WŁADYSŁAW BRONIEWSKI
(1897-1962)
WB wywodził się z rodziny inteligenckiej o szlacheckich korzeniach i żywej tradycji patriotycznej. Był synem Zofii z Lubowidzkich i Antoniego B., miał 2 starsze siostry - Zofię i Janinę.
Uczył się w Gimnazjum PL w Płocku, gdzie był współzałożycielem półtajnej drużyny skautów, nawiązującej do tradycji Konstytucji 3 Maja i powstania styczniowego.
Uważał się za socjalistę, cenił sobie osobistą niezależność. W 1915 w wieku 17 lat wstąpił do Legionów Piłsudskiego. Walczył w 4 pułku piechoty Legionów. Brał udział w bitwie pod Jastkowem k. Lublina, gdzie jego pułk poniósł b. ciężkie straty. Za zasługi wojenne otrzymał Srebrny Krzyż Orderu Wojennego Virtuti Militari i 4krotnie Krzyż Walecznych. W 1918 wziął udział w manifestacyjnym pochodzie do kwatery Piłsudskiego.
Za udział w kryzysie przysięgowym był internowany w Szczypiornie. Zwolniony z obozu zdał maturę jako ekstern, po czym wstąpił na UW. Jednocześnie działał w konspiracji w PL Organizacji Wojskowej. Po odzyskaniu niepodległości niezadowolony z reform w powojennej PL stawał się coraz b. radykalny w swoich poglądach i w konsekwencji, po śmierci Gabriela Narutowicza, zbliżył się do Komunistycznej Partii Polski.
W 1930 był na krótko aresztowany i osadzony wraz z Janem Hemplem i Aleksandrem Watem w areszcie miejskim w W-wie. Aresztowanym pomocy udzielił Bolesław Wieniawa-Długoszowski, adiutant marszałka Piłsudskiego, ówczesny dowódca 1 Dywizji kawalerii i szef garnizonu warszawskiego. Wówczas powstał wiersz Rozmowa z Janem.
W 1939, w obliczu zagrożenia najazdem niemieckim, opublikował słynny wiersz Bagnet na broń. We IX 1939 zgłosił się do wojska na ochotnika. Przejechał z W-wy przez Lublin i Lwów do Tarnopola. 12 IX został przydzielony do Ośrodka Zapasowego 28 Dywizji Piechoty w Zbarażu. Zanim jednak miał okazję stanąć do walki, nastąpił sowiecki najazd na PL.
Był świadkiem wkroczenia Armii Czerwonej do Lwowa we IX 1939. Nie mógł pogodzić się z tym, że ZSRR napadł na PL, czemu dawał wyraz w swojej późniejszej więziennej twórczości, spisanej po IX 1941.
W XII sprowadził do Lwowa Marię Zarębińską, z którą od 1938 był w nieformalnym związku, i jej córkę Majkę. Na terenach okupowanych przez ZSRR znalazła się także jego I żona (Janina B.) i ich córka Joanna („Anka”, ur. 24 XI 1929).
Sowieci rozpoczęli tymczasem politykę pozyskiwania PL intelektualistów. Wielu literatów, zwłaszcza o poglądach lewicowych (Jerzy Borejsza, Wiktor Grosz, Mieczysław Jastrun, Jan Kott, St. Jerzy Lec, Leon Pasternak, Peiper, Przyboś, Jerzy Putrament, Julian Stryjkowski, Lucjan Szenwald, Aleksander Wat, Adam Ważyk, ale też Boy-Żeleński), oczekując wojny niemiecko-radzieckiej i obawiając się policyjnych represji, zaczęło pod wpływem Wandy Wasilewskiej ściśle współpracować z władzą sowiecką, która rozpoczęła wydawanie PLjęzycznego „Czerwonego Sztandaru” - tu publikowane były również (do I 1940 - aresztowania poety) przedwojenne wiersze WB. Nie identyfikował się on z linią programową tego czasopisma, próbował jednak wykorzystać je do przypomnienia „sprawy PL”, nieobecnej w polityce sowieckiej. Sądził, że przebywając na terenach zajętych przez Sowietów będzie mógł bez przeszkód publikować swoje wiersze. Cenzura sowiecka nie dopuściła jednak do wydawania jego utworów o treści patriotycznej. Dał do druku m.in. słynny wiersz Żołnierz PL, wiersz ten oczywiście nie został opublikowany. Wszystkie publikowane w prasie lwowskiej utwory literackie musiały być bowiem zaakceptowane przez sowieckiego cenzora.
24 I 1940 został wraz z Watem i innymi literatami aresztowany przez NKWD we lwowskiej restauracji „Ognisko Inteligencji” w zorganizowanej przez NKWD prowokacji. 3 dni po aresztowaniu, w „Czerwonym Sztandarze” ukazał się tekst spreparowany przez NKWD, podpisany pod groźbą aresztowania przez Witolda Kolskiego (człowieka o nieposzlakowanej w środowisku opinii) pod tytułem Zgnieść gadzinę nacjonalistyczną, w którym autor szkalował w stylu stalinowskim aresztowanych literatów i uzasadniał ich aresztowanie motywami kryminalnymi. Aresztowani zostali przewiezieni do aresztu śledczego na Zamarstynowie (WB poświęcił temu później wiersz porównywalny do słynnej Rozmowy z Janem). W zgodnych relacjach współwięźniów 3mał się b. dzielnie i kategorycznie odmówił współpracy z NKWD.
Po 4 miesiącach, w V 1940, został przetransportowany do więzienia śledczego NKWD na Łubiance, gdzie spędził 13 m-cy. Po wybuchu wojny niemiecko-rosyjskiej wywieziono go do Saratowa, a następnie do Ałma Aty, gdzie został wypuszczony z więzienia po amnestii wynikającej z układu Sikorski-Majski, 7 VIII 1941.
Wypuszczony z więzienia, wstąpił do armii PL formowanej w ZSRR pod dowództwem gen. Władysława Andersa. Pracował w ambasadzie PL w Kujbyszewie. W 1942 ewakuował się wraz z oddziałami PL do Iranu, później wraz z 2 Korpusem PL poprzez Irak trafił do Palestyny. Do kraju wrócił po długich wahaniach (związanych z więzieniem sowieckim i opublikowanymi w Palestynie antysowieckimi wierszami) w 1945.
W okresie powojennym początkowo tworzył poezję polityczno-propagandową, później utwory refleksyjne o motywach osobistych. W czasach stalinizmu był poetą głęboko zaangażowanym w budowę nowej rzeczywistości. Odmówił jednak napisania słów nowego hymnu PL, z czego propozycją zwrócił się do niego Bierut. Wręczył mu podobno tylko kartkę z napisem Jeszcze Polska nie zginęła.
1 IX 1954 w wyniku zatrucia gazem tragicznie zm. jego córka, Anka (Joanna) - jej śmierć wywarła ogromny wpływ na poetę. Stworzył on wtedy cykl wierszy, porównywany z Trenami Kochanowskiego.
Zm. na raka krtani w W-wie 10 II 1962.
Odznaczony Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari, Orderem Budowniczych PL Ludowej i Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia PL.
Tomiki wierszy
Wiatraki (1925)
Dymy nad miastem (1927)
Troska i pieśń (1932)
Krzyk ostateczny (1938)
Bagnet na broń (1943)
Drzewo rozpaczające (1945)
Słowo o Stalinie (1949)
Nadzieja (1951)
Anka (1956)
Wiersze i poematy (1962)
Był także tłumaczem literatury rosyjskiej i niemieckiej. Tłumaczył m.in.:
Dostojewskiego (Skrzywdzeni i poniżeni, Białe noce)
Aleksego Tołstoja (Droga przez mękę - 2 I części; 3 wspólnie z Wacławem Rogowiczem)
Gogola (Martwe dusze)
Władimira Majakowskiego
Siergieja Jesienina
Bertolta Brechta
Anegdoty o WB:
Kupił w sklepie rybnym śledzia. Ekspedientka wydostała rybę z beczki i 3mając ją za ogon chciała podać klientowi. Na prośbę WB o zawinięcie w papier odpowiedziała: „Śledzi nie zawijamy”. Wtedy poeta zażądał książkę życzeń i zażaleń. Kiedy zdenerwowana sprzedawczyni mu ją podała, poeta… wyrwał z niej kilka kartek, zawinął rybę i spokojnie wyszedł ze sklepu.
Wspominam także inną, chętnie przytaczaną przez poetę anegdotę o stawaniu na głowie w którejś z przedwojennych knajp. Lubił popisywać się swoją sprawnością fizyczną; pomimo upływu lat, dającej o sobie znać choroby, papierosów, alkoholu na początku lat 50. odbył dużą rowerową podróż po PL. Wymyśliła ją p. Wanda. Zjechali Puszczę Białowieską, zahaczyli o Pranie.
Był znany z celnych, precyzyjnych określeń, nieraz zabarwionych nutą nostalgii. I swój spacer po ruinach W-wy skwitował krótkim, ale jakże pełnym treści nekrologiem: „«Ziemiańska» - zamknięta, «Wróbel» - zamknięty...”
Odejście Anki było ciosem, po którym się nie dźwignął. Pił, znikał w mieście, wracał do domu - samotny, coraz b. milczący, nawiązujący kontakt jedynie w nocy, gdy zostawała mu słuchawka telefoniczna i kartka z kolejnym przejmującym wierszem... Był b. nieszczęśliwy, zostawiony sam sobie, swej tragedii, łzom, które zamieniał na ziejące rozpaczą wiersze.