SOCJOLOGICZNA KONCEPCJA CZŁOWIEKA I OSOBOWOŚCI.
Powody, dla których socjologia musi się zajmować zagadnieniami osobowości ludzkiej są bardzo proste: życie społeczne jest zespołem zjawisk i procesów zachodzących między ludźmi, zatem cechy ludzi wzajemnie na siebie oddziaływujących nie mogą być obojętne dla badacza tych procesów. Lecz chodzi tu o coś więcej niż tylko przemijające cechy i zmienne ich kombinacje. Wiemy, że organizm ludzki zmienia się z wiekiem, że zmieniają się umiejętności człowieka, zmieniają się jego aspiracje, dążenia. W wieku lat pięciu mały chłopiec chce być kierowcą lub strażakiem, potem żołnierzem lub pilotem, potem marzy o karierze marynarza lub dyplomaty, a kończy za biurkiem referenta w jakimś urzędzie. Chodzi więc o stwierdzenie, czy istnieją jakieś podstawowe cechy człowieka, decydujące lub też stanowiące jego człowieczeństwo, naturę ludzką, wyznaczającą w sposób trwały zachowania ludzkie, tak, że jej znajomość może stać się podstawą skutecznego przewidywania zachowań ludzkich w różnych sytuacjach. Można powiedzieć, że zachowania są cechą gatunkową. W podobny, choć zróżnicowany sposób i inne gatunki zwierząt zachowują się w określonych warunkach: albo uciekają, albo atakują, albo przychodzą z pomocą. Ich zachowanie się jest więc w pewien sposób cechą gatunkową. Czy istnieją zachowania stanowiące cechę gatunkową człowieka i jak dalece te zachowania wyznaczają przebiegi życia społecznego? Niewątpliwie istnieje wiele takich zachowań zaspokajania popędu głodu czy płci, które są zachowaniami gatunkowymi, np. zachowania niemowlęce w pierwszych dniach po urodzeniu itp. Lecz w życiu społecznym całkowite zachowanie się człowieka w społeczeństwie jest ujęte w ramy wzorców kulturowych. Stąd wielu socjologów i przedstawicieli innych nauk o człowieku zajmujących się jego życiem społecznym /ekonomia, historia, etnologia/ sądzi, że natura ludzka jest wielkością stałą, działającą zawsze jednakowo, że zatem w badaniu zachowań społecznych ludzi, tzn. ich reakcji na innych, możemy się nią nie interesować, a skupić uwagę tylko na elementach społecznych i kulturowych. Inni natomiast sądzą, ze istnienie takiej gatunkowej natury ludzkiej jest koniecznym warunkiem prawidłowości przebiegu życia społecznego i dlatego jej poznanie i jej uwzględnianie w badaniach jest konieczne. Natura ludzka i osobowość to dwa różne pojęcia, oznaczające różne zakresy zjawisk. Jan Szczepański stwierdza, że: „osobowość to element społeczny w człowieku, to zinternalizowana kultura, to dynamiczna organizacja idei, postaw, nawyków nadbudowanych nad naturą biologiczną i jej wpływ na życie społeczne, to już cos więcej niż wpływ natury ludzkiej. Osobowość ma więcej do powiedzenia niż sama natura ludzka, np. dwóch dyrektorów w dwóch firmach; jeden dezorganizuje zakład, zawodzi załogę, nie umie sobie poradzić, a drugi umie nawiązać doskonałe stosunki z załogą, organizuje produkcję. Obaj mają taką samą naturę, takie same popędy, a jednak są różnymi osobowościami i ich wpływ na życie załóg. W ten sposób uświadamiamy sobie że człowiek jest istotą złożoną z wielu elementów.
ROZWÓJ OSOBOWOŚCI DZIECI OKRESU PRZEDSZKOLNEGO I SZKOLNEGO
Wiek przedszkolny jest okresem, w którym powstają i organizują się podstawowe struktury osobowości. Dotyczy to przede wszystkim struktur poznawczych. Poziom i tempo ich rozwoju zależą głównie od rozpiętości doświadczeń dziecka. Świat dziecka wieku przedszkolnego poszerza się, staje się pod wzglądem psychologicznym zróżnicowany, podlega strukturyzacji. W tym wieku dziecko wyodrębnia już własne „ja” i „nie - ja”. Na tej podstawie powstaje poczucie tożsamości. Istotne zmiany obserwuje się w strukturze „ja”. Dziecko, które odbiera siebie jako podmiot działań wyraźniej zdaje sobie sprawę z możliwości wpływania na bieg wydarzeń. Stara się sprawdzić samego siebie, potrafi dostrzec w swoich działaniach powodzenia i niepowodzenia, poczucie własnej wartości, staje się źródłem motywów w dążeniu do sukcesów lub unikania niepowodzenia. Duże znaczenie dla rozwoju struktury „ja” mają kontakty z rówieśnikami oraz zbiorowy charakter wychowania przedszkolnego. Są one miejscem porównywania własnych działań z działaniami kolegów. Pozwala to ocenić swoje możliwości. U dziecka, oprócz wyobrażeń na temat cech obiektów rzeczywistości oraz cech własnych, powstają przeświadczenia, jak powinno się zachowywać w stosunku do otoczenia. Wyobrażenia te mają formę norm i zasad postępowania. Formy pracy i oddziaływania wychowawcze w oddziałach sześciolatków i niższych klasach szkoły podstawowej wpływają na kształtowanie się osobowości dzieci, zarówno korzystnie jak i niekorzystnie. Tradycyjny system wymagań, ocen, form pracy i środków oddziaływania wychowawczego sprawia, że najwyższą wartość w oczach dziecka zyskuje sukces osobisty oraz dobre stosunki z dorosłymi, osiągnięte przez bezwzględne podporządkowanie się ich wymaganiom. Niewielką wartość w oczach dziecka mają rówieśnicy. Dziecko będzie starało się bronić tego, co już posiada, a to będzie sprzyjało rozwojowi lękliwości, nieśmiałości, niepewności lub agresywności. Takie oddziaływania powodują jednocześnie społeczną izolację dziecka, utrudniają bowiem kontakt z rówieśnikami, gdyż wszyscy postrzegani są jako rywale. Strategia ta ogranicza możliwość rozwoju dziecka, stąd potrzeba modernizacji oddziaływań, głównie poprzez system małych grup.
KSZTAŁTOWANIE SIĘ OSOBOWOŚCI W OKRESIE DORASTANIA
Charakterystycznym objawem kształtowania się osobowości dojrzewającej młodzieży jest rozwój samodzielności. Oprócz zainteresowań światem zewnętrznym pojawiają się zainteresowania przeżyciami psychicznymi i światem wewnętrznym. Młodzi ludzie zaczynają zajmować się cechami własnej osobowości, porównywać się z innymi ludźmi. Przyczynia się to do silniejszego wyodrębnienia własnej indywidualności na tle środowiska społecznego, w jakim przebywają.
Równocześnie z dorastaniem dziecka zmienia się stosunek otoczenia do niego. W rodzinie, szkole, w organizacjach coraz częściej apeluje się do odpowiedzialności młodych ludzi. Muszą oni przed opuszczeniem gimnazjum zastanowić się nad swoją przyszłą rolą społeczną, nad wyborem zawodu. Dorastający stają wobec określonych wymagań społecznych, którym muszą sprostać w szkole zawodowej lub średniej, na uczelni czy w pracy i to skłania ich do oceny własnych możliwości. Psychologowie wyodrębnienie własnego „ja” nazywają kształtowaniem się obrazu samego siebie - zdaniem M. Przetacznikowej - odbywa się przede wszystkim pod wpływem otoczenia społecznego i określonych doświadczeń życiowych. Pewne znaczenie mają także czynniki indywidualne. cyt. „obraz samego siebie jest składową częścią osobowości i charakter tego obrazu decyduje w dużym stopniu o samopoczuciu jednostki i jej stosunku do otaczającego świata. Obraz negatywny wywołuje niepokój, lęk i różne objawy nieprzystosowania. Obraz pozytywny daje pewność siebie, równowagę emocjonalną, przychylny stosunek do innych, lepsze kontakty z ludźmi, lepsze wyniki w nauce”.
Porównanie własnych cech osobowości z ideałami i wzorami społecznie uznanymi wywołuje wśród młodych ludzi tendencje samozachowawcze. Pragnąc dorównać uznanym przez siebie bohaterom, młodzież pracuje nad wyrobieniem takich właściwości, które zbliżają ją do wybranego ideału.
RÓŻNE TEORIE CZŁOWIEKA
Na pozorne pytanie „kim jest człowiek” czy też „czym jest człowiek” odpowiadają różne nauki.
Wg poglądów teologicznych - życie człowieka zależy od bogów / w zależności od religii/, bogowie wyznaczają bieg spraw życia ludzkiego i kierują nim wg swojej woli, człowiek jako jedyne stworzenie ma nieśmiertelną duszę.
Wg poglądów filozoficznych - człowiek to istota rozumna uczestnicząca w boskim rozumie przenikającym świat i dlatego posiadająca zdolność ujmowania natury świata. /Protagoras/ „Wszystkich rzeczy miarą jest człowiek”
Egzystencjalizm /Jean - Paul Sartre/ - stawiający w dramatyczny sposób zagadnienie istoty człowieka i jego egzystencji.
Essej o człowieku - Ernest Cassirera - odbicie II wojny światowej, gdzie ludzie zastanawiają się nad masową zagładą i możliwością wyniszczenia całych narodów.
Wg poglądów filozofii marksistowskiej /rozwija nurt racjonalistyczny/ - głosi, że wojna i zbrodnie okresu wojny wynikają z cech ustrojów politycznych, a nie z natury samego człowieka, że możliwe jest wychowanie człowieka zgodnie z wielkimi ideałami humanitaryzmu przy przyjęciu socjalistycznego ustroju społecznego.
Wg nauk przyrodniczych - rozwiniętych pod wpływem darwinizmu i teorii ewolucji, jako gatunek zoologiczny J. Dembowski sformułował: „Człowiek jest swoistym gatunkiem, a raczej rodzajem zoologicznymi wszystkie jego cechy anatomiczne na równi z fizjologicznymi, chemicznymi lub psychicznymi powstały drogą rozwoju ewolucyjnego ze związków obecnych już u zwierząt... Jednakże człowiek posiada coś, co jest obce zwierzętom i co stawia sprawę w zasadniczo innym świetle. Człowiek jest istotą społeczną i jego rozwój psychiczny przebiega pod przemożnym wpływem czynników społecznych.”
Wg socjologów - zjawiska społeczne traktujemy jako nową jakość, wprawdzie nadbudowaną nad procesami przyrodniczymi, ale mającą własną swoistą prawidłowość. Dla tych przyczyn socjologowie wytworzyli swoją koncepcję człowieka jako istoty społecznej, jako osobowości wytworzonej przez kulturę i strukturę społeczeństwa, w której człowiek przeszedł przez proces socjalizacji. Socjalizację można bowiem metaforycznie nazwać także procesem społecznego „narodzenia się” , gdyż przekształca ona organizm w uczestnika zbiorowości.
POJĘCIE NATURY LUDZKIEJ
Natura ludzka to tyle, co pewna pierwotna i wrodzona konstytucja biopsychiczna wspólna całemu gatunkowi;
Natura ludzka to zespół trwałych cech, sił i właściwości psychologicznych, kierowanych swoistymi prawami, z których wynikają podstawowe i niezmienne dążności człowieka;
Natura ludzka jest zespołem wrażliwości i zdolności do odbierania wrażeń, jest tylko zespołem cech organów recepcyjnych i nie posiada żadnych składników aktywnych, żadnych wrodzonych motywacji i dążeń;
Natura ludzka nie jest ani konstytucja biologiczną ani wrodzoną strukturą psychiki, lecz tylko zdolnością do tworzenia kultury i ujawnia się w tworzeniu wartości kulturowych, ideałów moralnych, instytucji społecznych, a zatem jest zespołem cech różniących człowieka od zwierząt.
Można spotkać definicje łączące pewne elementy tych określeń - zazwyczaj przez naturę ludzką rozumie się zespół trwałych zdolności i sił motorycznych działających w organizmie ludzkim i zmuszających go do zaspokojenia nie tylko potrzeb biologicznych, lecz także do aktywnego przystosowania do środowiska społecznego i kulturalnego, zdolności do tworzenia wartości społecznych i kulturalnych.
POJĘCIE INSTYNKTU
Wrodzone i niezmienne mechanizmy reagowania na określone podniety lub wewnętrzne, wspólne całemu gatunkowi, wywołujące u wszystkich osobników gatunku te same i niezmienne sposoby zachowania się.
Człowiek nie posiada natury ludzkiej przy narodzeniu; nabywa ją tylko przez współżycie społeczne, a w odosobnieniu ulega ona zanikowi. Jeżeli jednak natura ludzka jest wytworem kultury i społeczeństwa, to nie jest ona natura w ścisłym tego słowa znaczeniu, nie jest bowiem wytworem przyrody. Jeżeli badamy więc człowieka jako wytwór społeczeństwa, to nie jest to natura ludzka, lecz osobowość człowieka, i dlatego pojęcie natury ludzkiej, chociaż ciągle używane w znaczeniu przenośni, zostało zastąpione pojęciem osobowości człowieka.
OSOBOWOŚĆ SPOŁECZNA I JEJ ELEMENTY SKŁADOWE.
Aby zrozumieć zachowanie jakiegoś człowieka i zdefiniować go, kim jest, trzeba znać jego cechy biogenne, jego cechy psychiczne, kulturowy ideał osobowości, który jest dla niego modelem i rolę, z którą się identyfikuje najsilniej. J. Reykowski uważa, że osobowość to centralny system regulacji i integracji czynności jednostki. Złożony jest on z kilku systemów mechanizmów regulacji, z których jedne są pierwotne, inne nadbudowują się w toku. W regulacyjnej teorii osobowości J. Reykowskiego jako podstawowe mechanizmy regulacji wskazane są potrzeby. Potrzeby te określane są jako pewne wyznaczane warunki, bez których człowiek nie może prawidłowo funkcjonować. Można wyróżnić potrzeby:
biologiczne np. sen, pokarm;
psychospołeczne np. informacja poznawcza, kontakt emocjonalny;
integracji osobowości i zachowania tożsamości.
Dwa poziomy mechanizmów regulacji wg Reykowskiego:
poziom mechanizmów podstawowych, który jest oparty na doświadczeniach emocjonalnych z pierwszych lat życia;
poziom mechanizmów, który został oparty na hierarchicznie zorganizowanym systemie struktur poznawczych.
Niższą instancję stanowią mechanizmy popędowo- emocjonalne. Podstawową zasadą ich działania jest dążenie do zapewnienia jednostce pozytywnych emocji oraz unikania negatywów. Wyższą instancję regulacji stanowi sieć poznawcza. Powstaje ona w wyniku doświadczeń zdobytych przez jednostkę w kontakcie z otoczeniem. W sieci poznawczej znajdują odzwierciedlenie rzeczywiste obrazy świata i samego siebie oraz idealne ich wersje/tj. obrazy mówiące o tym, jaki powinien być świat oraz jaki chciałby być podmiot. Sieć poznawcza jest w dużym stopniu motywacją do określonego działania. Regulacja stosunków między jednostką a otaczającym ją światem zewnętrznym następuje dzięki dużej liczbie mechanizmów uporządkowanych hierarchicznie, z których najważniejsze są mechanizmy popędowo - emocjonalne, struktura „ja”, sieć wartości i sieć operacyjna.
Sieć wartości stanowi system kryteriów i reguł, którymi człowiek posługuje się, oceniając zjawiska jako pozytywne bądź negatywne, ważne bądź nieistotne.
Sieć operacyjna obejmuje mechanizmy przetwarzania informacji o zależnościach między zjawiskami, porządkowania ich w usystematyzowaną wiedzę o świecie stanowiącą podstawę programów działania. Obie te sieci są ściśle ze sobą powiązane. Struktura własnego „ja” wg Reykowskiego może być rozpatrywana z punktu widzenia sieci wartości i sieci operacyjnej. Sieć wartości struktury własnego „ja” z punktu widzenia sieci operacyjnej zawiera obraz własnej osoby lub m. in. zd. Szczepańskiego, jaźń subiektywną, czyli zespół wyobrażeń o sobie. Rozpoznawanie własnych cech i dostrzeganie granic między „ja” i „nie-ja” kształtuje się stopniowo, w miarę rozwoju osobowości. Proces tworzenia się obrazu własnej osoby w dużym stopniu zależy od formowania się tzw. jaźni odzwierciedlonej, czyli wyobrażenia o tym, jak nas postrzegają i oceniają inni.
Integracja osobowości wiąże się natomiast z rozwojem poczucia własnej tożsamości. Jest to sposób traktowania siebie jako czegoś niezależnego od otoczenia. Załamanie poczucia tożsamości polega na tym, że jednostka traci poczucie własnej odrębności. Następuje wówczas poczucie utraty sensu życia, załamywanie się wszystkich wartości, utrata wiary we własne mozliwości.
Wg Szczepańskiego elementami osobowości społecznej są:
kultowy ideał osobowości;
rola społeczna, czyli względnie stały i wewnętrznie spójny system zachowań będących reakcjami na zachowania innych ludzi;
jaźń subiektywna, stanowiąca zespół wyobrażeń o sobie wytworzonych na podstawie traktowania nas przez otoczenie społeczne;
jaźń odzwierciedlona jest zespołem wyobrażeń, jakie każdy z nas posiada o sobie na podstawie tego co naszym zdaniem sądzą o nas inni ludzie.
TYPY OSOBOWOŚCI
Hipokrates biorąc pod uwagę temperament, czyli siłę i szybkość reagowania na bodźce oraz powstrzymywania się od działań sprzecznych z normami wyróżnił typy osobowości takie jak:
sangwinik; człowiek z żywym i zmiennym usposobieniem;
melancholik; człowiek mało uczuciowy i mało aktywny;
choleryk; człowiek pobudliwy i mało wytrwały w działaniu;
flegmatyk; człowiek mało pobudliwy, wytrwały i konsekwentny w działaniu.
Wg niemieckiego psychiatry E. Kretschmera, biorąc pod uwagę związek między budową ciała a osobowością, można ludzi podzielić na następujące typy:
pyknik; człowiek niski o okrągłych kształtach i raczej łagodnym usposobieniu;
astenik; człowiek wysoki o wystających kościach i mało życzliwy dla innych ludzi;
atletyk; człowiek dobrze zbudowany fizycznie i raczej zrównoważony psychicznie;
dysplastyk; człowiek niekształtny ze względu na różne anomalie w budowie fizycznej, które z reguły mają wpływ na jego usposobienie.
Niemiecki filozof i psycholog E. Spranger za podstawę podziału osobowości człowieka uznał usposobienie.
teoretyczny; człowiek interesujący się zwłaszcza prawami nauki i poszukujący teorii wyjaśniających świat;
ekonomiczny; człowiek dążący do bogactwa, dóbr materialnych;
estetyczny; człowiek pragnący przeżywania piękna;
społeczny; człowiek chętnie pomagający innym ludziom;
polityczny; człowiek zabiegający o władzę i panowanie nad innymi jednostkami i zbiorowościami;
religijny; człowiek zainteresowany poznawaniem Boga i głoszeniu jego nauki.
STRUKTURALNE UWARUNKOWANIA OSOBOWOŚCI
Społeczne typy osobowości społecznej kształtują się pod wpływem ról społecznych, wymaganych w kręgach społecznych , w których przebiega socjalizacja, a które także rozwijają pewne dążności osobotwórcze, tzn. które wraz z tymi rolami narzucają pewne ideały kulturowe osobowości, które dana jednostka akceptuje jako jedyne. Ten wpływ kręgów społecznych kształtuje typy biograficzne ludzi czyli typy osobowości. Wg Znanieckiego trzy kręgi wpływają na typ osobowości tj: krąg wychowawczy - przede wszystkim szkoła. Długotrwały wpływ szkoły tworzy typ człowieka dobrze wychowanego, który w ciągu długotrwałego przebywania w szkole przyzwyczaił się do stałego szukania pozytywnej oceny, a zatem i w życiu stara się zawsze zabiegać swoim zachowaniem o pozytywną ocenę. Wpływ kręgów pracy, takich jak gospodarstwo chłopskie, warsztat rzemieślniczy, fabryka i im podobne tworzą typ człowieka pracy. Wreszcie kręgi zabawy, grupy rówieśników z rodzin, które będąc dostatecznie bogate nie wysyłają dzieci do szkoły, ale zapewniają im naukę w domu, a które pozostają pod wpływem bawiących się kręgów swoich rówieśników tworzą typ człowieka zabawy. Pod ich wpływem w angielskiej arystokracji ukształtowało się pojęcie fair play Znaniecki wyróżnia także czwarty typ, który nazywa ludźmi - zboczeńcami, zaliczając tu ludzi, którzy nie podpadają pod żadną z wyżej wymienionych kategorii, ludzi nie podporządkowujących się naciskowi swoich kręgów, którzy odrzucają ideały osobowości, a tworzą nowe, ludzi wprowadzających innowacje w kulturze, we wzorcach zachowania itp. Do tyc czterech typów Znaniecki dodaje piąty - ludzi dobrych, a mądrych, czyli tworzących nowe systemy kulturowe, ludzi samodzielnych.
J Szczepańki podzielił współczesne społeczeństwo na cztery kategorie ludności:
Pierwsza złożona z ludzi twórczych, wnoszących nowe idee, pomysły, rozwiązania organizacyjne, odkrycia naukowe i wynalazki techniczne, udoskonalenia praktyczne ludzi rozwiązujących zagadnienia społeczne i gospodarcze z korzyścią dla innych.
Druga kategoria to ludzie, którzy swoją pracą, aktywnością i działalnością życiową nie wnoszą nic nowego, ale przyczyniają się do utrzymania stanu osiągniętego, to są ci wszyscy pracownicy, którzy wykonują swoje prace w sposób zadowalający i nie przynoszący szkody, ludzie, którzy są przeciętni, trzymający się stanu rzeczy zastanego i nie zmieniający ani nie chcący niczego ulepszać i udoskonalać.
Trzecia kategoria, to ludzie, których aktywność życiowa przynosi szkody społeczeństwu: przestępcy, złodzieje, ludzie żyjący z cudzej krzywdy, chuligani i wandale niszczący dobytek społeczny i prywatny, pracownicy wykonujący wadliwie swoją pracę i produkujący przedmioty nie nadające się do użytku, a więc niszczący surowce, ludzie na stanowiskach wydający decyzje przynoszące szkody społeczne.
Czwarta kategoria to ludzie nie mogący się sami utrzymać i wymagający opieki, a więc niemowlęta i małe dzieci, chorzy i inwalidzi niezdolni do pracy.
Od liczebności tych poszczególnych kategorii w danym społeczeństwie zależy jego rozwój i tempo uzyskiwanego postępu. Przynależność danej jednostki do jednej z tych trzech grup zależy od indywidualnych cech osobowości jednostki.
Typologie socjologiczne szukają jako podstawy zróżnicowania osobowości w strukturach grup społecznych, w których przebiega socjalizacja. Wielu psychologów i socjologów stawiało sobie pytanie, czy można wyróżnić jakieś typy osobowości, które byłyby reprezentowane czy podstawowe dla kultur i społeczeństw narodowych.
A. Kardiner i inni psychologowie utworzyli teorię tzw. osobowości podstawowej (basic personality) stanowiącej zespół cech osobowości wspólnych wszystkim członkom danego społeczeństwa, lecz nie występujących w innych społeczeństwach.
Jak można rozumieć termin „osobowość reprezentatywna” dla jakiegoś narodu? 1
Jako osobowość występująca najczęściej, która w wypadku sporządzenia statystyki byłaby najliczniejsza.
Zespół cech osobowości wspólnych dla dużej ilości jednostek w danym narodzie, np. pewne przeważające postawy, jak patriotyzm, pewien ideał kulturowy wspólny i akceptowany przez większość tego narodu, itp.
Typ, który najlepiej wyraża istotne wartości danej kultury.
JEDNOSTKA A SPOŁECZEŃSWO
Jednostka i społeczeństwo to dwa człony dialektycznego stosunku w niekończącym się łańcuchu wzajemnych oddziaływań. Zmiany, które wynikają z twórczości człowieka i jego pomysłów osobistych są jego wkładem do rozwoju społeczeństwa. Organizm ludzki zostaje najpierw wchłonięty i ukształtowany przez społeczeństwo, a następnie zostają człowiekowi wyznaczone role i ramy, możliwości i szanse wywarcia indywidualnego wpływu na układ stosunków społecznych, na technikę produkcji, na wzory zachowań, słowem na to, co jest „substancją” społeczeństwa zbiorowego życia. Społeczeństwo „wchłania” jednostkę począwszy od chwili urodzenia, następnie przez cały okres socjalizacji i wychowania jednostka równocześnie „wchłania” czyli internalizuje społeczeństwo - jeżeli chcemy użyć metafory. Jednostka żyje więc w społeczeństwie, ale społeczeństwo żyje także w jednostkach. Jednostka i społeczeństwo są to dwa aspekty, dwie strony tej samej rzeczywistości. Trzeba pamiętać, że nie tylko jednostki są elementami składowymi społeczeństwa, ale także symbole, przedmioty materialne, urządzenia. Nie ma dwóch osobowości ludzkich identycznych zupełnie i rozwój każdej z nich jest także rozwojem społeczeństwa przez wkład jej indywidualności w zmiany i pomnażanie dziedzictwa kulturowego.