popełnienia). Zasada powyższa jest jedną z podstawowych gwarancji stanu pewności prawnej co do czynów, które mogą powodować odpowiedzialność karną.

• ustawa karna może sama określać datę jej wejścia w życie, z tym, że nie może to być data wcześniejsza od daty ogłoszenia ustawy. Jeżeli jest nią data późniejsza, to okres między ogłoszeniem ustawy a jej wejściem w życie nosi nazwę vacatio legis. Ma on umożliwić społeczeństwu zapoznanie się z treścią ustawy, zaś organom ścigania i wymiaru sprawiedliwości - przygotowanie się do właściwego jej stosowania. Gdy chodzi o ustanie mocy obowiązującej ustawy, to następuje ono w wyniku uchylenia przez późniejszą ustawę - bądź expressis verbis, bądź poprzez formułę o uchyleniu poprzednich przepisów w kwestiach uregulowanych przez nową ustawę. Istnieją również ustawy czasowe, które same określają z góry datę początkową i końcową ich obowiązywania.

• zasada lex retro non agit ma znaczenie uniwersalne. Tak więc art. 116 KK, według którego przepisy Części ogólnej tego Kodeksu obowiązują, jeżeli późniejsze ustawy nie zawierają regulacji odmiennych, nie może stwarzać podstawy do uchylenia zasady lex criminalis retro non agit.

2. obowiązywanie ustawy karnej pod względem czasu:

• czas popełnienia przestępstwa:

• ustalenie czasu popełnienia przestępstwa ma w prawie karnym duże znaczenie. Chodzi przede wszystkim o stwierdzenie, czy popełniony czyn był zabroniony przez ustawę karną obowiązującą w czasie jego popełnienia, a także o to, jaką ustawę karną zastosować wobec sprawcy w razie zmiany ustawodawstwa. Ustalenie czasu popełnienia przestępstwa może również mieć znaczenie dla rozstrzygnięcia, czy sprawca czynu zabronionego był w czasie jego popełnienia odpowiedzialny karnie, tzn. czy osiągnął wiek odpowiedzialności karnej, jak również, czy był poczytalny. Niepoczytalność bowiem w czasie popełnienia czynu zabronionego uchyla możliwość przypisania jego sprawcy winy, a więc i odpowiedzialność karną.

• KK w art. 6 § 1 stanowi, że przestępstwo uważa się za popełnione w czasie, w którym sprawca działał lub zaniechał działania, do którego był obowiązany. W ten sposób usuwa ewentualne wątpliwości, czy za czas popełnienia przestępstwa uznać czas podjęcia zabronionego czynu, czy też czas wystąpienia skutku tego czynu. Wątpliwości takie mogłyby powstać w odniesieniu do przestępstw materialnych, których znamiona obejmują skutek i których dokonanie następuje z chwilą nastąpienia określonego w ustawie skutku. Jednak wobec jednoznaczności sformułowania ustawowego za czas popełnienia również tych przestępstw uznać trzeba czas zabronionego działania lub zaniechania. Oznacza to, że czas popełnienia przestępstwa materialnego różnić się będzie od czasu jego dokonania, które następuje w momencie nastąpienia określonego w ustawie skutku. Nie stanowi wyjątku od omawianej zasady przepis art. 101 § 3 KK, który w odniesieniu do przedawnienia karalności przestępstw materialnych stanowi, iż ,,bieg przedawnienia rozpoczyna się od czasu, gdy skutek nastąpił''. Unormowanie to nie zmienia ustalenia czasu popełnienia przestępstwa, a ma jedynie na celu zapobieżenie bezkarności sprawcy czynu, którego skutek następuje po znacznym upływie czasu. Za moment determinujący czas popełnienia przestępstwa uznamy ostatni z czynów składających się na to przestępstwo. Podobnie interpretować będziemy ustalenie czasu popełnienia określonego w art. 12 KK przestępstwa ciągłego, które także polega na powtarzających się zamachach na to samo dobro. Wątpliwości, jakie mogą tutaj wystąpić, wiążą się ze zmianą sytuacji prawnej sprawcy w okresie objętym ciągłością przestępstwa, np. gdy część czynów składających się na przestępstwo ciągłe popełnił sprawca przed ukończeniem 17. roku życia, gdy w świetle prawa karnego nie ponosił jeszcze odpowiedzialności karnej, a część po osiągnięciu wieku odpowiedzialności karnej. Wystarczy przyjąć, że podstawą skazania sprawcy w omawianym wypadku mogą być jedynie wchodzące w skład przestępstwa ciągłego czyny popełnione po ukończeniu 17. roku życia, przy czym za czas popełnienia przestępstwa - zgodnie z zasadą - uznamy ostatni z tych czynów. Wskazaną tu zasadę odniesiemy także do przestępstw trwałych, które polegają na wywołaniu i utrzymywaniu przez dłuższy czas stanu bezprawnego. Również gdy chodzi o przestępstwa z zaniechania, za czas ich popełnienia przyjmiemy moment, w którym sprawca mógł jeszcze zrealizować ciążący na nim obowiązek.

• zagadnienia zmiany ustawodawstwa:

• kwestie zmiany ustawodawstwa normują reguły tzw. prawa międzyczasowego. Naturalnie w myśl zasady lex criminalis retro non agit, jeżeli czyn nie był zabroniony pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia, to późniejsze wydanie ustawy karnej nie może objąć karalnością tego czynu i jego sprawcy. Nie budzi też żadnych wątpliwości sytuacja odwrotna, gdy w chwili popełnienia czyn był wprawdzie zabroniony pod groźbą kary, ale przed prawomocnym osądzeniem sprawcy nastąpiła pełna depenalizacja tego typu czynu. Oczywiście, sprawca nie może ponosić odpowiedzialności za zachowanie, które nie jest zabronione przez aktualnie obowiązujące prawo, toteż w zależności od etapu postępowania karnego, jeżeli zostało wszczęte, należy je umorzyć lub wydać wyrok uniewinniający. Inaczej kształtuje się sytuacja w wypadku depenalizacji częściowej, polegającej na przekształceniu w wykroczenie czynu, który w czasie jego popełnienia był zabroniony jako przestępstwo.

• inna jest sytuacja, gdy nastąpiła zmiana ustawy karnej utrzymującej penalizację czynu jako przestępstwa, tj. gdy w czasie jego popełniania obowiązywała inna ustawa niż obowiązująca w czasie orzekania w sprawie o ten czyn. Zgodnie z art. 4 § 1 KK, należy wówczas zastosować ustawę obowiązującą w czasie orzekania, gdyż realizuje ona lepiej aktualną politykę karną, jednak nie może to prowadzić do pogorszenia sytuacji sprawcy. Jeżeli więc obowiązująca poprzednio ustawa była dla sprawcy względniejsza, należy zastosować tę ustawę. Jeżeli poprzednio obowiązująca ustawa była surowsza albo nie nastąpiła żadna zmiana w karalności, stosuje się ustawę obowiązującą w czasie orzekania.

• ustalenie, która z konkurencyjnych ustaw karnych jest względniejsza, nie jest sprawą prostą. Przy wykładni tego zagadnienia należy kierować się następującymi regułami:

• nie jest istotne, która z ustaw jest względniejsza ,, w ogóle'', lecz która może być za taką uznana w odniesieniu do sytuacji sprawcy.

• oceniając, która z ustaw jest względniejsza, nie można się opierać wyłącznie na kryterium rodzaju i wysokości sankcji, lecz należy uwzględnić konkretne warunki wymiaru kary, w tym możliwość jej zmiany na łagodniejszą rodzajowo, możliwość zawieszenia wykonania kary, nadzwyczajnego złagodzenia kary albo poprzestania jedynie na orzeczeniu środka karnego. Sąd musi zatem dokonać całościowej oceny odpowiedzialności sprawcy z punktu widzenia wchodzących w grę konkurencyjnych ustaw, dokonując wyboru ustawy właściwej.

• nie jest dopuszczalne stosowanie kombinacji przepisów jednej i drugiej ustawy, lecz na podstawie wskazanych wyżej kryteriów należy dokonać wyboru jednej z konkurujących ustaw.

• art. 4 § 1 KK, używając zwrotu, iż należy zastosować ustawę poprzednio obowiązującą, dopuszcza możliwość zastosowania tzw. ustawy pośredniej, jeżeli jest ona najwzględniejsza dla sprawcy. Stosowanie w praktyce omawianej tutaj zasady niepogarszania sytuacji sprawcy w wyniku zmiany ustawodawstwa należy również rozpatrywać w kontekście obowiązujących norm konwencyjnych, w szczególności wyraźnej dyrektywy z art. 7 ust. 1 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, według której w wypadku zmiany ustawodawstwa nie można wymierzyć kary surowszej od tej, jaką można było wymierzyć na podstawie przepisów obowiązujących w czasie popełnienia czynu zabronionego. Jeżeli chodzi o zmianę ustawy karnej po prawomocnym osądzeniu sprawcy, to jest regułą, iż nie powoduje ona rewizji wyroku - w myśl zasady powagi rzeczy osądzonej. Jednak od tej reguły istnieją bardzo istotne wyjątki. Pierwszy z nich dotyczy sytuacji, gdy prawomocnie orzeczona, lecz jeszcze niewykonana kara jest wyższa od górnej granicy zagrożenia przewidzianego w nowej ustawie za taki czyn. Zgodnie z art. 4 § 2, obniża się wówczas orzeczoną karę do górnej granicy zagrożenia za ten czyn. Nie można bowiem wykonywać kary surowszej, niż jest to dopuszczalne w świetle obowiązującego prawa. W wypadku skazania na karę pozbawienia wolności za czyn, który w nowej ustawie nie jest zagrożony tą karą, orzeczoną karę pozbawienia wolności zamienia się na grzywnę lub karę ograniczenia wolności przyjmując, że jeden miesiąc pozbawienia wolności równa się 60 stawkom dziennym grzywny albo 2 miesiącom ograniczenia wolności.

• uzupełnieniem omawianych zasad są regulacje zawarte w Przepisach wprowadzających KK. Przewidują one, że orzeczoną karę śmierci zamienia się na dożywotnie pozbawienie wolności, a przede wszystkim ustanawiają zasady dotyczące wykonywania orzeczonych kar. W myśl art. 14 pkt. 2-4 PWKK, orzeczoną grzywnę i karę ograniczenia wolności wykonuje się według dotychczasowych zasad, natomiast do wykonania warunkowego zawieszenia kary, jak również przy orzekaniu o warunkowym przedterminowym zwolnieniu stosuje się przepisy nowego kodeksu. Regulacje te budzą wątpliwości co do ich spójności i słuszności, prowadzą bowiem do pogorszenia sytuacji skazanego, gdy nowe przepisy są mniej korzystne.

• kolejna sytuacja dotyczy depenalizacji prawomocnie osądzonego czynu. Zgodnie z art. 4 § 4 KK, jeżeli prawomocnie osądzony czyn nie jest już zabroniony pod groźbą kary, skazanie ulega zatarciu z mocy prawa, tzn. niezwłocznie przerywa się wykonanie kary i usuwa karty karne z rejestru skazanych. Właściwa jest wykładnia art. 4 § 4 KK, iż przewidziane w nim zatarcie skazania dotyczy całkowitej depenalizacji czynu i nie obejmuje depenalizacji częściowej, w szczególności tzw. kontrawencjonalizacji, polegającej na przekwalifikowaniu występku na wykroczenie.

3. obowiązywanie ustawy karnej co do miejsca i osób:

• zasada terytorialności:

• miejsce popełnienia przestępstwa - ma to istotne znaczenie dla ustalenia, jaką ustawę karną należy zastosować. Chodzi o odpowiedź na pytanie, czy przestępstwo zostało popełnione na terytorium państwa polskiego, czy za granicą, czy należy zastosować ustawę polską, czy obcą. Ustalenie miejsca popełnienia przestępstwa rozstrzyga również kwestię, przed jakim sądem sprawa powinna być rozpatrywana. Jest to zatem także sprawa właściwości miejscowej sądu, która jednak należy do procesowego prawa karnego.

• miejsce popełnienia przestępstwa KK określa w art. 6 § 2. Według tego przepisu, przestępstwo uważa się za popełnione w miejscu:

• gdzie sprawca działał lub zaniechał działania, do którego był obowiązany;

• gdzie skutek przestępny nastąpił;

• gdzie według zamiaru sprawcy skutek miał nastąpić

• prawo karne w odniesieniu do miejsca popełnienia przestępstwa przyjmuje tzw. teorię wszędobylstwa, według której przestępstwo może być popełnione w różnych miejscach. W takich sytuacjach, przy konkurencji właściwości miejscowej różnych sądów, sprawę w zasadzie rozpoznaje sąd, przed którym najpierw wszczęto postępowanie przygotowawcze. Co się zaś tyczy konkurencji jurysdykcji polskiej i obcej - w razie przyjęcia, że przestępstwo popełnione zostało zarówno w Polsce, jak i za granicą - to rozstrzygają tę kwestię reguły prawa karnego międzynarodowego, a przede wszystkim umowy dwustronne między zainteresowanymi państwami.

• w razie popełnienia przestępstwa na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej dominujące znaczenie ma zasada terytorialności. Zasadę tę ujmuje art. 5 KK w słowach: ,, Ustawę polską stosuje się do sprawcy, który popełnił czyn zabroniony na terytorium RP, jak również na polskim statku wodnym lub powietrznym''. Ze sformułowania tego wynika, że polskiej jurysdykcji podlega sprawca popełniający przestępstwo na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej - bez względu na to, czy jest obywatelem polskim, czy cudzoziemcem. KK dodaje tutaj możliwość odmiennej regulacji tej kwestii w umowie międzynarodowej, której Polska jest stroną. Wyjątkiem od omawianej zasady są immunitety dyplomatyczne i konsularne, które w granicach określonych przez przepisy prawa i zwyczaje międzynarodowe wyłączają możliwość pociągnięcia do odpowiedzialności karnej osób korzystających z immunitetu, chyba, że zrzeknie się go państwo wysyłające. Najczęściej jednak mamy do czynienia z wydaleniem takiej osoby z terytorium Rzeczypospolitej Polskiej z żądaniem pociągnięcia jej do odpowiedzialności przez państwo wysyłające. Odróżnia się tutaj tzw. immunitety formalne uzależniające pociągnięcie do odpowiedzialności karnej od zgody właściwego organu, oraz immunitety materialne, które należą do okoliczności uchylających karalność. Z punktu omawianej zasady podstawowe znaczenie ma pojęcie terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Określa je ustawa z 12.10.1990 r. o ochronie granicy państwowej oraz ustawa z 21.3.1991 r. o obszarach morskich RP i administracji morskiej. Zgodnie z tymi przepisami, pojęcie terytorium obejmuje obszar oddzielony granicami państwa, głąb ziemi, słup powietrzny nad tym obszarem oraz morskie wody terytorialne, które obejmują pas 12 mil morskich od tzw. linii podstawowej. Zasada terytorialności rozciąga się także na polskie statki wodne lub powietrzne - bez względu na to, na jakim obszarze się znajdują. O przynależności statku decyduje rejestracja w porcie macierzystym, co także określa właściwość miejscową sądu w wypadku, gdy przestępstwo zostało popełnione na takim statku. Statek wodny lub powietrzny nie jest częścią terytorium państwa, a jedynie jurysdykcja polska rozciąga się na te statki.

• odpowiedzialność za przestępstwa popełnione za granicą:

• odrębne reguły dotyczą stosowania ustawy karnej polskiej do przestępstw popełnionych za granicą. Podstawowe znaczenie ma tutaj zasada obywatelstwa, zwana także zasadą narodowości podmiotowej. Zgodnie z tą zasadą, obywatel polski powinien stosować się do prawa swego kraju również wtedy, gdy przebywa za granicą. W razie więc popełnienia przez obywatela polskiego przestępstwa za granicą, stosuje się do niego ustawę karną polską, tzn., że po powrocie do kraju będzie pociągnięty do odpowiedzialności przed sądem polskim. Jeżeli obywatel polski został skazany za granicą, to sąd polski zaliczy mu na poczet kary, w całości lub w części, karę odbytą za granicą, uwzględniając różnice między tymi karami na korzyść sprawcy. Zaliczeniu na poczet kary podlega także okres rzeczywistego pozbawienia wolności za granicą, jak również wykonywana tam kara.

• obowiązujący KK przewiduje, że warunkiem odpowiedzialności przed sądem polskim jest uznanie czynu za przestępstwo również w miejscu jego popełnienia. Warunek podwójnej karalności nie jest wymagany w stosunku do polskich funkcjonariuszy publicznych, którzy pełniąc służbę za granicą popełnili tam przestępstwo w związku z wykonywaniem swych funkcji, ani do osób, które popełniły przestępstwo w miejscu niepodlegającym żadnej władzy państwowej. Ustawę karną stosuje się również do cudzoziemców, którzy popełnili przestępstwo za granicą, jeżeli czyn jest uznany za przestępstwo również w miejscu jego popełnienia. Jest to zasada przedmiotowa w postaci zwykłej. KK ogranicza jednak zakres zainteresowania polskiej jurysdykcji wystąpieniem ponadto jednego z dwóch warunków:

• czyn cudzoziemca skierowany był przeciwko dobrom lub interesom Rzeczypospolitej Polskiej, obywatela polskiego, polskiej osoby prawnej lub jednostki organizacyjnej niemającej osobowości prawnej albo ma charakter przestępstwa terrorystycznego;

• czyn ten jest zagrożony karą przekraczającą 2 lata pozbawienia wolności, a więc ma charakter poważny.

• w pierwszym wypadku pociągnięcie cudzoziemca do odpowiedzialności wynika wprost z naruszenia polskiego interesu prawnego; w drugim chodzi o to, aby cudzoziemiec nie uniknął odpowiedzialności karnej, jeżeli znajduje się na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej i nie postanowiono go wydać. Pociągnięcie cudzoziemca do odpowiedzialności jest możliwe tylko wtedy, gdy w świetle prawa polskiego popełniony czyn jest zagrożony karą pozbawienia wolności przekraczającą 2 lata.

• zasada przedmiotowa występuje również w postaci obostrzonej. W tym wypadku chodzi o czyny przestępne skierowane przeciwko szczególnie istotnym polskim interesom, a zastosowanie polskiej ustawy karnej nie jest uzależnione od uznania czynu za przestępstwo również w miejscu jego popełnienia. KK rozciąga działanie tej zasady również na obywateli polskich, co jest konieczne wobec ogólnej zasady uzależnienia odpowiedzialności obywatela od uznania popełnionego przez niego czynu za przestępstwo również w miejscu popełnienia za granicą. Działanie zasady obostrzonej odnosi się do:

• przestępstwa skierowanego przeciwko bezpieczeństwu wewnętrznemu lub zewnętrznemu Rzeczypospolitej Polskiej;

• przestępstwa skierowanego przeciwko polskim urzędom lub funkcjonariuszom publicznym;

• przestępstwa przeciwko istotnym polskim interesom gospodarczym;

• przestępstwa fałszywych zeznań złożonych wobec urzędu polskiego;

• przestępstwa, z którego została osiągnięta, chociażby pośrednio, korzyść majątkowa na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej.

• sądzenie cudzoziemca wydanego władzom polskim lub ujętego podczas pobytu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej uzasadnia, w wymienionych wypadkach, ugodzenie polskich interesów prawnych. Natomiast w sytuacji, gdy przebywający na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej cudzoziemiec dopuścił się naruszenia prawa, jurysdykcja polska wynika z suwerenności Polski na własnym obszarze. Analogiczne zasady stosować może każde państwo i w związku z tym istnieje potrzeba współpracy międzynarodowej w sprawach karnych. Regulują ją konwencje międzynarodowe, umowy dwustronne i praktyka w tym zakresie.

• KK potwierdza zasadę samodzielności jurysdykcji polskiej, także gdy chodzi o przestępstwa popełnione za granicą i zapadłe tam wyroki. Zasadę tę wyraża art. 114 § 1 w słowach: ,, Orzeczenie zapadłe za granicą nie stanowi przeszkody do wszczęcia lub prowadzenia postępowania karnego o ten sam czyn zabroniony przed sądem polskim''. Przedstawioną zasadę należy rozumieć w ten sposób, iż zapadłe za granicą orzeczenia nie stanowią przeszkody do orzekania przez sąd polski, jeżeli tylko istnieje podstawa prawna polskiej jurysdykcji. Sąd polski jednak zaliczy wykonaną za granicą karę, a także okres rzeczywistego pozbawienia wolności sprawcy, który zostaje pociągnięty w Polsce do odpowiedzialności karnej. Chodzi tu niewątpliwie o każdą formę faktycznego pozbawienia wolności, której zaliczenie odpowiada zasadom prawa polskiego. Od zasady, że orzeczenia zagranicznych sądów nie stanowią przeszkody do wszczęcia postępowania i sądzenia sprawcy przestępstwa przez sąd polski istnieją trzy wyjątki:

• wyrok sądu zagranicznego został przyjęty do wykonania na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej lub nastąpiło przekazanie ścigania;

• wyrok wydał Międzynarodowy Trybunał Karny działający na podstawie prawa międzynarodowego wiążącego Rzeczypospolitą Polską;

• wyrok zagranicznego sądu jest wiążący na podstawie umowy międzynarodowej.

• w wypadku przejęcia do wykonania w Polsce wyroku zapadłego za granicą, sąd polski dokonuje jedynie adaptacji tego wyroku do prawa polskiego, co wiążę się z kwalifikacją prawną czynu, określeniem kary i środka karnego oraz warunków ich wykonania, przy czym zaliczeniu podlega kara dotąd wykonana oraz okres faktycznego pozbawienia wolności za granicą. Zachodzące między systemami prawnymi różnice uwzględnia się na korzyść skazanego.

• na mocy art. 54 Konwencji wykonawczej do układu z Schengen z 19.6.1990 r., żadna osoba, której proces zakończył się wydaniem prawomocnego wyroku na obszarze jednego z państw - członków Układu, nie może być ponownie ścigana i sądzona za ten sam czyn.

• zasada represji wszechświatowej:

• wyrazem międzynarodowej solidarności jest ściganie przestępstw objętych międzynarodowymi konwencjami. Ściganie jest niezależne od miejsca popełnienia przestępstwa i obywatelstwa sprawcy, jednakże warunkiem jego realizacji jest ratyfikowanie przez państwo odpowiednich norm konwencyjnych i ich adaptacja w prawie wewnętrznym jako obowiązujących, co w warunkach polskich przesądza art. 91 Konstytucji. Ściganie według omawianej zasady nosi nazwę uniwersalnego lub represji wszechświatowej. Najważniejsze konwencje, które zostały ratyfikowane przez Polskę, przewidują karalność: zbrodni ludobójstwa, zabójstw oraz okrutnego traktowania jeńców wojennych i ludności cywilnej, niewolnictwa i handlu niewolnikami, handlu ludźmi oraz eksploatacji prostytucji, handlu wydawnictwami pornograficznymi, fałszowania pieniędzy, handlu narkotykami i szerzenia narkomanii, bezpieczeństwa żeglugi morskiej, terroryzmu lotniczego, terrorystycznych ataków bombowych, międzynarodowej przestępczości zorganizowanej, prania pieniędzy, korupcji, finansowania terroryzmu.

• KK przewiduje w swoich przepisach penalizację przestępstw konwencyjnych. Przede wszystkim w KK zawarto odrębny rozdział dotyczący przestępstw przeciwko pokojowi, ludzkości i przestępstw wojennych; penalizacji podlegają również zamachy na statek wodny lub powietrzny i rozbójnictwo morskie; zmuszanie do prostytucji oraz uprowadzenie w tym celu innej osoby za granicę; wzięcie lub przetrzymywanie zakładnika; handel ludźmi; propagowanie faszyzmu i nawoływanie do waśni na tle różnic narodowościowych, etnicznych, rasowych lub wyznaniowych; udział w związkach lub zorganizowanych grupach przestępczych, tzw. pranie brudnych pieniędzy, zwłaszcza pochodzących z zorganizowanej przestępczości; fałszerstwo pieniędzy i papierów wartościowych, co także dotyczy zagranicznych środków płatniczych; handel niewolnikami.

5. Ogólne pojęcie przestępstwa:

1. ustawowa forma i społeczna treść przestępstwa:

• rozwój nauki o istocie przestępstwa:

• początki nauki o istocie przestępstwa sięgają XVII w., kiedy to najpierw zwrócono uwagę na cechy zewnętrzne czynu przestępnego i jego skutek, a następnie na stosunek psychiczny łączący sprawcę z tym czynem i skutkiem. Nie odróżniano jednak jeszcze należycie cech czynu przestępnego od ogólnego pojęcia przestępstwa.

• genezy tzw. formalnej definicji przestępstwa należy upatrywać w sformułowaniu zasady nullum crimen sine lege. Definicja formalna przestępstwa opiera się na jego cechach ustawowych. W tym ujęciu przestępstwem jest czyn zabroniony pod groźbą kary przez obowiązującą ustawę, którego znamiona zostały określone w tej ustawie. Definicja ta abstrahuje od racji, dla których czyn został uznany za przestępstwo, od interesów, w które godzi. Jej główny walor wyraża się w funkcji gwarancyjnej.

• panująca w XIX w. szkoła klasyczna prawa karnego wyeksponowała formalną definicję przestępstwa, gdyż odpowiadała ona właściwemu dla tej szkoły ujmowaniu odpowiedzialności karnej w kategoriach moralnej odpłaty. Zasługą tej szkoły było rozwinięcie formalno - dogmatycznej analizy elementów składających się na istotę przestępstwa i traktowanie jego sprawcy w kategoriach abstrakcyjnych. Ten nurt myślowy znalazł dalsze rozwinięcie w badaniach nad bezprawnością i ustawowymi znamionami przestępstwa.

• poprzedzający szkołę klasyczną kierunek postępowo - humanitarny, którego przedstawiciele wyrażali ideały Oświecenia, nie ograniczał się do eksponowania zasady nullum crimen et nulla poena sine lege. Podejmowano już wówczas próby sformułowania materialnej istoty przestępstwa.

• we współczesnej liberalnej nauce zachodnioeuropejskiej nie neguje się materialnej cechy przestępstwa, ale uważa się, iż jej wskazywanie w ustawie jest zbędne czy nawet szkodliwe.

• postulat karalności jedynie za czyny społecznie szkodliwe adresowany był do ustawodawcy. Postulatu tego nie można jednak oddzielać od sądu stosującego prawo. Społeczna szkodliwość dotyczy bowiem nie tylko zgeneralizowanych ocen odnoszących się do określonych typów zachowań ludzkich, co należy do ustawodawcy i znajduje wyraz w decyzji o kryminalizacji takich czynów oraz wysokości zagrożenia sankcją. Podlega ona ocenie również w procesie stosowania prawa, tyle, że w odniesieniu do konkretnego czynu. Tylko takie rozumienie materialnej koncepcji przestępstwa uzasadniać może decyzję o wprowadzeniu do ustawodawstwa karnego przepisów o zaniechaniu karania czynów znikomo społecznie szkodliwych czy też o uwzględnieniu szkodliwości czynu przy wymiarze kary.

• zagadnienie społecznej szkodliwości czynu:

• według najstarszej koncepcji przedmiotowej o wysokości społecznego niebezpieczeństwa czynu decydować miała jedynie obiektywna szkodliwość czynu, a przede wszystkim rozmiar wyrządzonej szkody. Wobec pominięcia strony podmiotowej przestępstwa wysunięto koncepcję, iż materialną treść przestępstwa wyraża ,,obiektywna szkodliwość czynu oceniana na tle niebezpieczeństwa sprawcy''. Dominującą pozycję w doktrynie i judykaturze uzyskała przedmiotowo - podmiotowa interpretacja społecznego niebezpieczeństwa czynu. Odróżnić tu jednak trzeba ,,ścisłą'' koncepcję przedmiotowo - podmiotową oraz tzw. koncepcję całościową. Ścisła koncepcja przedmiotowo - podmiotowa, zwana kompleksową, przyjmuje, że miernikami społecznego niebezpieczeństwa są przedmiotowe i podmiotowe elementy mieszczące się w granicach cech czynu przestępnego. Jako elementy przedmiotowe wskazuje się: rodzaj i charakter dobra, w które godzi czyn, sposób jego popełnienia, wysokość powstałej szkody lub rozmiar jej niebezpieczeństwa, a niekiedy także okoliczności czynu; jako elementy podmiotowe formę zamiaru, motywy czynu, rodzaj naruszonych obowiązków, stopień nieostrożności lub niedbalstwa. Według szerszej koncepcji tzw. całościowej w ramach oceny stopnia społecznego niebezpieczeństwa, oprócz okoliczności przedmiotowych i podmiotowych czynu, uwzględnić należy także właściwości i warunki osobiste sprawcy, gdyż ,,czyn jest projekcją osobowości człowieka''.

• obecny KK przyjmuje w zakresie omawianej problematyki istotne zmiany. Przede wszystkim nastąpiło skreślenie z art. 1 § 1 KK zwrotu o społecznej szkodliwości jako warunku odpowiedzialności karnej.

• w świetle regulacji obowiązującego KK powoływanie się na brak społecznej szkodliwości określonych kategorii zachowań zabronionych przez prawo nie będzie już uprawnione. Artykuł 1 § 2 KK dotyczy bowiem oceny indywidualnego czynu, a to oznacza, że jedyną podstawą uchylenia karalności zachowań zabronionych przez obowiązującą ustawę karną może być sprzeczność przepisów tej ustawy z Konstytucją lub normą traktatową o charakterze nadrzędnym.

• jeżeli chodzi o problem materialnej treści konkretnego czynu realizującego znamiona czynu zabronionego, to KK podtrzymał stanowisko, że przestępczość czynu zależy od stopnia jego społecznej szkodliwości.

• pominięcie w art. 1 § 1 KK warunku społecznej szkodliwości czynu zabronionego nie oznacza więc, że element materialny nie jest już częścią składową definicji przestępstwa. Z art. 1 § 2 KK wynika bowiem jednoznacznie, iż nie stanowi przestępstwa czyn zabroniony, którego społeczna szkodliwość jest znikoma. Oznacza to, że więcej niż znikoma społeczna szkodliwość jest warunkiem bytu przestępstwa, a więc i elementem jego definicji.

• inna z ważnych zmian wiąże się z zastąpieniem dotychczasowego terminu ,, społeczne niebezpieczeństwo czynu'' przez określenie ,, społeczna szkodliwość czynu''. Zmiana ta uzasadniana jest dwoma argumentami. Są one następujące:

• pojęcie społecznego niebezpieczeństwa czynu jest obciążone przypisywanymi mu treściami natury ideologicznej i politycznej.

• projekt nowego kodeksu przez zmianę pojęcia określającego materialną treść konieczną dla przyjęcia karygodności konkretnego czynu dąży do zdezaktualizowania, w każdym razie części, dotychczasowego orzecznictwa dotyczącego pojęcia społecznego niebezpieczeństwa czynu. W szczególności chodzi o to, aby odciąć się od tych kierunków interpretacyjnych, które łączyły karygodność czynu z dotychczasowym życiem sprawcy, jego opinią, karalnością, nagminnością, a więc okolicznościami, które nie mają związku ani z przedmiotową, ani z podmiotową stroną czynu zabronionego.

• społeczna szkodliwość czynu jako materialny element przestępstwa oznacza, że czyn taki narusza lub stwarza zagrożenie dobra chronionego prawem.

• w celu zapewnienia właściwej, jednolitej interpretacji pojęcia społecznej szkodliwości czynu i ustalenia elementów wpływających na jej stopień KK wprowadza określenie okoliczności decydujących o tym stopniu. Według ,,słowniczka'' wyrażeń ustawowych, są to okoliczności należące do zakresu strony przedmiotowej i strony podmiotowej czynu zabronionego, a więc odpowiadające przedstawionej wyżej ścisłej koncepcji przedmiotowo - podmiotowej, wypracowanej na gruncie wykładni pojęcia społecznego niebezpieczeństwa czynu. Oznacza to, że o znikomości społecznej szkodliwości czynu przesądzić może jedynie przedmiotowo - podmiotowa ocena wymienionych przesłanek wartościowania czynu zabronionego, które łącznie wskazywać muszą na subminimalny ładunek tej szkodliwości.

• obowiązujący KK pomija warunek społecznej szkodliwości czynu w art. 1 § 1, aby nie relatywizował wyrażonej tam zasady nullum crimen sine lege i jej funkcji gwarancyjnej. Słuszne jest ponadto uzupełnienie kryterium stopnia społecznej szkodliwości czynu - jako dyrektywy wymiaru kary, przez zaakcentowanie, że wymiar ten musi następować w granicach winy sprawcy.

2. definicja przestępstwa i jej elementy:

• definicja:

• przestępstwem jest czyn człowieka zabroniony pod groźbą kary przez obowiązującą ustawę określającą jego znamiona, zawiniony i społecznie szkodliwy w stopniu wyższym niż znikomy.

• podstawowymi elementami tak sformułowanej definicji, składającymi się na strukturę przestępstwa, są:

• czyn człowieka;

• wypełnienie przez ten czyn określonych w ustawie znamion czynu zabronionego;

• karna bezprawność czynu;

• jego społeczna szkodliwość;

• wina sprawcy.

• pojęcie czynu:

• czynu przestępnego dopuścić się może jedynie człowiek. Odpowiedzialność karna jest rodzajem odpowiedzialności osobistej, opartej na winie indywidualnej. Podmiotem przestępstwa może być człowiek zdolny do zawinienia tj. mający zdolność rozumienia znaczenia przedsiębranego czynu i kierowania swym postępowaniem. Wymaga to osiągnięcia wieku odpowiedzialności karnej, która wynosi 17 lat oraz poczytalności w czasie popełnienia czynu. Według art. 10 § 2 KK odpowiedzialność karna za szczególnie ciężkie przestępstwa wymienione w tym przepisie może wchodzić w grę od 15. roku życia.

• pojęcie czynu w prawie karnym ma znaczenie centralne. Główne koncepcje, które na ogół dzieli się na : naturalistyczne (kauzalne), celowościowe (finalne) i socjologiczne. W ujęciu naturalistycznym czyn to sterowany wolą ,, kompleks ruchów'' wywołujących określoną zmianę w świecie zewnętrznym. Według finalnej teorii czynu zachowanie się człowieka jest zawsze celowe, a procesy psychiczne wchodzą w obręb pojęcia czynu. Konsekwencją tego jest oparcie winy w prawie karnym wyłącznie na ocenie zachowania. Socjologiczna koncepcja czynu kładzie akcent nie tylko na aspekt kauzalny i subiektywny, lecz także na aspekt społeczny czynu. Tylko takie zachowanie człowieka ma znaczenie dla prawa karnego, które jest istotne społecznie, tj. podlega ocenie.

• istota czynu polega na takim zachowaniu człowieka, które zależne jest od jego woli, a zarazem ma znaczenie w układzie społecznym. To, czy sprawca wykonuje określone ruchy, czy ich nie wykonuje, jest jedynie odmianą prawnie relewantnego zachowania. Nie zachodzi czyn, jeżeli na człowieku wywarty został przymus absolutny, który wyłącza możliwość podjęcia i realizacji decyzji woli np. jeżeli dróżnik został obezwładniony przez napastników, to nie popełnia czynu w postaci zaniechania przestawienia - wbrew obowiązkowi - zwrotnicy kolejowej. Od przymusu absolutnego należy odróżnić przymus względny, kompulsywny. Ma on miejsce w wypadku oddziaływania środkami fizycznymi lub psychicznymi na decyzję woli człowieka. O ile w wypadku zastosowania przymusu absolutnego wyłączone jest zachowanie zgodne z decyzją woli, o tyle przy przymusie kompulsywnym osoba, na którą przymus wywarto, podejmuje i realizuje określoną decyzję woli. Inną sprawą jest kwestia jej odpowiedzialności, która w tym wypadku może być wyłączona bądź w ramach kontratypu stanu wyższej konieczności, bądź w ramach okoliczności uchylających winę. Nie jest czynem zachowanie się wynikające z fizjologicznej lub psychicznej niemożności podjęcia lub realizacji decyzji woli albo też będące przypadkowym odruchem. Natomiast nie wyłącza czynu tzw. zautomatyzowany odruch w ramach działalności celowej.

• bezprawność karna i wina:

• zabronienie jakiegoś typu czynu przez ustawę, jako formalny element definicji przestępstwa, następuje przez określenie w ustawie jego znamion i kary grożącej za jego popełnienie. W ten sposób - w sensie formalnym - zostaje nadana czynowi cecha bezprawności karnej. W ogólnym znaczeniu bezprawność oznacza sprzeczność czynu z normą prawa; w zależności od tego, jaka norma prawna została naruszona, mówimy o bezprawności cywilnej, administracyjnej itp. Sprzeczność czynu z normami innej gałęzi prawa nie oznacza jeszcze bezprawia karnego. Bezprawność karna jest to sprzeczność z normą prawa karnego, naruszenie zakazu lub nakazu zawartego w tym prawie.

• wyczerpanie przez czyn człowieka znamion czynu zabronionego, zawartych w ustawie karnej skutkuje jego bezprawność karną, chyba, że zachodzą okoliczności, które wyłączają bezprawność, tzw. kontratypy.

• bezprawność karną wyraża zabronienie czynu pod groźbą kary. W tym sensie jednym z elementów definicji przestępstwa jest karalność. W zależności od tego, czy czyn jest zbrodnią, czy występkiem, KK przewiduje odpowiednie sankcje. Czyny zagrożone innymi karami, niż wymienione w tych przepisach, nie są przestępstwami. Przez pojęcie karalności czynu należy rozumieć kary grożące, nie zaś to, czy zostały one w konkretnym wypadku wymierzone. Nie przestaje być przestępstwem czyn, co do którego nastąpiło warunkowe umorzenie postępowania lub sąd odstąpił od wymierzania kary.

• pojęcie czynu zabronionego nie jest równoznaczne z pojęciem przestępstwa. Zgodnie z art. 115 § 1 KK, przez czyn zabroniony rozumie się jedynie zachowanie o znamionach określonych w ustawie karnej. Aby tak określony czyn zabroniony stanowił przestępstwo, musi on być - bezprawny, a ponadto jego sprawcy musi zostać przypisana wina, która jest niezbędnym elementem w definicji przestępstwa. Zaistnieć muszą ogólne warunki przypisania winy, jak też wina ta musi wystąpić w wymaganej przez prawo formie.

• KK utrzymuje zasadę, że zbrodnię można popełnić tylko umyślnie, a występek także nieumyślnie, jeżeli przepis ustawy wyraźnie tak stanowi. Konieczne jest podkreślenie zasady winy w treści art. 1, normującego elementy struktury przestępstwa. Zgodnie z art. 1 § 3, ,,nie popełnia przestępstwa sprawca czynu zabronionego, jeżeli nie można mu przypisać winy w czasie czynu''.

• sama umyślność lub nieumyślność realizacji znamion czynu zabronionego o przypisaniu sprawcy winy jeszcze nie przesądza, mógł on działać w usprawiedliwionym błędzie, być w chwili czynu niezdolnym do rozpoznania jego znaczenia, mógł nie naruszyć żadnych reguł ostrożnego postępowania, których przestrzegania można by od niego wymagać w danym wypadku.

• ustawowe znamiona:

• podstawowe znaczenie z punktu widzenia kwalifikacji czynu ma ustalenie zawinionego i sprzecznego z prawem zrealizowania przez sprawcę stanu objętego ustawowymi znamionami czynu zabronionego. Ustawowe znamiona wyznaczają zespół charakterystycznych cech tworzących zarys typu przestępstwa. Przez wydobycie w ustawowym opisie przestępstwa cech istotnych, powtarzających się, następuje jego ,,typizacja''. W ten sposób poszczególne zespoły znamion tworzą typy przestępstw, którym w języku prawniczym nadaje się różne nazwy, np. ,,kradzież''.

• w toku procesu karnego zaistnienie w czynie zarzucanym oskarżonemu ustawowych znamion określonego typu przestępstwa podlega udowodnieniu, a brak choćby jednego z tych znamion nie pozwala na przypisanie popełnienia przestępstwa.

• znamiona typu przestępstwa zawarte są w dyspozycji przepisu Części szczególnej KK oraz w tych przepisach Części ogólnej, które ,, dopełniają'' dyspozycję przez określenie ogólnych cech podmiotu przestępstwa, formy winy czy też form popełnienia czynu. Ustawowe znamiona przestępstwa dotyczą:

• podmiotu (np. łapownictwo bierne, którego podmiotem może być tylko osoba pełniąca funkcję publiczną);

• strony podmiotowej (np. oszustwo, które wymaga nie tylko umyślności, ale i specjalnego jej zabarwienia w postaci ,,celu osiągnięcia korzyści majątkowej'');

• przedmiotu ochrony (np. przedmiotem ochrony w art. 189 KK jest fizyczna wolność człowieka);

• strony przedmiotowej, która obejmuje zabronione zachowanie się, jego skutek ( przy przestępstwach materialnych), niekiedy również okoliczności (np. kto ,,publicznie'' znieważa grupę ludności).

• w prawie karnym występuje duża różnorodność ustawowych znamion przestępstw, różny jest też sposób ich formułowania. Podobnie jak w wypadku podziału dyspozycji, odróżniamy tutaj znamiona nazwowe, opisowe, a także znamiona wartościujące i normatywne. Podczas gdy znamiona opisowe dają opis zabronionego zachowania, to znamiona wartościujące posługują się nazwami, których interpretacja w jakimś stopniu zależy od podmiotu stosującego prawo. Znamiona normatywne posługują się pojęciami języka prawnego. Znamiona opisowe i normatywne mają z reguły charakter bardziej jednoznaczny, natomiast znamiona wartościujące pozostawiają szerokie pole dla interpretacji. Wymogi jednolitego, a więc praworządnego stosowania prawa, nasuwają postulat posługiwania się przez ustawodawcę znamionami ostrymi, tj. przede wszystkim znamionami opisowymi i normatywnymi, znamionami zaś wartościującymi o tyle tylko, o ile istnieją możliwości ustalenia jasnych kryteriów wartościowania.

3. podmiot przestępstwa:

• podmiot przestępstwa według KK a szczególna odpowiedzialność karna podmiotów zbiorowych:

• według obowiązującego KK, podmiotem przestępstwa , czyli jego sprawcą, może być tylko człowiek. Pojęciem ,,sprawstwa'' posługujemy się tutaj w szerokim znaczeniu, obejmującym różne formy popełnienia przestępstwa, zwane formami zjawiskowymi, gdyż bez względu na te formy ogólne cechy podmiotu są identyczne. Dotyczą one zdolności do zawinienia, tj. osiągnięcia określonego etapu rozwoju umysłowego i moralnego, a także znajdowania się w takim stanie psychicznym, w jakim człowiek jest zdolny do rozumienia znaczenia przedsiębranego czynu i kierowania swym postępowaniem. Jest zasadą współczesnego prawa, że podmiotem przestępstwa nie może być osoba prawna lub inny podmiot zbiorowy. Odpowiedzialność karna opiera się bowiem na winie indywidualnej, którą można przypisać jedynie osobie fizycznej.

• uchwalona 28.10.2002 r. ustawa o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary wprowadza do prawa polskiego odpowiedzialność osób prawnych i innych jednostek organizacyjnych, spółek kapitałowych i handlowych oraz przedsiębiorstw za czyny zabronione, popełnione w ich imieniu lub interesie. Jej warunkiem jest skazanie osoby fizycznej, działającej w imieniu lub na rzecz podmiotu zbiorowego, jeżeli podmiot ten odniósł z przestępstwa popełnionego przez tę osobę bezprawną korzyść. Sankcje nakładane na podmiot zbiorowy, oprócz pieniężnych, obejmują m.in. zakaz promocji i reklamy.

• nieletni i młodociani:

• według KK nieletni, tj. osoby, które nie ukończyły 17 lat, w czasie popełnienia czynu zabronionego, w zasadzie nie ponoszą odpowiedzialności karnej. Jednak za niektóre szczególnie niebezpieczne przestępstwa (zbrodnie przeciwko życiu, zgwałcenie kwalifikowane, rozbój, zbrodnie przeciwko bezpieczeństwu powszechnemu, zamachy terrorystyczne, umyślne spowodowanie ciężkiego uszczerbku na zdrowiu) ustawa przewiduje odpowiedzialność po ukończeniu lat 15, gdy przemawiają za tym właściwości i warunki osobiste sprawcy, a zwłaszcza gdy poprzednio stosowane środki wychowawcze lub poprawcze okazały się bezskuteczne.

• możliwość pociągnięcia do odpowiedzialności nieletniego, który ukończył 15. rok życia, za najcięższe przestępstwa jest koniecznością. KK ogranicza surowość kar, które nie mogą przekroczyć dwóch trzecich górnej granicy ustawowego zagrożenia za popełnione przestępstwo, oprócz tradycyjnej możliwości zastosowania wobec nieletniego nadzwyczajnego złagodzenia kary. KK formułuje szczególną dyrektywę preferencji celu wychowawczego przy wymiarze kary, która jednak wydaje się nie przystawać do skazania za najcięższe przestępstwa.

• na zasadach określonych w KK odpowiadają młodociani. Są to sprawcy w pełni odpowiedzialni, jednak o kształtującej się jeszcze osobowości. Zgodnie z art. 115 § 10 KK, młodocianym jest sprawca, który w czasie popełnienia czynu zabronionego nie ukończył 21 lat (ale ukończył 17 lat), a w czasie orzekania w I instancji - 24 lat. KK przewiduje w stosunku do młodocianych modyfikacje w zakresie odpowiedzialności, w tym dyrektywę preferencji celu wychowawczego przy orzekaniu kary, jak i wykonywaniu orzeczonych kar, które wykazuje wiele odrębności, ujętych w przepisach KKW. Złagodzenia i modyfikacje nie naruszają ogólnej zasady odpowiedzialności karnej młodocianych jako podmiotu przestępstwa. Odpowiedzialność karna nieletnich, którzy ukończyli 15 lat przed popełnieniem czynu zabronionego, jest jednak wyjątkiem od zasady ich karnej nieodpowiedzialności. Wobec nieletnich stosuje się przede wszystkim środki wychowawcze, poprawcze lub lecznicze orzekane przez sądy rodzinne.

• przestępstwa powszechne i indywidualne:

• przestępstwo powszechne może być popełnione przez każdego zdolnego do odpowiedzialności człowieka (tj. osobę poczytalną, która osiągnęła wiek odpowiedzialności).

• podmiotem przestępstwa indywidualnego może być tylko osoba, która ma określone w ustawie właściwości wyróżniające ją z kręgu innych osób.

• podmiot przestępstwa powszechnego jest oznaczony w ustawie za pomocą zaimka ,,kto''. Natomiast podmioty przestępstw indywidualnych są zazwyczaj oznaczone za pomocą rzeczownika, np. ,,żołnierz''. Podmiot indywidualny może być oznaczony w ten sposób, że ustawa wprawdzie używa zaimka ,,kto'', ale dalsze określenia indywidualizują ten podmiot (np. ,,kto w związku z pełnieniem funkcji publicznej przyjmuje korzyść majątkową lub osobistą'').

• wśród przestępstw indywidualnych, ze względu na podmiot, rozróżnia się przestępstwa indywidualne właściwe oraz niewłaściwe. Pierwsze z nich znamionuje to, że indywidualne cechy podmiotu są warunkiem przestępności czynu (np. przestępstwa żołnierzy ujęte w Części wojskowej KK). Natomiast cechą przestępstw indywidualnych niewłaściwych jest to, że indywidualna właściwość podmiotu wpływa na zaostrzenie lub złagodzenie odpowiedzialności, a brak tej cechy plasuje czyn jako przestępstwo w typie podstawowym (powszechne) (np. zabójstwo noworodka dokonane przez matkę w warunkach określonych w art. 149 KK jest przestępstwem uprzywilejowanym, dokonane przez inną osobę byłoby zwykłym zabójstwem).

• w doktrynie spotyka się niekiedy także przestępstwa indywidualne co do czynu. Są to przestępstwa, które może popełnić każdy podmiot, ale tylko w określonej sytuacji (np. przestępstwo fałszywych zeznań popełnić może tylko osoba wezwana do ich złożenia w postępowaniu sądowym lub innym postępowaniu opartym na ustawie).

4. ciężar gatunkowy przestępstwa. Pojęcia zbrodni, występku i wykroczenia:

• obecny KK stanowi w art. 7 § 1, że przestępstwo jest zbrodnią lub występkiem.

• zgodnie z art. 7 § 2 KK, zbrodniami są czyny zagrożone karą pozbawienia wolności na czas nie krótszy niż 3 lata albo karą surowszą.

• kategoria występku obejmuje czyny zagrożone karą przekraczającą miesiąc pozbawienia wolności, miesiąc ograniczenia wolności lub 30 stawek dziennych grzywny.

• wykroczeniami są czyny zagrożone karą aresztu (od 5 do 30 dni), ograniczenia wolności w wymiarze jednego miesiąca, grzywną do 5000 zł lub naganą. Na tle obowiązującego prawa można powiedzieć, że dolna ustawowa granica kary pozbawienia wolności i kary ograniczenia wolności za występki stanowi zarazem górną granicę tych kar za wykroczenia. Inaczej jest w wypadku kary grzywny, KK posługuje się bowiem systemem grzywien w stawkach dziennych, natomiast KW grzywną kwotową. Jednak gdy wysokość grzywny kwotowej przewidzianej w ustawie szczególnej przekracza 5000 zł, czyn jest występkiem, a nie wykroczeniem.

• podział przestępstw według ciężaru gatunkowego opiera się na kryterium wysokości grożącej kary, a nie kary orzeczonej przez sąd. Oznacza to, że za zbrodnię może być wymierzona w konkretnej sprawie kara niższa niż za występek.

• wyrazem oceny ciężaru gatunkowego zbrodni jest ograniczenie odpowiedzialności za czyny zaliczane do tej kategorii do winy umyślnej. Występki natomiast można popełnić także nieumyślnie, jeżeli ustawa wyraźnie to przewiduje w odpowiednim przepisie szczególnym. Wykroczenia popełnić można zarówno umyślnie, jak i nieumyślnie, chyba, że ustawa wyraźnie przewiduje odpowiedzialność jedynie za wykroczenia umyślne.

6. Przedmiot i strona przedmiotowa przestępstwa:

1. przedmiot ochrony (zamachu):

• uwagi ogólne:

• prawo karne jest stanowione przez ustawodawcę w celu ochrony dóbr jednostki oraz stosunków społecznych i gospodarczych przed najpoważniejszymi na nie zamachami. Każde przestępstwo godzi w określone dobro, a w konsekwencji - w stosunki społeczne chronione przez prawo karne. Całokształt tych stosunków tworzy pojęcie ogólnego przedmiotu ochrony prawnokarnej. Każde przestępstwo godząc w określone dobro chronione przez prawo, jest zamachem zarówno na to dobro, jak i stosunki społeczne, które to prawo chroni. Pojęcie przedmiotu przestępstwa ma niejako dwie strony - od strony funkcji prawa karnego jest to przedmiot ochrony, od strony treści czynu przestępnego - przedmiot zamachu.

• rozróżniamy rodzajowy i indywidualny przedmiot ochrony. Rodzajowy przedmiot ochrony jest syntezą norm, które chronią analogiczne dobra pod względem rodzajowym. Indywidualnym przedmiotem ochrony jest to dobro, które jest przedmiotem ochrony danego przepisu prawno karnego, bądź na które skierowany został zamach przestępny. Indywidualne przedmioty ochrony mieszczą się zawsze w ramach wspólnego im przedmiotu rodzajowego. Bywa i tak, że rodzajowy i indywidualny przedmiot ochrony pokrywają się.

• ustawodawca grupuje w rozdziałach kodeksu typy przestępstw według wspólnego albo tylko zbliżonego przedmiotu rodzajowego. Nie zawsze jednorodzajowe typy przestępstw zgrupowane są w jednym rozdziale kodeksu. Indywidualne typy przestępstw mogą mieć nie jeden, lecz kilka przedmiotów ochrony.

• kryterium rozróżnienia pomiędzy bliższym a dalszym przedmiotem stanowi rola, jaką dany przedmiot odgrywa w zachowaniu się sprawcy i w klasyfikacji rodzajowej przestępstw np. bliższym przedmiotem przestępstwa rabunku jest posiadanie rzeczy, dalszym - wolność i nietykalność cielesna jednostki. Celem działania sprawcy jest w wypadku rozboju zabór rzeczy, a przemoc wobec osoby, groźba jej użycia albo doprowadzenie człowieka do stanu bezbronności lub nieprzytomności stanowią środki do realizacji tego celu. Ustawodawca umieścił przestępstwo rozboju w rozdziale grupującym przestępstwa przeciwko mieniu, a nie w rozdziale dotyczącym przestępstw przeciwko wolności, mimo, że dobrom objętym dalszym przedmiotem ochrony przypisujemy większą wartość. Umieszczenie przestępstwa w określonym rozdziale kodeksu jest wskazówką co do określenia przez ustawodawcę bliższego jego przedmiotu ochrony, ułatwiając tym samym rodzajową kwalifikację przestępstwa.

• od przedmiotu ochrony należy odróżniać przedmiot wykonawczy, przez który rozumie się materialny substrat przedmiotu zamachu np. ciało człowieka, na które skierowany jest zamach. Przedmiot wykonawczy należy do znamion nie przedmiotu, lecz strony przedmiotowej przestępstwa.

• przestępstwa podobne:

• według art. 115 § 3 KK przestępstwami podobnymi są przestępstwa tego samego rodzaju, a także popełnione z zastosowaniem przemocy lub groźby jej użycia oraz w celu osiągnięcia korzyści majątkowej. Dopuszczenie się przestępstw podobnych jest podstawowym kryterium recydywy szczególnej w typie podstawowym. Popełnienie przestępstwa podobnego do poprzedniego jest też podstawą obligatoryjnego odwołania warunkowego zawieszenia wykonania kary.

2. znamiona strony przedmiotowej:

• forma czynu. Warunki odpowiedzialności za zaniechanie:

• znamiona strony przedmiotowej przestępstwa charakteryzują zewnętrzne zachowanie się sprawcy, jego formę i okoliczności, a także skutek tego zachowania oraz powiązanie między zachowaniem a skutkiem.

• czyn w prawie karnym może przybierać bardzo różną postać. Może nim być wypowiedzenie obraźliwego słowa przy zniewadze; może to być wyodrębniona czynność lub szereg takich czynności składających się na jedno przestępstwo.

• działaniem jest sterowane wolą zachowanie człowieka wyrażające się w podjęciu określonych czynności celowych.

• zaniechanie jest to zdeterminowane wolą powstrzymanie się przez podmiot od wymaganego od niego i obiektywnie możliwego w danym czasie i miejscu działania.

• zaniechanie, jako forma czynu, nie istnieje samodzielnie. Musi ono pozostawać w związku z nakazanym działaniem, które sprawca wbrew temu nakazowi zaniechał wykonać. Podział przestępstw na przestępstwa z działania i zaniechania wiąże się nie tylko z formą czynu, ale i z charakterem normy zawartej w przepisach prawa karnego.

• działanie przestępne jest przełamaniem normy zakazu, zaniechanie jest nieposłuszeństwem wobec normy nakazującej określone działanie.

• przestępstwo z zaniechania występuje wtedy, gdy sprawca powstrzymuje się od spełnienia ciążącego na nim obowiązku. Źródła tego obowiązku mogą być różne. Może on wynikać wprost z przepisu prawa karnego, z innych aktów normatywnych, z orzeczenia sądowego, z umowy, z sytuacji wynikłej z uprzedniego zachowania się sprawcy. Zaniechanie występuje w przepisach prawa karnego bądź wyłącznie jako sam akt zachowania się podmiotu, bądź jako takie zachowanie się, które pozostaje w związku z pewnym skutkiem. W pierwszym wypadku mówimy o właściwych, w drugim o niewłaściwych przestępstwach z zaniechania.

• w doktrynie prawa karnego wskazuje się, że poza działaniem i zaniechaniem można wyodrębnić pośredni sposób zachowania się, polegający na utrzymywaniu określonego stanu rzeczy albo na posiadaniu lub przechowywaniu.

• o formie czynu decyduje zawsze sposób sformułowania znamion czynności wykonawczej w dyspozycji danego przestępstwa. Znamiona niektórych przestępstw są określone w taki sposób, że można je popełnić tylko przez działanie (np. ,,udział'' w bójce lub pobiciu). Decyduje tu treść znamion czasownikowych, które pojęciowo wyłączają zaniechanie jako postać czynu (np. ,,grozi''). Są też przestępstwa, które mogą być popełnione tylko w formie zaniechania (np. ,,nieudzielenie'' pomocy człowiekowi znajdującemu się w niebezpieczeństwie).Są takie przestępstwa, które można popełnić w obu formach czynu. Zaliczyć tu można ,, spowodowanie'' określonego skutku (np. sformułowania: kto ,,powoduje'' nieumyślnie śmierć).

• przestępstwa materialne, formalne i z narażenia na niebezpieczeństwo:

• przestępstwa materialne charakteryzuje to, iż wywołanie przez sprawcę określonego skutku jest znamieniem ustawowym. Stąd też, dopóki określony w ustawie skutek nie zostanie przez sprawcę spowodowany, możemy mówić jedynie o usiłowaniu, a nie o dokonaniu przestępstwa.

• do dokonania przestępstw formalnych wywołanie skutku nie jest wymagane, penalizowane jest bowiem już samo zabronione zachowanie sprawcy. Oczywiście nie oznacza to, aby z tego zachowania nie mógł wyniknąć żaden skutek, pozostaje on jednak poza zakresem znamion przestępstwa i może być brany pod uwagę jedynie jako okoliczność wpływająca na wymiar kary.

• pojęcie skutku obejmuje wywołanie określonej zmiany będącej następstwem zachowania sprawcy. Skutek należy do znamion strony przedmiotowej czynu zabronionego. Z analizy konstrukcji typów przestępstw wynika, że skutkiem może być wszelka ujemna zmiana wywołana przez sprawcę, a więc: śmierć człowieka, uszczerbek na zdrowiu itp.

• skutkiem przestępnym może być wywołanie stanu bezpośredniego niebezpieczeństwa. Wiąże się to z podziałem przestępstw na takie, których istota polega na naruszeniu dobra prawnego (np. zabójstwo) oraz takie, które polegają na narażeniu dobra (sprowadzeniu niebezpieczeństwa). Należy tu rozróżnić niebezpieczeństwo w sensie ogólnym i w sensie konkretnym. Ogólne zagrożenie oznacza tylko potencjalną możliwość wywołania ujemnych następstw i nie kwalifikuje przestępstwa jako materialne np. pomówienie innej osoby o takie właściwości lub postępowanie, które ,,mogą'' ją narazić na utratę zaufania, jest przestępstwem formalnym, gdyż nie jest wymagane, aby to niebezpieczeństwo utraty zaufania konkretnie zaistniało.

• formalny charakter mają przestępstwa polegające na penalizacji na przedpolu chronionego dobra np. art. 297 § 1 penalizuje przedkładanie fałszywych dokumentów lub składanie nierzetelnych, pisemnych oświadczeń w celu uzyskania kredytu, pożyczki, gwarancji kredytowej, poręczenia, elektronicznego instrumentu płatniczego albo dotacji, subwencji lub zamówienia publicznego - niezależnie od tego, czy nastąpiła realizacja tych świadczeń.

• materialny charakter ma narażenie na konkretne, bezpośrednie niebezpieczeństwo, które sprowadza wysokie prawdopodobieństwo ujemnych następstw grożących niezwłocznie. Skutkiem jest tutaj stan bezpośredniego zagrożenia np. narażenie człowieka na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia lub zdrowia.

• podział na przestępstwa z działania i z zaniechania krzyżuje się z podziałem na przestępstwa materialne i formalne. Tak więc występują przestępstwa materialne z działania i z zaniechania oraz przestępstwa formalne z działania i zaniechania. Przykładem przestępstwa materialnego z działania jest zabójstwo człowieka przez zastrzelenie, z zaniechania - zabójstwo dziecka przez niepodawanie mu pokarmu i zagłodzenie go. Przykładem przestępstwa formalnego z działania jest złożenie fałszywych zeznań w formie zeznawania nieprawdy, z zaniechania - przez zatajenie prawdy. Przestępstwem formalnym z zaniechania jest nieudzielenie pomocy człowiekowi znajdującemu się w bezpośrednim niebezpieczeństwie utraty życia, ciężkiego uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia, bez narażenia siebie lub innej osoby na takie niebezpieczeństwo.

• pozostałe znamiona:

• do znamion strony przedmiotowej mogą należeć sposób i okoliczności popełnienia czynu. Są to znamiona szczególne, gdyż występują w dyspozycji niektórych tylko typów przestępstw np. znamiona sposobu działania w postaci ,,przemocy'', ,,groźby'' lub ,,podstępu'' charakteryzują istotę przestępstwa zgwałcenia. Oznacza to, że jeżeli ktoś doprowadzi inną osobę do stosunku cielesnego nie używając wymienionych sposobów, nie popełnia tego przestępstwa.

• jeżeli szczególnie naganny sposób działania sprawcy stanowi znamię przestępstwa, to samo jego zaistnienie nie jest okolicznością obciążającą przy wymiarze kary, a jedynie duże nasilenie, o ile jest stopniowalne może być okolicznością obciążającą.

• do znamion szczególnych może należeć czas i miejsce popełnienia przestępstwa np. znamieniem zaboru pojazdu mechanicznego jest ,,krótkotrwałość użycia''. Miejsce popełnienia przestępstwa może być wskazane wyraźnie np. wdarcie się do cudzego domu, lokalu, pomieszczenia, bądź też dotyczy działania publicznie. Publiczne działanie nie jest jednoznaczne z miejscem publicznym. Istota ,,publiczności'' działania polega na tym, że może być ono spostrzeżone przez większą, z góry nieokreśloną liczbę osób. Najczęściej jest to miejsce publiczne, ale może to być również pomieszczenie prywatne, np. teren fabryczny, gdzie zgromadziła się duża liczba osób. Znamię publiczności działania występuje w konstrukcji wielu typów przestępstw, np. publiczne znieważenie osób lub osoby.

3. kwalifikowane i uprzywilejowane typy przestępstw:

• każdy typ rodzajowy przestępstwa ma swoją postać zasadniczą, jednak niektóre rodzaje przestępstw mają ponadto typy kwalifikowane i uprzywilejowane.

• typy kwalifikowane są tworzone ze względu na szczególne okoliczności czynu, sposób działania sprawcy albo następstwa czynu. Okolicznościami kwalifikującymi mogą być: charakter przedmiotu zamachu, szczególne nastawienie psychiczne sprawcy, sposób jego działania np. znamionami kwalifikującymi zbrodnię zabójstwa są: ,,działanie ze szczególnym okrucieństwem''. Jeżeli mamy do czynienia z przestępstwem umyślnym, to również znamię kwalifikujące musi być objęte umyślnością.

• inne są warunki odpowiedzialności za przestępstwa kwalifikowane przez następstwo. Podczas gdy okoliczności tworzące typ kwalifikowany muszą być objęte umyślnością, to do przestępstw kwalifikowanych przez następstwo odnosi się szczególna forma winy, zwana winą kombinowaną, w której następstwo objęte jest zarzucaną nieumyślnością, podczas gdy typ podstawowy przestępstwa może być popełniony - zależnie od wymagań ustawowych - umyślnie albo nieumyślnie. Nazwa ,,następstwo'' wskazuje dalszy skutek, jeżeli typ podstawowy jest przestępstwem skutkowym np. umyślne spowodowanie ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, którego następstwem jest objęta winą nieumyślną śmierć człowieka.

• mówiąc o winie nieumyślnej w odniesieniu do następstw kwalifikujących, mamy na myśli, że sprawca narusza zasady ostrożnego postępowania przypuszczając, że następstw tych uniknie, albo mógł i powinien je przewidzieć. Gdyby sprawca przestępstwa umyślnego następstwo czynu, np. w postaci śmierci człowieka, obejmował swoją świadomością i wolą, tj. chciał jej lub godził się na jej spowodowanie, wypełniłoby to warunki odpowiedzialności za odpowiednie przestępstwo umyślne.

• uprzywilejowane typy przestępstw, tworzyć mogą szczególne okoliczności czynu, jego mała waga oraz szczególna sytuacja psychiczna sprawcy np. zabójstwo noworodka dokonane przez matkę w okresie porodu pod wpływem silnego przeżycia związanego z przebiegiem porodu. Uprzywilejowane typy przestępstw tworzy się na podstawie kryterium zaistnienia wypadku mniejszej wagi, np. przy kradzieży.

• pojęcie wypadku mniejszej wagi:

• według koncepcji przedmiotowej, o małej wadze przestępstwa decydować miały tylko okoliczności związane z obiektywną szkodliwością, zwłaszcza mała wartość przedmiotu zamachu, brak lub znikomość szkody;

• druga koncepcja rozszerzyła to pojęcie na przedmiotowo - podmiotowe kryterium, uwzględniane przy ocenie społecznej szkodliwości czynu;

• trzecia koncepcja postuluje uwzględnienie okoliczności przestępstwa i osobowości sprawcy.

4. zagadnienie związku przyczynowego:

• jednym z warunków odpowiedzialności za przestępstwo skutkowe jest ustalenie istnienia związku przyczynowego między zachowaniem sprawcy a określonym w ustawie skutkiem. Nie można pociągać kogoś do odpowiedzialności za skutek, który nie pozostaje w związku przyczynowym z jego zachowaniem się.

• przez pojęcie związku przyczynowego rozumie się takie powiązanie zjawisk, w którym jedno wynika z drugiego, a bez zaistnienia pierwszego z nich drugie by nie nastąpiło.

• związek przyczynowy jest powiązaniem zjawisk zachodzących w realnej rzeczywistości. Oznacza to, że nie jest nim jedynie nasze wyobrażenie wynikłe z obserwacji życia, iż po jednym zdarzeniu zwykle następuje drugie.

• teoria równorzędności warunków, zwana także ekwiwalencyjną - zakłada ona obiektywny charakter związku przyczynowego, przy czym na skutek składa się zawsze szereg warunków, które łącznie tworzą jego przyczynę.

• w prawie karnym do ustalenia, czy zachowanie się człowieka jest przyczynowe dla skutku, wystarczy stwierdzić, iż jest ono jednym z jego warunków. W tym celu posługujemy się metodą zwaną testem sine qua non. Eliminujemy zachowanie się człowieka spośród wielu warunków skutku i jeżeli bez tego zachowania się skutek by nie nastąpił, to jest ono jego przyczyną (i odwrotnie).

• teoria przeciętnej przyczynowości, zwana także adekwatną - zgodnie z tą teorią, należy przyjąć istnienie związku przyczynowego tylko wtedy, gdy skutek jest przeciętnym, normalnym następstwem rozpatrywanego czynu. Teoria zakłada porównywanie przyczyn i skutków dla ustalenia zwyczajnych przyczyn i eliminacji nadzwyczajnych. Przeciętny charakter przyczynowości ustala się na podstawie obserwacji życia.

• teoria relewancji - przyjmuje ona najpierw ustalenie uwarunkowania przyczynowego na podstawie testu sine qua non, a więc przy zastosowaniu teorii równowartości warunków, a zbyt daleko idące wyniki tej teorii koryguje w płaszczyźnie prawniczej przypisy walności skutku w kontekście typu przestępstwa. Główne kryterium stanowi tutaj funkcja czasownika dyspozycji przepisu prawa karnego (np. ,,zabija'').

• dla prawa karnego znaczenie ma zatem tylko to, czy zachowanie się człowieka stanowiło naruszenie zawartego w normie zakazu lub nakazu, i - po wtóre - czy to naruszenie było na tyle istotne, że pomimo występującego zawsze wpływu innych czynników uprawniony będzie wniosek, iż to ono przesądziło o zaistnieniu skutku. Istotną przyczyną jest tylko takie zachowanie się człowieka, które realizuje znamiona przestępstwa i stwarza niebezpieczeństwo dla chronionego w danym zespole znamion dobra prawnego, przy czym zwykle będzie ono miało cechę powtarzalności.

• teoria obiektywnego przypisania - według tej koncepcji nie każde zachowanie się naruszające wymaganą normę postępowania i powodujące skutek może być sprawcy przypisane. Przypisanie skutku, jako przesłanka odpowiedzialności karnej, zachodzi tylko wtedy, gdy w zaistniałym skutku urzeczywistniło się stworzone przez sprawcę niebezpieczeństwo, którego powstaniu zapobiegłoby przestrzeganie naruszonej przez niego zasady ostrożności.

• przyczynowość zaniechania pojawia się wówczas, gdy skutek bezpośrednio jest wynikiem danego zaniechania. Natomiast gdy skutek jest rezultatem działania innej osoby lub osób, wówczas sprawca zaniechania odpowiadać może jedynie za nieprzeszkodzenie przestępstwu, jeżeli ciążył na nim taki obowiązek.

7. Strona podmiotowa przestępstwa (wina i jej formy):

1. wina jako podmiotowa podstawa odpowiedzialności:

• zasada winy w prawie karnym skojarzona jest z odpowiedzialnością personalną.

• obecny KK używa określeń o popełnieniu zbrodni lub występku umyślnie albo nieumyślnie.

• zasada winy stanowi nie tylko warunek, ale również zakreśla granice odpowiedzialności za przestępstwo.

• przestępstwo umyślne zachodzi, gdy sprawca ma zamiar popełnić czyn zabroniony, tj. chce go popełnić albo przewidując możliwość jego popełnienia, na to się godzi.

• przestępstwo nieumyślne występuje wówczas, gdy sprawca, nie mając zamiaru popełnienia czynu zabronionego, popełnia go jednak na skutek niezachowania wymaganej ostrożności, przy czym możliwość popełnienia czynu przewidywał albo mógł przewidzieć.

2. teorie winy:

• teoria psychologiczna:

• teoria psychologiczna ujmuję winę jako stosunek psychiczny sprawcy do realizacji czynu zabronionego. Stosunek ten polegać może na zamiarze popełnienia czynu zabronionego bądź wiązać się ze świadomością popełnienia takiego czynu. W ramach teorii psychologicznej ukształtowały się dwie koncepcje - teoria woli i teoria wyobrażenia.

• teoria woli - wina polega na złym zamiarze sprawcy, tj. na tym, że chce on popełnić czyn zabroniony. Z czasem rozszerzono tę koncepcję przez odróżnienie tzw. zamiaru bezwarunkowego i warunkowego, którego treścią ma być ,,godzenie się'' na czyn zabroniony.

• teoria wyobrażenia - wina polega na tym, iż wyobrażenie sprawcy o możliwości popełnienia czynu zabronionego nie powstrzymuje go przed jego podjęciem.

• teorie normatywna i kompleksowa:

• teoria normatywna - istota winy nie polega na określonym przeżyciu psychicznym sprawcy, lecz na możliwości postawienia mu zarzutu z powodu podjęcia wadliwej decyzji woli i niewłaściwego postępowania.

• teoria kompleksowa - akcentuje ona element normatywny zarzucalności, ale zarazem uwzględnia komponenty psychicznego stosunku sprawcy do czynu zabronionego.

• ,,czysta'' teoria normatywna - uznaje, że istota winy wyczerpuje się w zarzucalności postępowania z punktu widzenia określonych norm. Teoria ta wiążę się z tzw. finalną koncepcją czynu wg której umyślność lub nieumyślność nie są składnikami winy, gdyż integralnie wchodzą w zakres pojęcia czynu.

• definicja:

• winą w prawie karnym jest zarzucalny z punktu widzenia wymogów tego prawa stosunek sprawcy do realizacji czynu zabronionego. Stosunek ten wyrażać się może w zamiarze popełnienia czynu zabronionego albo w lekceważeniu przez sprawcę obowiązku ostrożności, którego zachowanie zabezpieczyć go miało przed popełnieniem takiego czynu. Dlatego rozróżniamy umyślne i nieumyślne formy winy. Ogólnymi warunkami, od których zależy możliwość postawienia zarzutu i przypisania winy sprawcy każdego czynu zabronionego są:

• podmiotowa zdolność do wymaganego przez prawo zachowania się, zwaną też zdolnością do ponoszenia winy. Jest ona uzależniona od osiągnięcia odpowiedniego poziomu rozwoju i stanu umysłowego, który pozwala na rozpoznanie znaczenia popełnianych czynów i kierowanie swoim postępowaniem. Dlatego też nieletniość i niepoczytalność traktowane są jako okoliczności wyłączające winę.

• możliwość rozpoznania bezprawności przedsiębranego konkretnego czynu, której brak wyłącza przypisanie sprawcy winy w odniesieniu do tego czynu.

• wymagalność zachowania zgodnego z prawem, która uzależniona jest od sytuacji motywacyjnej sprawcy. Jej miarą jest to, czego prawo może żądać od człowieka, szczególnie w obliczu bezpośredniego zagrożenia czy ostrego konfliktu interesów.

3. formy winy:

• formy winy umyślnej:

• zgodnie z art. 9 § 1 KK, treścią winy umyślnej jest zamiar popełnienia czynu zabronionego, który może występować w dwóch formach - zamiaru bezpośredniego i zamiaru ewentualnego.

• zamiar bezpośredni - polega na tym, że sprawca chce popełnić czyn zabroniony. Zamiar popełnienia czynu zabronionego jest aktem woli, którego istnienie uwarunkowane jest świadomością, ponieważ nie sposób wyobrazić sobie aktu woli bez świadomości tego, czego ona dotyczy. W wypadku przestępstw formalnych świadomością i wolą muszą być objęte znamiona zabronionego zachowania się, w wypadku zaś przestępstw materialnych - także określony w ustawie skutek. Nieświadomość znamienia czynu zabronionego wyłącza winę umyślną, a jeżeli jest wynikiem zarzucanej lekkomyślności lub niedbalstwa może powodować odpowiedzialność za występek nieumyślny. Zamiar bezpośredni zachodzi bowiem niezależnie od motywów działania, byleby tylko sprawca przejawił akt woli w postaci chęci popełnienia czynu zabronionego.

• przestępstwa kierunkowe - w odniesieniu do niektórych typów przestępstw ustawa wprowadza dodatkowe znamię nastawienia psychicznego sprawcy, najczęściej dotyczące celu działania. Przestępstwa kierunkowe cechuje zamiar o szczególnym ,,zabarwieniu''.

• zamiar przemyślany - charakteryzuje się tym, że zostaje podjęty po głębszym namyśle obejmującym zarówno cel, jak i sposób jego realizacji.

• zamiar nagły - charakteryzuje się ty, że zostaje podjęty pod wpływem określonego bodźca i cechujący się nagłością postanowienia oraz jego realizacji.

• zamiar ewentualny - zamiar taki polega na tym, że sprawca wprawdzie nie chce popełnić czynu zabronionego, ale przewiduje realną możliwość jego popełnienia i na nią się godzi. Proces ,,godzenia się'' nie ma charakteru samoistnego, człowiek nie działa bowiem dlatego tylko, że się z czymś godzi. Stąd też godzenie się musi wystąpić w związku z jakimś innym działaniem celowym. Dzieje się tak zwłaszcza w sytuacji, gdy sprawca zmierzając do jakiegoś celu, który chce osiągnąć, uświadamia sobie możliwość popełnienia czynu zabronionego lub spowodowania skutku przestępnego i godzi się z tą możliwością.

• zamiar quasi - ewentualny - zachodzi on wówczas, gdy sprawca chce dokonać czynu zabronionego, ale nie ma pewności co do wystąpienia któregoś z jego znamion i godzi się na jego zaistnienie. Jest to w istocie odmiana zamiaru bezpośredniego, gdyż sprawca chce zrealizować czynność wykonawczą dyspozycji, a godzenie się dotyczy tylko jednego ze znamion czynu zabronionego.

• wina nieumyślna:

• w prawie karnym rozróżnia się tradycyjnie dwie formy winy nieumyślnej - lekkomyślność i niedbalstwo.

• lekkomyślność - polega na tym, że sprawca uświadamia sobie możliwość popełnienia czynu zabronionego, ale przypuszcza - bezpodstawnie - że popełnienia tego czynu uniknie. Jest to więc postać świadomej winy nieumyślnej, sprawca przewiduje bowiem możliwość popełnienia czynu zabronionego, jednakże nie ma zamiaru popełnienia takiego czynu, przeciwnie - przypuszcza, że czynu zabronionego uniknie.

• niedbalstwo - sytuacja, gdy sprawca nie przewiduje możliwości popełnienia czynu zabronionego, choć powinien i mógł tę możliwość przewidzieć. Niedbalstwo jest więc nieświadomą winą nieumyślną, w której popełnienia czynu można było uniknąć, gdyby sprawca wykazał niezbędną ostrożność i postępował zgodnie z wymogami prawa. Podstawowym elementem lekkomyślności - jako świadomej winy nieumyślnej - jest bezpodstawność przypuszczenia sprawcy, że czynu zabronionego uniknie. Bezpodstawność należy wiązać z brakiem ostrożności lub staranności w działaniu, jaka obowiązywała sprawcę w danej sytuacji, przy czym miara tego obowiązku jest obiektywna i wypływa z wiedzy oraz doświadczenia życiowego.

• inne są przesłanki niedbalstwa, które różni się od lekkomyślności brakiem świadomości sprawcy co do możliwości zaistnienia czynu zabronionego. Zarzut spotyka go z tego powodu, że możliwość popełnienia czynu zabronionego powinien i mógł przewidzieć.

• powinność przewidywania warunkuje przypisanie winy, toteż dopiero wówczas, gdy ona zachodzi, należy badać, czy sprawca miał taką możliwość. Powinność przewidywania ma charakter obiektywny, a konkretyzują ją okoliczności dotyczące zakresu obowiązków na danym stanowisku, charakteru wykonywanej funkcji, czy też - po prostu - zaistniała sytuacja.

• możność przewidywania natomiast oceniana musi być indywidualnie, w zależności od poziomu wiedzy, inteligencji i cech osobowości konkretnego sprawcy czynu zabronionego.

• w świetle sformułowania art. 9 § 2 KK warunkiem przypisania czynu zabronionego jest ustalenie, iż czyn ten popełniony został na skutek niezachowania ostrożności.

• wina kombinowana:

• wina kombinowana - polega ona na takim połączeniu umyślności z nieumyślnością, w którym znamiona przestępstwa typu podstawowego objęte są winą umyślną, natomiast następstwa czynu, od których zależy wyższa karalność - winą nieumyślną.

• konstrukcja winy kombinowanej dotyczy kwalifikowanych typów przestępstw, w których znamieniem kwalifikującym jest następstwo czynu. Ponieważ następstwa objęte są nieumyślnością, niemożliwe jest usiłowanie przestępstw kwalifikowanych przez następstwa.

• w obecnym KK występują także typy przestępstw kwalifikowanych przez okoliczności , jak: sposób działania sprawcy.

• konstrukcja przestępstw kwalifikowanych przez następstwo w KK z 1997 r. została rozszerzona i obejmuje nie tylko tradycyjną kombinację umyślności i nieumyślności, lecz również przestępstwa z winy nieumyślnej kwalifikowane przez następstwo objęte zarzucalną nieumyślnością.

4. kwestia stopniowania winy:

• wina jest stopniowalna, przede wszystkim z uwagi na ocenę elementów psychologicznych.

• wina umyślna - gdy sprawca realizuje zamiar popełnienia czynu zabronionego - jest cięższa od winy opartej na nieumyślności - gdy sprawca nie ma takiego zamiaru, a zarzut spotyka go z powodu świadomego lub nieświadomego naruszenia obowiązku ostrożności.

• zamiar bezpośredni jest z reguły bardziej naganny, niż zamiar ewentualny, a w obrębie zamiaru bezpośredniego - premedytacja uzasadnia zarzut cięższy niż w wypadku zamiaru nagłego. Jeśli chodzi o lekkomyślność i niedbalstwo, to stopniowaniu podlegają nie tylko normatywne elementy tkwiące w tych formach winy. Na stopniowanie strony podmiotowej przestępstwa wyraźnie wskazuje KK, wymieniając wśród okoliczności wpływających na szkodliwość społeczną ,,postać zamiaru, motywację sprawcy, rodzaj naruszonych reguł ostrożności i stopień ich naruszalności''.

• na stopień winy wpływa także ocena motywów kierujących sprawcą.

• przez pojęcie motywu rozumie się dążenie sprawcy, albo inaczej mówiąc - proces intelektualny ujawniający, dlaczego sprawca dopuścił się danego czynu.

• pobudką natomiast jest uczucie, na podłożu którego dążenie to powstało.

• kryteria oceny motywów popełnienia przestępstwa. Mówi się o motywach ujemnych, zasługujących na potępienie oraz o motywach dodatnich, zasługujących na uwzględnienie. Do motywów ujemnych zalicza się np. chęć zemsty. Do motywów dodatnich zalicza się np. dążenie do obrony interesu społecznego.

• na stopień winy wpływa sposób popełnienia przestępstwa. Większa jest więc wina sprawcy działającego brutalnie, niż sprawcy, który wykazuje wahania. Sposób popełnienia przestępstwa należy niekiedy do jego znamion ustawowych; we wszystkich pozostałych wypadkach - jako okoliczność wpływająca na zarzucalność - jest brany pod uwagę przy ocenie winy i wymiarze kary.

8. Okoliczności uchylające winę

1. BŁĄD

• Błąd to rozbieżność między obiektywną rzeczywistością a wyobrażeniem o niej, Może polegać na:

• urojeniu sobie istnienia okoliczność albo cech pewnego stanu rzeczy, które nie występują w obiektywnej rzeczywistości

• nieświadomości istniejących okoliczności czy cech

Dla prawa karnego istotne są te błędy, które dotyczą okoliczności, od których zależy odpowiedzialność karna - znamion czynu i jego bezprawność

1. Błąd co do znamion (error facti)

• Kwestię to reguluje art. 28 § 1 KK „Nie popełnia umyślbnie czynu zabronionego, kto pozostaje w błędzie co do okoliczności stanowiącej jego znamię”

• Powoduje, że sprawcy nie można przypisać przestępstwa umyślnego objętego tymi znamionami co prowadzi do wyłączenia winy umyślnej. (Profesor Zoll nie zalicza tego błędu do okoliczności wyłączających winę).

• Może być to błąd co do:

• dobra prawnego będącego przedmiotem prawnokarnej ochrony,

• reguł postępowania z tym dobrem,

• podmiotu czynu zabronionego,

• przedmiotu czynności wykonawczej,

• określonego sposobu zaatakowania dobra prawnego.

• Błąd taki może być zawiniony bądź niezawiniony

• Błąd jest zawiniony gdy jest wynikiem lekkomyślności lub niedbalstwa, powoduje odpowiedzialność za tym nieumyślny przestępstwa

• Może dotyczyć fizycznych właściwości przedmiotu zamachu (myśliwy strzela do człowieka błędnie myśląc, że jest to zwierzę) albo jego cech normatywnych (sprawca zabiera cudzą rzecz błędnie myśląc, że sprawca jest jej właścicielem)

• Błąd może być: statyczny lub dynamiczny

• Błąd co do następstw kwalifikujących odpowiedzialność karną - nie wyłącza odpowiedzialności za te następstwa jeżeli był wynikiem lekkomyślności lub niedbalstwa. Błąd sprawcy co do okoliczności kwalifikującej wyłącza odpowiedzialność za przestępstwo kwalifikowane.

• W przypadku przestępstw uprzywilejowanych: art. 28 § 2 kk : „Odpowiada na podstawie przepisu przewidującego łagodniejszą odpowiedzialność sprawca, który dopuszcza się czynu w usprawiedliwionym błędnym przekonaniu, że zachodzi okoliczność stanowiąca znamię czynu zabronionego, od której taka łagodniejsza odpowiedzialność zależy”

2. Nieświadomość bezprawności - błąd co do prawa (error iuris)

• Jeżeli sprawca uroi sobie bezprawność czynu, który w istocie nie jest sprzeczny z prawem nie podlega odpowiedzialności karnej

• Gdy sprawca nie ma świadomości bezprawności a błąd sprawcy był usprawiedliwiony albo nie można go było uniknąć to wpływa on na umniejszenie lub wyłączenie winy

• Psychologiczna teoria winy - koncepcja złego zamiaru (dolus malus) - do istnienia przestępstwa umyślnego potrzebna jest świadomość okoliczności objętych zespołem przedmiotowych znamion czynu zabronionego oraz świadomość przestępności czynu, który sprawca chce popełnić. W konsekwencji wyłączona jest wina umyśla, sprawca może odpowiadać za nieumyślne przestępstwo, jeżeli nieświadomość bezprawności była przez niego zawiniona .

• Wg obecnego kodeksu karnego błąd usprawiedliwiony także uchyla winę - art. 30 kk „ Nie popełnia przestępstwa , kto dopuszcza się czynu zabronionego w usprawiedliwionej nieświadomości jego bezprawności; jeżeli błąd sprawcy jest nieusprawiedliwiony, sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary”.

3. Błąd co do okoliczności uchylających odpowiedzialność

• Art. 29 „Nie popełnia przestępstwa kto dopuszcza się czynu zabronionego w usprawiedliwionym, błędnym przekonaniu, że zachodzi okoliczność wyłączająca bezprawność albo winę; jeżeli błąd jest nieusprawiedliwiony, sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary”

• w wypadku błędu usprawiedliwionego wyłączona zostaje wina, natomiast w przypadku nieusprawiedliwionego błędu ma miejsce okoliczność, która obniża zawinienie co umożliwia nadzwyczajne złagodzenie kary.

• W kodeksie z 1969 roku nie zostało to zagadnienie uregulowane. Ukształtowały się 3 koncepcje odnośnie kwestii wykładni błędu co do okoliczności uchylających przestępność czynu w szczególności co do kontratypu:

1. Błąd co do kontratypu jest domeną błędu co do prawa

2. Błąd sprawcy dotyczy istnienia bezprawnego zamachu a więc okoliczności faktycznej która nie wystąpiła.

3. Błąd co do okoliczności uchylających bezprawność jest niejednolity - może wiązać się z prawidłowym rozpoznaniem wszystkich okoliczności faktycznych i wynikać jedynie z błędu przekonania o przysługującym w danej okoliczności prawie - ma on wszystkie cechy błędu prawnego (sprawca nie myli się co do żadnej okoliczności czynu, lecz co do oceny prawnej)

2. NIEPOCZYTALNOŚĆ I POCZYTALNOŚĆ OGRANICZONA

1. Niepoczytalność

• Art. 31 KK : „ Nie popełnia przestępstwa, kto z powodu choroby psychicznej, upośledzenia umysłowego lub innego zakłócenia czynności psychicznych nie mógł w czasie czynu rozpoznać jego znaczenia lub pokierować swym postępowaniem.”

• Niepoczytalność wyłącza winę, jej ustalenie musi być oparte na opinii biegłych psychiatrów, może być określona za pomocą metody:

- biologiczno-psychiatrycznej- podaje przyczynę niepoczytalności,

- psychologicznej - wskazuje skutki w psychice sprawcy

- mieszanej - właściwa dla polskiego ustawodawstwa

• Przyczyną niepoczytalności może być:

* upośledzenie umysłowe - może mieć różne stopnie nasilenia np. głęboki niedorozwój,

* choroba psychiczna - najszersza grupa przyczyn niepoczytalności lub ograniczenia poczytalności, występują jako psychozy o podkładzie nieograniczonym.

- psychopatie - należy je odróżnić od chorób psychicznych, są to zakłócenia w sferze popędów i woli, psychopata rozpoznaje znaczenie czynu jednak może mieć ograniczoną zdolność pokierowania zachowaniem

* inne zakłócenie czynności psychicznych - obejmują wypadki, które nie mogą być zakwalifikowane do poprzednich grup, są to min. Afekt patologiczny, upojenie patologiczne, zaburzenia poprzez zatrucie, odurzenie narkotykami, stan pośpiączkowy, zapalenie opon mózgowych, w niektórych przypadkach hipnoza

• Składnikiem niepoczytalności są skutki w psychice - sprawca nie ma zdolności rozpoznania znaczenia czynu lub nie może kierować swoim postępowaniem, a więc jeżeli skutki te występują w czasie popełnienia czynu zabronionego to nie można przypisać mu winy - sprawca nie ponosi odpowiedzialności za swój czyn

2. Ograniczenie poczytalności

• Jest to stan pośredni pomiędzy niepoczytalnością a pełną poczytalnością, jest stopniowane

• Nie wyłącza winy, umniejsza winę, ma wpływ na karalność - można zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary gdy występuje w stopniu znacznym

3. Czyn popełniony w stanie odurzenia

• Odurzenie zwłaszcza jeżeli ma wysoki stopień intensywności powoduje istotne zakłócenia czynności psychicznych, mogące wyłączyć lub istotnie ograniczyć możliwość rozpoznawania czynu czy kierowania swoim postępowaniem.

• Uwzględniając funkcje ochronną prawa karnego nie powinno się przyjmować tej kwestii jako łagodzącą sankcję

• Actio libera in causa (działanie wolne w przyczynie) - jedna z najpopularniejszych koncepcji, polega na wyłączeniu możliwości uznania za niepoczytalnego sprawcę który wprawił się w stan odurzenia aby w tym stanie popełnić przestępstwo

• Odpowiedzialność karna sprawcy za czyn popełniony w czasie odurzenia został uzależniona od zawinienia swego odurzenia

• Odpowiedzialność sprawcy mogłaby być wyłączona jedynie jeżeli został on odurzony przemocą, podstępem albo w charakterze patologicznym

3. ANORMALNA SYTUACJA MOTYWACYJNA

• Taką sytuację stwarza w szczególności stan wyższej konieczności, w którym bezpośrednie zagrożenie dobra sprawcy uchylić można jedynie przez poświęcenie dobra innego, jak i ciążący na żołnierzu obowiązek wykonywania rozkazu

1. Rozkaz przełożonego

• Obowiązek wykonywania rozkazu wiąże się z dyscypliną i podporządkowaniem panującym w wojsku

• Odmowa wykonania rozkazu albo niewłaściwe wykonanie pociąga za sobą kary dyscyplinarne a nawet sankcje karne, stwarza to sytuację silnego nacisku psychologicznego na podwładnych

• Według art. 8 Statutu Trybunału Norymberskiego z 1945 roku „Okoliczność, że oskarżony działał w wykonaniu rozkazu swego rządu lub przełożonego nie zwalnia go od odpowiedzialności, lecz może być uważana za okoliczność łagodzącą przy wymierzaniu kary” -> zasada prawa narodów

• Miernikiem odpowiedzialności w tym wypadku jest możliwość wyboru decyzji

• Przyjęto jednoznaczne rozwiązanie, że podwładny wykonujący rozkaz nie odpowiada za przestępstwo nieumyślne, natomiast umyślne popełnienie czynu zabronionego powoduje jego odpowiedzialność na równi z rozkazodawcą

• Granicę związania rozkazem określa interpretacja pojęcia rozkazu, zgodnie z art. 115 § 18 KK „Rozkazem jest polecenie określonego działania lub zaniechania, wydane służbowo żołnierzowi przez przełożonego lub uprawnionego żołnierza starszego stopnia”

• w podobny sposób kształtuje się kwestia odpowiedzialności podwładnych w innych służbach opartych na zasadach rozkazu i dyscypliny (Policja, ABW)

• zgodnie z art. 18 § 1 KK odpowiada jako sprawdza ten (przełożony), kto wykorzystuje uzależnienie innej osoby, poleca jej wykonanie czynu zabronionego.

2. Stan wyższej konieczności

• Ma on miejsce wtedy gdy dobru chronionemu prawem zagraża bezpośrednie niebezpieczeństwo, którego uchylenie możliwe jest tylko poprzez poświęcenie innego dobra, które także jest prawnie chronione - kolizja dóbr

• Stwarza to silny nacisk psychiczny na osobą podejmującą działanie

• W teorii PK istnieje kontrowersja pomiędzy tym czy działanie takie należy uznać za okoliczność uchylającą winę czy także (oraz w jakich przypadkach) jako okoliczność uchylającą bezprawność czynu

• Obowiązujący KK wprowadził jednoznaczne rozwiązanie tego problemu. Osobno reguluje działanie które zmierza do ratowania dobra o wartości wyższej od dobra poświęconego oraz ratowanie dobra o wartości równej lub mniejszej od dobra poświęconego.

• Zgodnie z art. 26 § 1 i 2 KK w przypadku ratowania dobra wyższego - przyjmuje się podstawę do uchylenia bezprawności czynu (kontratyp), drugi przypadek jest okolicznością uchylająca winę

• Zgodnie z art. 26 § 4 KK na stan wyższej konieczności uchylający jedynie winę nie mogą powoływać się osoby które mają szczególny obowiązek ochrony danego dobra, nawet jeżeli wymaga to narażenia się na niebezpieczeństwo osobiste - w przypadku takich osób odpada podstawa do nadzwyczajnego złagodzenia kary czy odstąpienia od jej wymierzenia

• Jeżeli występuję tzw. Kolizja obowiązków to ustawodawca sytuację taką zrównuje ze stanem wyższej konieczności i przy ocenie działania sprawcy będą miały zastosowanie ogólne warunki związane ze stanem wyższej konieczności

9. OKolicznośći uchylające karną bezprawność czynu

10. Formy popełnienia przestępstwa:

1. stadia realizacji przestępstwa:

• uwagi ogólne:

• różnorodne odmiany form realizacji lub udziału w przestępstwie ustawa obejmuje ogólną nazwą ,,Formy popełnienia przestępstwa''. Składają się na nie zarówno etapy realizacji przestępstwa, zwane formami stadialnymi, jak i formy współdziałania osób w przestępstwie, zwane formami zjawiskowymi.

• realizacja niektórych, ale nie wszystkich typów przestępstw przechodzi przez etap czynności przygotowawczych, karalnych jedynie, gdy ustawa tak stanowi. Przygotowanie ma stworzyć warunki do działania bezpośrednio zmierzającego do dokonania, które wszakże może się zakończyć powodzeniem albo nie. W tym drugim wypadku mówimy o usiłowaniu przestępstwa - najbardziej zaawansowanej formie stadialnej poprzedzającej dokonanie. Dokonanie przestępstwa oznacza zrealizowanie wszystkich jego znamion ustawowych.

• w niektórych wypadkach, ze względu na charakter lub rozmiar zagrożenia, ustawodawca decyduje się na wprowadzenie do przepisów części szczególnej typów przestępstw polegających na sprowadzeniu niebezpieczeństwa powszechnego lub indywidualnego. Oznacza to rozszerzenie karalności na nieumyślne formy winy, albowiem usiłowanie i przygotowanie, jako formy stadialne, mogą być popełnione jedynie umyślnie.

• usiłowanie:

• zgodnie z art. 13 § 1 KK ,,odpowiada za usiłowanie, kto w zamiarze popełnienia czynu zabronionego swoim zachowaniem zmierza bezpośrednio do jego dokonania, które jednak nie następuje''. Formuła ta określa wszystkie istotne elementy składowe usiłowania. Pierwszym z tych elementów jest zamiar popełnienia przestępstwa. W tym względzie nie budzi żadnej wątpliwości możność usiłowania w zamiarze bezpośrednim. Drugi element usiłowania - zachowanie się sprawcy, oznacza ustawową dopuszczalność usiłowania nie tylko w formie działania, lecz także zaniechania. Usiłowanie w formie zaniechania przy przestępstwach skutkowych nie budzi też wątpliwości, jest bowiem w pełni możliwe nienastąpienie skutku, który sprawca chciał spowodować zaniechaniem ciążącego obowiązku albo z jego wystąpieniem się godził. Wątpliwa natomiast jest możliwość usiłowania przestępstw formalnych z zaniechania, a to z uwagi na wymóg bezpośredniości czynu. Trzeci element w definicji stanowi bezpośredniość zmierzania sprawcy do dokonania przestępstwa. Pojęcie to oznacza, że sprawca realizację swojego zamiaru przestępnego doprowadził do etapu bliskiego dokonaniu. Brak dokonania jako element definicji usiłowania oznacza, że sprawca nie zrealizował wszystkich znamion przestępstwa, w szczególności nie osiągnął zamierzonego skutku. W związku z tym mówić można o usiłowaniu chybionym oraz o usiłowaniu zatamowanym, gdy w realizacji skutku przeszkodziły sprawcy osoby trzecie. Na tle tego elementu definicji usiłowania występują dalsze istotne podziały. Odróżnić należy mianowicie usiłowanie ukończone, które ma miejsce, gdy sprawca wykonał wszystkie czynności mające prowadzić do zamierzonego celu, lecz skutku nie osiągnął oraz usiłowanie nieukończone, gdy zdołał zrealizować jedynie część działań mających doprowadzić do skutku. Na tle różnic między zamierzonym a spowodowanym skutkiem powstają często złożone problemy objęte nazwą usiłowania kwalifikowanego. W wypadku gdy sprawca zamierzonego skutku nie osiągnął , lecz spowodował inny skutek, z którym co najmniej się godził, jego czyn podlega kumulatywnej kwalifikacji prawnej związanej ze zbiegiem przepisów. Może też wystąpić sytuacja, gdy łagodniejszy skutek jest rezultatem działań objętych czynnym żalem; w tym wypadku bezkarność usiłowania nie eliminuje odpowiedzialności za ten inny, spowodowany skutek.

• usiłowanie nieudolne:

• usiłowanie udolne - usiłowanie, które nie osiągnęło zamierzonego przez sprawcę skutku, aczkolwiek mogło go osiągnąć.

• usiłowanie nieudolne - występuje wówczas, gdy dokonanie przestępstwa od początku jest niemożliwe, o czym sprawca nie wie.

• ustawodawca jednak uznał za celową penalizację usiłowania nieudolnego jedynie z uwagi na brak przedmiotu zamachu lub użyte środki. Bezkarne jest też usiłowanie nieudolne, które z uwagi na warunki lub sposób działania nie stwarza żadnego zagrożenia dla dobra prawnego.

• karalność usiłowania:

• zgodnie z art. 14 § 1 KK, wymiar kary za usiłowanie następuje w granicach przewidzianych dla dokonania przestępstwa, z tym, że brak dokonania stanowić może okoliczność łagodzącą. W wypadku nieudolności usiłowania, ze względu na brak realnego zagrożenia dobra, sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet odstąpić od jej wymierzania.

• duże znaczenie polityczno - kryminalne mają przepisy ustanawiające klauzulę niekaralności dobrowolnego odstąpienia od usiłowania i czynnego żalu. Zgodnie z art. 15 § 1 KK: ,, Nie podlega karze za usiłowanie, kto dobrowolnie odstąpił od dokonania lub zapobiegł skutkowi stanowiącemu znamię czynu zabronionego''. W wypadku bezskutecznego starania się o zapobieżenie skutkom usiłowania KK przewiduje możliwość nadzwyczajnego złagodzenia kary. Klauzula niekaralności nie usuwa odpowiedzialności za dokonane przez sprawcę przestępstwo, a więc w ramach tzw. usiłowania kwalifikowanego. W wypadku gdy sprawca zamierzonego skutku nie osiągnął, lecz spowodował inny skutek, czyn jego podlega kumulatywnej kwalifikacji związanej ze zbiegiem przepisów. Natomiast, gdy łagodniejszy skutek jest rezultatem działań objętych czynnym żalem, bezkarność zamierzonego przestępstwa nie eliminuje odpowiedzialności za ten inny, spowodowany skutek. Najistotniejszym elementem klauzuli niekaralności jest dobrowolność odstąpienia od czynu lub zapobieżenia skutkowi. Natomiast odstąpienie lub czynny żal nie zostaną uznane za dobrowolne, jeżeli spowodowane zostały niemożliwością lub wystąpieniem przeszkody w realizacji czynu. Tak więc dobrowolność zachodzi wtedy, gdy w ocenie sprawcy mógł on czynu dokonać, ale z tego zrezygnował.

• bezskuteczny czynny żal, który nie zapobiegł naruszeniu dobra prawnego, nie stanowi już podstawy do uchylenia karalności sprawcy. Jednak ze względu na starania sprawcy o zapobieżenie skutkowi sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary.

• przygotowanie:

• przygotowanie, jako stadium bardziej odległe od dokonania przestępstwa niż usiłowanie, karalne jest tylko wtedy, gdy ustawa tak stanowi. KK przewiduje karalność przygotowania do wszczęcia wojny napastniczej, ludobójstwa, zamachu stanu itp.

• według definicji ustawowej: ,,Przygotowanie zachodzi tylko, wtedy, gdy sprawca w celu popełnienia czynu zabronionego podejmuje czynności mające stworzyć warunki do przedsięwzięcia czynu zmierzającego bezpośrednio do jego dokonania, w szczególności w tymże celu wchodzi w porozumienie z inną osobą, uzyskuje lub przysposabia środki, zbiera informacje lub sporządza plan działania''.

• przygotowanie wystąpić może w formie rzeczowej lub porozumienia. Zgodnie ze sformułowaniem art. 16 § 1 K, przygotowanie w formie rzeczowej może polegać na:

• uzyskaniu lub przysposobieniu środków do popełnienia przestępstwa;

• zbieraniu informacji;

• sporządzeniu planu działania.

• uzyskanie środków do popełnienia przestępstwa może wystąpić w dowolnej formie; ich przysposobienie to zmiany lub przeróbki uzdatniające te środki jako narzędzia przestępstwa. Przez zbieranie informacji i sporządzanie planu działania należy rozumieć podejmowanie określonych czynności ,,zewnętrznych'', postrzegalnych dla osób trzecich.

• przygotowanie w formie personalnej polega na wejściu w porozumienie z inną osobą lub osobami, którego treścią ma być wspólne popełnienie przestępstwa. Należy przez to rozumieć wspólne podjęcie decyzji i omówienie podziału ról, a nie jedynie ogólne uzgodnienie zamiaru popełnienia przestępstwa w przyszłości.

• prawo przewiduje klauzulę karalności za odstąpienie od przygotowania. Zgodnie z art. 17 § 1 KK; ,, Nie podlega karze za przygotowanie, kto dobrowolnie od niego odstąpił, w szczególności zniszczył przygotowane środki lub zapobiegł skorzystaniu z nich w przyszłości''. W wypadku przygotowania w formie porozumienia warunkiem bezkarności jest ponadto ,,podjęcie istotnych starań zmierzających do zapobieżenia dokonaniu''. Nie oznacza to bynajmniej, że sprawca musi skutecznie zapobiec dokonaniu przestępstwa przez inną osobę lub osoby, aby skorzystać z klauzuli niekaralności. Wystarczy, że podjął w tym kierunku starania, które zostaną uznane za istotne, tzn. czynił, co mógł, aby zapobiec popełnieniu przestępstwa przez innych.

2. podżeganie i pomocnictwo:

• pojęcie i ogólne warunki odpowiedzialności:

• zgodnie z art. 18 § 2 KK, podżeganie polega na nakłanianiu innej osoby do dokonania czynu zabronionego. Nakłanianie wystąpić może w dowolnej formie, istotne jest jedynie to, aby zmierzało do wywołania w osobie nakłanianej zamiaru popełnienia czynu zabronionego. Jeżeli osoba nakłaniana uzewnętrzni podjęty już zamiar popełnienia takiego czynu, to w grę wchodzić będzie nie nakłanianie, lecz pomocnictwo intelektualne. Podżeganie nie jest formalną postacią popełnienia przestępstwa, realizującą się z chwilą czynności nakłaniania innej osoby. Dokonanie podżegania następuje wówczas, gdy podżegacz osiągnie cel w postaci wywołania w osobie nakłanianej zamiaru popełnienia czynu zabronionego. Podżegać można jedynie w zamiarze bezpośrednim, nie wystarczy tu zamiar ewentualny. Nie jest możliwe nakłanianie w formie zaniechania , lecz tylko działania. Podżeganie jest zawsze zachowaniem umyślnym, chociażby po stronie osoby nakłonionej do czynu zabronionego zachodziła wina nieumyślna.

• pomocnictwo polega na ułatwianiu innej osobie dokonania czynu zabronionego. Według art. 18 § 3 KK, pomocnictwa dopuszcza się ten, kto w zamiarze, aby inna osoba dokonała czynu zabronionego, swym zachowaniem ułatwia jego popełnienie, w szczególności dostarczając narzędzie, środek przewozu, udzielając rady lub informacji. KK wskazuje też wyraźnie na możliwość dopuszczenia się pomocnictwa przez zaniechanie. Warunkiem realizacji pomocnictwa przez zaniechanie jest, aby dopuszczający się zaniechania miał szczególny obowiązek niedopuszczenia do czynu zabronionego.

• jeżeli chodzi o stronę podmiotową pomocnictwa, to można się go dopuścić nie tylko w zamiarze bezpośrednim, lecz także ewentualnym.

• jako forma zjawiskowa przestępstwa pomocnictwo może wystąpić jedynie przed lub w czasie dokonania czynu zabronionego przez sprawcę wykonawczego. Pomoc udzielona po dokonaniu przestępstwa może przybrać formę poplecznictwa, tj. pomocy u uniknięciu przez sprawcę odpowiedzialności przez jego ukrywanie, zacieranie śladów przestępstwa i tym podobne czynności, a nawet odbywanie za skazanego kary.

• jeżeli chodzi o karalność za podżeganie lub pomocnictwo, to w zasadzie sąd wymierza karę w granicach zagrożenia przewidzianego za sprawstwo, z tym, że w wypadku pomocnictwa ustawa przewiduje możliwość nadzwyczajnego złagodzenia kary. Jeżeli działanie sprawcy zakończyło się na usiłowaniu, podżegacz lub pomocnik ponoszą odpowiedzialność jak za usiłowanie - nawet wtedy, gdy sprawca odstąpił od usiłowania lub przejawiał czynny żal, korzystając z klauzuli bezkarności. Klauzula ta bowiem nie obejmuje podżegacza i pomocnika, których odpowiedzialność jest niezależna. Jedynie gdyby sprawca nawet nie usiłował dokonać czynu zabronionego, sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary wobec podżegacza i pomocnika, a nawet odstąpić od jej wymierzenia.

• jeżeli chodzi o regulację czynnego żalu podżegacza lub pomocnika, to zgodnie z art. 23 § 1 i 2 KK nie podlega karze podżegacz lub pomocnik, jeżeli dobrowolnie zapobiegł dokonaniu czynu zabronionego, a wypadku bezskuteczności starań o zapobieżenie czynowi zabronionemu sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary.

• podżeganie i pomocnictwo do przestępstw indywidualnych:

• polskie prawo karne opiera się na zasadzie indywidualizacji odpowiedzialności. Podkreśla to art. 21 § 1 KK stanowiąc, że ,,Okoliczności osobiste, wyłączające lub łagodzące albo zaostrzające odpowiedzialność karną, uwzględnia się tylko co do osoby, której dotyczą''. Chodzi tu o okoliczności, od których zależy odpowiedzialność karna i ejże rozmiar.

• zgodnie z art. 21 § 2 KK: ,,Jeżeli okoliczność osobista dotycząca sprawcy stanowi znamię czynu zabronionego, współdziałający podlega odpowiedzialności karnej, przewidzianej za ten czyn zabroniony, gdy o tej okoliczności wiedział, chociażby go nie dotyczyła''.

• według § 3 tego artykułu: ,,Wobec współdziałającego, którego nie dotyczy okoliczność określona w § 2, sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary''.

• KK przyjmuje uregulowanie uzależniające odpowiedzialność współdziałającego w przestępstwie indywidualnym od wiedzy o istnieniu cechy indywidualnej sprawcy. W wypadku przestępstw indywidualnych właściwych brak wiedzy o właściwości indywidualnej sprawcy wyłącza odpowiedzialność współdziałającego. Natomiast przy przestępstwach indywidualnych niewłaściwych współdziałający odpowiadać będzie w takiej sytuacji za przestępstwo podstawowe lub kwalifikowane, zależnie od swej wiedzy.

• prowokator - ten, kto inną osobę nakłania do popełnienia czynu zabronionego w celu skierowania przeciwko niej postępowania karnego. Prowokator ponosi odpowiedzialność karną ,,jak za podżeganie'', mimo, że nie jest w istocie podżegaczem, gdyż nie chce, aby inna osoba dokonała czynu zabronionego, ale by wobec tej osoby skierować postępowanie karne, zawiadamiając organy ścigania o zamierzonym przestępstwie. Prowokator odpowiada zawsze w granicach zagrożenia przewidzianego za dokonanie przestępstwa. Do prowokatora nie stosuje się przepisów o czynnym żalu, nie korzysta więc on z bezkarności za zapobieżenie dokonaniu czynu zabronionego, ani też z możliwości nadzwyczajnego złagodzenia kary, gdyby starał się zapobiec dokonaniu czynu zabronionego.

3. sprawstwo i współsprawstwo:

• formy sprawstwa:

• sprawstwo indywidualne wykonawcze - polega ono na tym, że jedna osoba własnym zachowaniem wypełnia wszystkie znamiona czynu zabronionego.

• sprawstwo kierownicze - jest konstrukcją wprowadzoną do prawa karnego w celu uwzględnienia roli sprawczej osoby kierującej wykonaniem czynu zabronionego przez inną osobę lub osoby. Sprawstwo kierownicze zachodzi, gdy osoba kierująca realizacją czynu zabronionego przez inną osobę lub osoby ma rzeczywistą możliwość faktycznego panowania nad przebiegiem bezprawnej akcji. Istotą tego panowania jest to, iż od decyzji osoby kierującej zależy rozpoczęcie, prowadzenie, a ewentualnie także zmiana lub przerwanie całej bezprawnej akcji.

• sprawstwo przez polecenie wydane osobie uzależnionej - występuje ono wówczas, gdy osoba, która wykorzystuje uzależnienie innej osoby lub osób od siebie, wydaje polecenie popełnienia przestępstwa, ale nie kieruje realizacją tego polecenia. Uzależnienie może mieć charakter formalny, albo nieformalny.

• współsprawstwo

• współsprawstwo:

• współsprawstwo zachodzi, gdy dwie lub więcej osób działają w porozumieniu, którego treścią jest wspólne popełnienie czynu zabronionego. Porozumienie musi nastąpić przed lub w trakcie realizacji czynu zabronionego; jego forma jest dowolna, może ono być wyraźne lub dorozumiane. Istotne jest tylko to, że ma miejsce akceptacja wspólnego popełnienia przestępstwa.

• współsprawstwo sukcesywne - dotyczy osoby włączającej się do porozumienia w trakcie realizacji przestępstwa. Współsprawca sukcesywny może odpowiadać jedynie za tę część działalności przestępnej, w której uczestniczył, chyba, że z zwartego wcześniej porozumienia i uzgodnionego podziału ról wynikało jego późniejsze włączenie się, gdyż w takim wypadku ponosi on odpowiedzialność jak pozostali współsprawcy.

• poszczególni współsprawcy ponoszą odpowiedzialność za całość uzgodnionej akcji przestępnej, a nie tylko za te jej części, które własnym działaniem zrealizowali.

• według teorii formalno - obiektywnej współsprawcą jest ten, kto działając w porozumieniu realizuje choć w części znamiona czynu zabronionego, przy czym akcentuje się często ,,dopełniający'' udział w czynności wykonawczej.

• według teorii subiektywnej - decydujący jest zamiar przestępny; jeżeli dotyczy on jedynie udzielenia pomocy sprawcom, to mamy do czynienia z pomocnictwem, natomiast gdy zamiar obejmuje udział sprawczy, występuje współsprawstwo - bez względu na realizację albo brak realizacji znamion czynu zabronionego.

• teoria materialno - obiektywna - współsprawcą jest nie tylko ten, kto wykonuje całość lub część znamion wykonawczych, lecz także ten, którego zachowanie tak istotnie ,,dopełnia'' zachowania innych, że bez jego udziału realizacja przestępstwa byłaby niemożliwa albo znacznie utrudniona.

• współsprawstwo wystąpić może zarówno w formie działania, jak i zaniechania. Działanie współsprawców może się realizować nie tylko w formie dokonania, lecz także karalnych form stadialnych.

• zgodnie z art. 21 § 2 KK, współdziałający, który nie ma szczególnej właściwości stanowiącej znamię czynu zabronionego, ponosi odpowiedzialność karną, jeżeli o tej właściwości wiedział.

11. Zbieg przestępstw i zbieg przepisów ustawy

12. Pojęcie i systematyka kar oraz środków karnych

13. Kary

14. Środki Karne

15. Środki probacyjne

16. Środki zwalczania recydywy oraz przestępczości zawodowej, zorganizowanej, terrorystycznej i chuligańskiej

17. Sądowy wymiar kary i środków karnych

18. Środki zabezpieczające

19. Uchylenie karalności i darowanie kary. Zatarcie skazania
    

22

---