A. Miś, "Filozofia współczesna. Główne nurty." - "Dekonstrukcjonizm Jacquesa Derridy":
DYREKTYWA humanizmu - przekonanie, że człowiek jest najwyższą wartością i że dobru człowieka, jego szczęściu i rozwojowi wszystko powinno być podporządkowane (traktowanie pewnej formy ludzkiej egzystencji za wartość).
TEZA humanizmu - możliwość poznania czy samopoznania człowieka (nie tylko samego w sobie, ale i w relacjach łączących go z innymi i ze światem); człowiek może utworzyć wspólnotę z innymi; opanowanie przez ludzkość warunków jej egzystencji.
Zasada nadziei - rządzi powstawaniem myśli o "potędze człowieka", ale rzadko kiedy całkowicie ruguje świadomość trudności, jakie czekają ludzkość na drodze dochodzenia do pełnej komunikacji: to nie prosty szlak, trakt królewski - to raczej labirynt.
Symbol labiryntu - dwie odmienne wersje mitu człowieka w labiryncie (rozważania nad ludzkim losem, życiem):
1. człowiek krąży, błąka się po labiryncie, szuka, walczy i albo do niczego nie dochodzi, traci swoje życie w walce z losem, albo dzięki swojej wytrwałości, dzielności, przemyślności lub po prostu szczęściu przezwycięża trudności i odnajduje drogę (cel);
2. labirynt nie ma określonego centrum, a więc i wyjścia, zatem każdy krok prowadzi do nikąd i ostateczne zwycięstwo nie jest możliwe, pozostaje tylko błąkanie.
RHIZOMA - roślina o poplątanych i długich korzeniach, nie wiadomo gdzie się zaczynających i kończących, nie można odróżnić ich od właściwej rośliny, bo korzenie też unoszą się nad ziemią; "Rhizoma" została użyta jako symbol przez Gillesa Deleuze i Felixa Guattari, był to inny obraz omówionego wyżej labiryntu bez wyjścia, najważniejszą właściwością "rhizomy" jako symbolu jest to, że każdy fragment może łączyć się z każdym innym, nie ma wyróżnionego centrum, ze względu na które można by mówić o rhizomie jako określonej całości czy jedności, jest tylko wielość.
ANTYHUMANIZM - przeciwieństwo humanizmu; nie ma centrum, jest labirynt bez wyjścia, nie ma dobra i zła; świat, życie człowieka jest jak rhizoma; niemoc, brak wiary w siebie, niekiedy świadomość zniewolenia i osaczenia, porażki i niespełnienia; świat jest tajemnicą, której człowiek nie może poznać; negacja przekonania o możliwości zapanowania człowieka nad światem i swoją egzystencją, perspektywą nawiązania komunikacji z innymi i przeniknięcia całego bytu naukową myślą.
MODERNIZM - pojawił się w Europie na przełomie XIX i XX wieku; przekonanie o przełomie, zerwaniu z przeszłością, twierdzenie artystów i myślicieli, że ich czasy (XIX/XX w.) są całkowicie inne od dotychczasowych; rozczarowanie dotychczasową kulturą, głoszenie jej upadku (decadence); nastroje nihilistyczne i katastroficzne, rewolucyjne dążenia do zmian; krytyka humanizmu; negacja, rozumu człowieka jako siły poznawczej - psychoanaliza Freuda: człowieka zaspokaja swoje popędy; szukanie nowych sposobów zakorzenienia się w bycie przez uciekanie się do alkoholu, narkotyków, erotyzmu - metody poza świadomościowe; nie ma granic poznania; człowiek był wartością nadrzędną; zachwyt rozwojem techniki, nowych metod poznawczych, nie negowano kultury materialnej.
POSTMODERNIZM - rozszerzenie modernizmu przez jego negację, atomizacja społeczeństwa, które składa się z jednostek, to twór sztuczny - zbiorowość; brak jednej definicji postmodernizmu, jest to kontynuacja modernizmu w trzech formach:
- przez jego radykalizację (J. Derrida, M. Foucalt, G. Deleuze),
- przez powrót do tego, co kiedyś modernizm zakwestionował,
- przez wycofanie się ze świata lub dążenie do jego zmiany, ponieważ utracił on sens;
dlatego też postmodernizm może być pesymistyczny lub optymistyczny, tendencja apokaliptyczna - o śmierci literatury, krytyki, rzekomych ludzkich osiągnięć, tendencja wizjonerska - nadzieja na rewolucyjne zmiany społeczne, wywołane przez radykalne przemiany świadomości;
postmodernizm to reakcja na traumatyczne przeżycia II wojny światowej, jednostka przestała się liczyć, stała się tworem statystycznym, człowiek przestał być wartością, przestano fascynować się techniką, która straszliwie zadziałała w czasie wojny; media zaczęły tworzyć wirtualny świat, człowieka zaczynają absorbować wydarzenia, z którymi nie ma nic wspólnego (np. pogrzeb księżnej Diany); następuje rozkład norm, wartości - anomia społeczna - żyjemy w wirtualnym świecie; negacja dotychczasowych wartości przy pomocy komputera, internetu, spowodowała rozerwanie więzi międzyludzkich, degradację wartości jednostki; maszyny zastępują człowieka, który staje się zbędny funkcjonalnie, niepotrzebny;
obecnie postmodernizm ewoluuje, pojawia się potrzeba ponownej integracji, tworzenia zbiorowości (np. z powodu śmierci papieża), pojawia się wewnętrzna potrzeba bycia razem; w latach 90. ludzie odrzucili wartości, "dobro - zło" w postrzeganiu świata, a przyjęli kategorię "przyjemne - nieprzyjemne"; obecnie następuje powrót do "dobro - zło"; zachód udowodnił, że idea konsumpcjonizmu wyczerpała się.
DEKONSTRUKCJONIZM - twórca J. Derrida, wywodzi się z postmodernizmu, nie da się poznać rzeczy świata; negacja zastanych norm, zasad zastanych w społeczeństwie, negacja umysłu; człowiek próbując poznawać tworzy, wymyśla, nie jest to obiektywne poznanie; dekonstrukcjonizm początkowo występował w filozofii, potem został wpleciony w praktykę - zanik norm, ulotność życia ludzkiego.
A. Giddens - "Nowoczesność i tożsamość." - "Późna nowoczesność i jej parametry egzystencjalne":
Nowoczesność znamionuje dostrzeżenie dwoistości natury nauki i techniki - z jednej strony stwarzają nowe parametry zagrożenia i ryzyka, z drugiej wciąż dostarczają ludzkości obiecujących rozwiązań. Wysoko rozwinięta nowoczesność to "rozpędzony moloch" - zmiany wykraczają poza oczekiwania człowieka i wymykają się spod jego kontroli. Nowoczesność uznaje istnienie ryzyka, że nasze działania nie układają się w określony z góry przebieg i zawsze pozostają otwarte na przygodne zdarzenia. Nowoczesność to orientacja na przyszłość, sprowadza się do pytania "co by było gdyby". Przednowocześni eksperci w odróżnieniu do nowoczesnych odnosili się tylko do określonego terenu, regionu; ekspertyzy nowoczesne odnoszą się do całego globu i opierają się w dużej części na technice, której wcześniej nie było lub była słabo rozwinięta. W nowoczesności wiedza specjalistyczna jest bardzo konkretna, ale i nieprzenikniona, dlatego dostęp do niej może mieć każdy, w zależności od swojego uporu, konsekwencji, środków, czasu i energii, ale z uwagi na rozpiętość wiedzy tylko w jednej lub dwóch jej skrawkach. Miarą skuteczności nowoczesnych ekspertów w zakresie rozwiązywania problemów staje się ich umiejętność dostarczania coraz bardziej przejrzystych i precyzyjnych definicji. W nowoczesności eksperci mają zapobiegać nieprzewidzianym wydarzeniom w przyszłości, co wiąże się z pewnym szacunkiem dla ryzyka. Jednak szacunek ten staje się "pogrzebany" ze względu na statyczność tych praktyk i sposobów działania na przyszłość. Nieuchronnym efektem rozwoju nowoczesności są nowe, ze swej natury osobliwe sytuacje i zdarzenia.
D. Bell, „Kulturowe sprzeczności kapitalizmu”:
W 1888 r. F. Nietzsche w swojej książce „Wola narodu” pisał o wszechobecnym nihilizmie, którego źródłem jest racjonalizm, kalkulacja, styl życia. Ucieleśnieniem nihilizmu była nauka nowożytna. Według Nietzschego doszło do niszczenia tradycji, pogwałcono organiczne więzi z ziemią, a na ich miejsce przyszła cywilizacja przemysłowa. Nihilizm to samowiedna wola człowieka skierowana na niszczenie przeszłości i panowanie nad przyszłością.
Inne pogląd na nihilizm przedstawiają historyczne religie Zachodu, a w literaturze Joseph Conrad („Tajny agent”). Jest to idea, że cywilizacja jest cienką warstwą ochronną przed anarchicznymi impulsami i atawistycznymi korzeniami życia, które kryją się pod powierzchnią ludzkiej egzystencji i nieustannie szykują sobie ujścia.. Wedle Conrada zagrożeniem cywilizacji jest wola mocy; wedle Nietzschego wola mocy miała być drogą ratunku. Według Conrada, człowiek aby był bezpieczny, musi być ślepo oddany bezpośrednim zadaniom praktycznym - praca jest obroną przed zwątpieniem lub neurotycznym paraliżem woli.
Bell (autor) uważa, że zbliżamy się do punktu zwrotnego w rozwoju społeczeństwa zachodniego - koniec mieszczańskiej koncepcji działania i stosunków społecznych (zwłaszcza wymiany gospodarczej), wyczerpanie kulturowej dominacji modernizmu (po 125 latach). Zmiany społeczne nie zachodzą tak szybko jak się wydawało Nietzschemu i Conradowi albo św. Janowi - są to wizje apokaliptyczne. Nawet po wojach, czy rewolucjach nowa struktura społeczna musiała być budowana z wykorzystaniem „cegieł ze starej budowli”. W XIX wieku uważano, że społeczeństwo spaja jakaś wewnętrzna zasada (u Hegla „Geist” - duch; u Marksa sposób produkcji), że jest ono pajęczyną stosunków. Bell twierdzi, że to ·nieprawdziwa teza i dzieli współczesne społeczeństwo na 3 obszary:
struktura techniczno - ekonomiczna,
polityka,
kultura.
Nie pokrywają się one ze sobą, są oddzielne, czasem przeciwstawne i sprzeczne.
Porządek techniczno - ekonomiczny dotyczy produkcji, towarów i usług. Kształtuje strukturę zawodową i stratyfikację społeczną. Istnieją zasady funkcjonalnej racjonalności, oszczędności i wydajności. Struktura osiowa to biurokracja i hierarchia - wynika ze specjalizacji, zróżnicowania potrzeb i koordynacji działań. Występują struktura ról, a nie osób. Autorytet związany jest z pozycją.
Polityka - arena dla sprawiedliwości (praworządność, równość obywateli - zmieniająca w ciągu ostatniego wieku swój charakter -) i władzy (jej legitymizacja).
Kultura - z jednej strony wzorzec życia grupy, a z drugiej osiąganie doskonałości przez jednostkę. Kultura to także symbolizm ekspresyjny. Historycznie kultura była zawsze sprzęgnięta z religią.
W każdym obszarze są rytmy zmian: postęp w technice, synkretyzm - czyli zmieszanie stylów w sztuce nowoczesnej - mieszanie stylów w celu realizacji własnego „ja” w kulturze. Powstają spory np. między hierarchią w strukturze techniczno - gospodarczej a polityką opartą formalnie na równej partycypacji.
Kapitalizm - system ekonomiczno - kulturowy.
Demokracja - system społeczno - polityczny.
Założenia nowożytności kształtują się w cywilizacji zachodniej od XVI wieku Ideałem było wolny człowiek. W gospodarce pojawił się mieszczanin - przedsiębiorca, swobodny obrót towarami i pieniędzmi. W kulturze pojawił się niezależny artysta - wolny od religii, opieki mecenasa i wszelkich konwencji. Paradoksalnie obie siły ograniczały się - radykalizm ekonomiczny burżuazji (równocześnie dyscyplina i brak spontaniczności i instynktu w pracy), przy jej konserwatyzmie moralnym i artystycznym a krytyka artystów wobec burżuazji za jej materializm, brak duchowości i spontaniczności. W historii nastąpiło wiele zwrotów, w gospodarce zmiana motywacji do pracy, w kulturze jednostka przestała być istotą, a stała się osobowością.
W XIX wieku kultura uwolniła się spod autorytetu religii, nastąpiło powszechne przyzwolenie, zaczęto badać wszystko, bez ograniczeń. To był modernizm.
We wczesnym kapitalizmie pracowano ze względu na swe powołanie lub by spełnić obowiązek wobec społeczeństwa. Kapitalizm wymyślił jednak sprzedaż ratalną i natychmiastowy kredyt. Wobec tego na pierwsze miejsce wysunął się hedonizm i samorealizacja. Ludzie zaczęli spełniać swoje pragnienia (wynikają z psychologii), a nie potrzeby (wynikają z biologii). Istnieje pęd do wzrostu stopy życiowej i rozmaitości produktów, dających życiu blask.
Pojawia się „nieograniczona zachłanność” - więcej pragnień niż zasobów.
5 czynników, które przekształciły stary system rynkowy.:
Zinstytucjonalizowane oczekiwaniu wzrostu gospodarczego i podniesienia poziomu życia.
Niezgodność różnych pragnień i wartości, np. równość - wolność, wiedza - szczęście. Nieunikniony stał się wybór.
Rozwój gospodarczy pociąga za sobą uboczne skutki, np. skażenie środowiska. Jak znaleźć złoty środek?
Inflacja.
Kluczowe decyzje gospodarcze zapadają w centrach politycznych, a nie na rynku.
Obecnie walka klas, to nacisk różnych grup na podział środków w budżecie państwa. Państwo ingeruje w gospodarkę, ale trudno określić, jaki stopień ingerencji jest prawidłowy. Liberalizm głosi o braku ingerencji, komunizm mówi o braku rynku. Obie koncepcje nie sprawdziły się. Sam rynek nie ureguluje gospodarki, ale ingerencja państwowa nie może być zbyt duża. Gospodarką rządzi i rynek, i polityka.
Społeczeństwo kapitalistyczne jest moralnie i intelektualnie nieprzygotowane do klęsk, a takie w gospodarce zdarzają się.
Istnieje nihilizm - nie ma nic z przeszłości, co potrzeba by zburzyć, a w przyszłość nikt nie patrzy z nadzieją; powstaje pustka. Bell twierdzi, że potrzeba ducha, że religia może pokonać nihilizm, przywrócić pewne ograniczenia i nakazy, odrzucić przyzwolenie.
Z. Bauman, „Dwa szkice o moralności ponowoczesnej”:
Etyka - tylko ona ma prawo mówić, czym jest dobro; to kodeks. Tylko eksperci mogą zajmować się etyką, określać, co jest etyczne, bo są do tego przygotowani, „przeszkoleni”. Zwykły człowiek nie może.
Moralność - zasady wewnętrzne człowieka, nie spisane.
Ludzie potrzebują spisanych praw, bez zasad etycznych popadają w chaos. Zapotrzebowanie na moralność pojawia się w momencie, gdy człowiek znajduje się w danej sytuacji, wymagającej ekspertyzy moralnej.
Chaos (otchłań, brak podstaw) - odstępstwo od normy, zakłócenie normalnego stany rzeczy.
Ludzkość od lat próbuje wszystko ułożyć w logiczną całość, wszystko wyjaśnić, ukazać przyczyny wszystkich stanów rzeczy, lecz często jest to kruche i nikt nie chce powiedzieć, że jest chaos. Ludzie boją się chaosu, bo nie mogą nad nim zapanować, bo ich przerasta. Ucieczką od tego strachu może być religia. Potrzeba Boga, takiego jak my. Chaos można wtedy tłumaczyć jego działaniem, jego wolą. W ten sposób można tłumaczyć śmierć ludzką, jej sens.
W społeczeństwach gdzie nie ma Boga zasady moralne, etyczne formułuje samo społeczeństwo. Nie mają one żadnych fundamentów. Ich „podstawą” jest człowiek. Społeczeństwa coraz lepiej widzą także trudności, jakie przed nim stoją, ale wie, że nie można przed nimi uciec, nie ma łatwych i nowych sposobów ich rozwiązania.
Nowoczesność - nastawiona była faktycznie nie na działanie, cel, ale na moc, na zdolność do działania. Wiedza zastąpiła Boga, pojawił się Postęp i Rozum, którego jeszcze nie było, ale miał nadejść w przyszłości i wytłumaczyć wszystkie działania, przed nim następujące. Krytykowano przednowoczesność - Boga dającego ład, usuwającego chaos.
Nowoczesność miała być uniwersalna - panowanie rozumu, prawda, historia planowana, skrzętnie kontrolowana, na zamówienie. Okazała się natomiast globalna - zgoda na to co się dzieje, rezygnacja z oporu, rozsądniej przyłączyć się do zwycięzców, niż tkwić w obozie pokonanych.
Ponowoczesność wykształciła dwie utopie - technikę, która rozwiąże wszystkie problemy, pragnienia ludzkie i rynek, który sam pokieruje gospodarką. Ponowoczesność przyjęła bezpodstawność bytu, wobec czego chaos przestał być straszny, pozbyto się więc reguł, zasad, powszechne stało się przyzwolenie na wszystko. Nie było „wyższych celów”. Liczyła się przyjemność. Nastąpił odwrót ku konformizmowi.
Nowoczesny humanizm doprowadził do takich nieludzkich zachowań jak np. obozy koncentracyjne. Rozwój nowoczesnej cywilizacji spowodował zniszczenie innych cywilizacji, biedniejszych terenów. „Rozwój” pogłębia zależność ludzi od przedmiotów i zdarzeń. Rosną nie dochody nędzarzy, lecz dochody bogatych, co naturalnie nie przynosi im szczęścia.
Warunkiem nowoczesnej cywilizacji było prawodawstwo. Ono wyznacza także obowiązki, a więc etykę, moralność. Jednak prawodawstwo przewiduje zawsze alternatywę, czego nie przewiduje ani etyka, ani moralność. Etykę można i kodeksuje się. Natomiast moralność uwolniona od prawnych obwarowań ma prawdziwą szansę zaistnieć. Nie już uniwersalnych rozwiązań moralnych, każda sytuacja jest specyficzna i za każdą decyzję człowiek ponosi odpowiedzialność. Dlatego można mówić o kryzysie kodeksów etycznych, ale nie o kryzysie moralności.