Źródła finansowania inwestycji i zadań proekologicznych w Polsce

na przykładzie

Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Białymstoku

1. Źródła finansowania

System finansowania działalności gospodarczej jest zbiorem zasad i przepisów określających sposoby, tryb gromadzenia i rozdzielania zasobów pieniężnych wydatkowanych na tę działalność. Finansowanie może odbywać się za pomocą systemu budżetowego, systemu finansowego przedsiębiorstw i system bankowy, jak również poprzez wyspecjalizowane instytucje, a zwłaszcza fundusze celowe, do których należą Fundusze Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej.

Pełnią one wiodącą rolę w systemie finansowania i obecnie działają na czterech szczeblach:

• krajowym - Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej,

• regionalnym - wojewódzkie fundusze ochrony środowiska i gospodarki wodnej,

• lokalnym:

- powiatowym - powiatowe fundusze ochrony środowiska i gospodarki wodnej,

- gminnym - gminne fundusze ochrony środowiska i gospodarki wodnej.

System funduszy ekologicznych był organizowany przez kilka lat i nadal podlega ewolucji. W 1989 roku na mocy nowelizacji ustawy o ochronie i kształtowaniu środowiska powstał Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, jako niezależna instytucja państwowa oraz wojewódzkie fundusze ochrony środowiska i gospodarki wodnej bez osobowości prawnej (przy urzędach wojewódzkich). W 1993 roku kolejną nowelizacją powyższej ustawy powołano gminne fundusze ochrony środowiska i gospodarki wodnej bez osobowości prawnej oraz nadano osobowość prawną wojewódzkim funduszom wojewódzkim, które od tego momentu zaczęły działać na wzór NFOŚiGW. W ten sposób został utworzony w Polsce niezależny od budżetu państwa system finansowania przedsięwzięć ochrony środowiska. Nadzór nad NFOŚiGW sprawuje od początku jego istnienia minister ochrony środowiska, zasobów naturalnych i leśnictwa (obecnie minister środowiska), natomiast nadzór nad funduszami wojewódzkimi przejęli wojewodowie.

Zmiany w zakresie działania funduszy ekologicznych i podziału środków na poszczególne ich szczeble zostały wprowadzone ustawą z dnia 24 lipca 1998 roku o zmianie niektórych ustaw określających kompetencje organów administracji publicznej - w związku z reformą ustrojową państwa. Jej mocą powołano powiatowe fundusze ochrony środowiska i gospodarki wodnej, wprowadzając odpowiednie zapisy w ustawie z dnia 31 stycznia 1980 r. o ochronie i kształtowaniu środowiska. Równocześnie w miejsce dotychczas istniejących 49 wojewódzkich funduszy powołano 16 we wszystkich nowych województwach, utworzonych w wyniku reformy administracyjnej państwa. Nadzór wojewodów zastąpił nadzór marszałków województwa.

Ostatnie zmiany dotyczące zasad funkcjonowania instytucji finansujących inwestycje związane z ochroną środowiska wprowadza ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo Ochrony Środowiska.

Ewolucja systemu funduszy ekologicznych nie polega wyłącznie na powiększaniu szczebli ich działania oraz nadawaniu im osobowości prawnej. Dotyczy także poszerzania i różnicowania ich oferty. Powszechne początkowo dotacje coraz częściej zastępują pożyczki preferencyjne. Ten rewolwingowy charakter funkcjonowania funduszy ekologicznych umożliwia odnawianie się gromadzonych na nich środków finansowych. Poszerzeniu ulega też proces współpracy i współdziałania funduszy ekologicznych (NFOŚiGW oraz wojewódzkich funduszy) i banków. Polega on na dopłatach do kredytów bankowych przez fundusze oraz do kredytów bankowych oraz uruchamiania przez fundusze w bankach specjalnych linii kredytowych, a także tworzeniu wspólnie konsorcjów finansowych do finansowania bardziej kosztownych inwestycji proekologicznych.

Najważniejszym i największym jest Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, utworzony w 1989 roku. Główną przesłanką jego powołania było wydzielenie określonych publicznych środków finansowych i skierowanie ich na cele bezpośrednio związane z ochroną środowiska. Od 1999 roku Fundusz działa w oparciu o Strategię zatwierdzoną przez jego organy nadzorcze oraz ministra środowiska, a także zaakceptowaną przez komisję Sejmu i Senatu RP. Zgodnie z tym dokumentem misją Narodowego Funduszu jest wspieranie konstytucyjnej zasady zrównoważonego rozwoju kraju oraz wynikających z niej celów i zadań polityki ekologicznej państwa.

Środki Finansowe, którymi dysponuje Fundusz pochodzą z :

• opłat za składowanie odpadów jak również kar związanych z niewłaściwym ich składowaniem,

• opłat i kar za zasolenie wód powierzchniowych i emisję tlenków azotu do powietrza,

• pozostałych opłat za gospodarcze korzystanie ze środowiska i wprowadzanie w nim zmian za szczególne korzystanie z wód i urządzeń wodnych, a także wpływy z kar za naruszanie warunków korzystania ze środowiska.

Innymi dochodami NFOŚiGW mogą być środki z tytułu:

• posiadania udziału w spółkach,

• odsetek od udzielanych pożyczek,

• emisji obligacji,

• zysków ze sprzedaży i posiadania papierów wartościowych,

• zaciągania kredytów,

• oprocentowania rachunków bankowych i lokat,

• wpłat z innych funduszy,

• wpływów z przedsięwzięć organizowanych na rzecz ochrony środowiska i gospodarki wodnej,

• dobrowolnych wpłat z zakładów pracy,

• dobrowolnych wpłat, zapisów i darowizn osób fizycznych i prawnych,

• innych dochodów określonych przez Radę Ministrów.

Struktura wpływów z poszczególnych źródeł ulega zmianom. Wzrósł udział kwot pochodzących ze spłat pożyczek wraz z oprocentowaniem oraz udział przychodów z inwestycji kapitałowych i operacji finansowych. Zmalał natomiast udział środków z tytułu opłat i kar, co świadczy o efektywnym wykorzystaniu środków przeznaczonych na dofinansowanie przedsięwzięć w poprzednich latach.

Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej tworzy listę priorytetów przy podejmowaniu decyzji o finansowaniu działań ekologicznych, opartą na Programie wykonawczym do Polityki Ekologicznej Państwa, propozycjach ministra środowiska i wojewódzkich listach przedsięwzięć priorytetowych. Wskazuje ona grupy działań w poszczególnych dziedzinach: ochrony wód, gospodarki wodnej, ochrony powietrza, ochrony powierzchni ziemi, leśnictwa, ochrony przyrody i krajobrazu, geologii, górnictwa, edukacji ekologicznej, programów międzydziedzinowych. Głównymi formami finansowania są pożyczki preferencyjne i dotacje.

Regionalny szczebel systemu finansowania przedsięwzięć proekologicznych stanowią wojewódzkie fundusze. Jest ich obecnie 16 i są to: Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Białymstoku, Gdańsku, Katowicach, Kielcach, Krakowie, Lublinie , Łodzi, Olsztynie, Opolu, Poznaniu, Rzeszowie, Szczecinie, Toruniu, Warszawie, Wrocławiu i Zielonej Górze. Dochody wojewódzkich funduszy są takie jak w przypadku NFOŚiGW. Rozchody wojewódzkich funduszy obejmują przede wszystkim:

• bezpośrednią pomoc finansową udzielaną w formie pożyczek lub dotacji podmiotom gospodarczym, jednostkom samorządowym oraz innym instytucjom na działania proekologiczne,

• dopłaty do oprocentowania kredytów preferencyjnych,

• wydatki na obsługę zaciągniętych kredytów,

• wydatki związane z funkcjonowaniem rad nadzorczych i zarządów, biur oraz z własnymi zakupami inwestycyjnymi.

Powiatowe fundusze ochrony środowiska powstały wraz z wyodrębnieniem się powiatów, jako jednostek administracji samorządowej drugiego stopnia, realizujących zadania publiczne o charakterze lokalnym, których z różnych przyczyn nie może zrealizować gmina. Dochody funduszy wpływają na rachunek starostwa i mają charakter działu celowego w budżecie powiatu. W ich skład wchodzą:

• 10% wpływów za składowanie odpadów i kar związanych z niewłaściwym ich składowaniem,

• 10% wpływów z pozostałych opłat za gospodarcze korzystanie ze środowiska i wprowadzanie w nim zmian oraz za szczególne korzystanie z wód i urządzeń wodnych, a także wpływy z kar za naruszanie warunków korzystania ze środowiska.

Dochodami mogą być także:

• wpływy z przedsięwzięć organizowanych na rzecz ochrony środowiska i gospodarki wodnej,

• dobrowolne wpłaty z zakładów pracy,

• dobrowolne wpłaty, zapisy i darowizny osób fizycznych i prawnych,

• świadczenia rzeczowe i środki pochodzące z fundacji.

Zakres wydatkowania środków z powiatowych funduszy ochrony środowiska i gospodarki wodnej określa ustawa o ochronie i kształtowaniu środowiska. Środki mogą być wykorzystane jedynie na realizację przedsięwzięć związanych ze składowaniem i unieszkodliwianiem odpadów, w tym współfinansowanie inwestycji ekologicznych o charakterze ponadgminnym. Ze względu na szczupłość środków trudno jest samodzielnie realizować zadania inwestycyjne dotyczące budowy kompleksowych systemów zagospodarowywania odpadów, łącznie z segregacją odpadów, utylizacją, selektywnym systemem zbiórki odpadów w poszczególnych gospodarstwach. Jednostki samorządowe konsolidują więc działania w ramach porozumień międzygminnych, z udziałem powiatu i wojewódzkiego funduszu ochrony środowiska i gospodarki wodnej. Realizowane są zadania inwestycyjne, takie jak: budowanie wspólnego składowiska odpadów lub międzygminnego, regionalnego systemu selektywnej gospodarki odpadami. Ustawa nie formułuje zasad i trybu przyznawania środków z funduszy powiatowych. Są one ustalane bezpośrednio przez dysponentów funduszy - Zarządy Powiatowe.

System funduszy uzupełniają gminne fundusze, nie są one organizacyjnie ani prawnie wydzielone ze struktury organizacyjnej samorządu terytorialnego. Nie posiadają osobowości prawnej i nie mają możliwości udzielania pożyczek. Dysponentem środków jest Urząd Gminy. Konta gminnego funduszu są zasilane przez:

• środki z opłat i kar za usuwanie drzew i krzewów (100%),wpływów z opłat i kar za składowanie odpadów (50%),

• wpływów z pozostałych opłat za gospodarcze korzystanie ze środowiska i wprowadzanie w nim zmian oraz za szczególne korzystanie z wód i urządzeń wodnych, a także wpływy z kar za naruszanie warunków korzystania ze środowiska (20%).

Celem gminnych funduszy jest udzielanie dotacji. Finansowane są inwestycje mające charakter lokalny i realizowane są na terenie własnej gminy. Ustawa nie określa trybu i zasad przyznawania środków z gminnego funduszu ochrony środowiska. Szczegóły przyznawania środków są ustalane indywidualnie przez Zarząd Gminy. Środki gminnych funduszy powinny być przeznaczone przede wszytskim na:

• edukację ekologiczną,

• wspomaganie systemów kontrolno pomiarowych stanu środowiska,

• realizowanie zadań modernizacyjnych i inwestycyjnych służących ochronie środowiska i gospodarki wodnej,

• urządzanie i utrzymywanie terenów zielonych, zadrzewień oraz parków ustanowionych przez Radę Gminy,

• realizację przedsięwzięć związanych z gospodarczym wykorzystaniem oraz składowaniem odpadów,

• wspieranie działań zapobiegających powstawaniu zanieczyszczeń i odpadów, a w szczególności zmierzających do wprowadzenia czystszej produkcji,

• profilaktykę zdrowotną dzieci na obszarach szczególnej ochrony środowiska, na których występują przekroczenia norm zanieczyszczeń środowiska,

• inne cele służące ochronie środowiska w gminie ustalone przez Radę Gminy.

2. Instrumenty i metody finansowania.

Instrumenty ekonomiczne ochrony i kształtowania środowiska obejmują ogół bezpośrednich i pośrednich sposobów oddziaływania na podmioty gospodarcze i mają one za zadanie wymusić na nich takie zachowanie, by było ono korzystniejsze dla środowiska. Instrumenty te można klasyfikować na kilka sposobów. Stosuje się rozróżnienie na instrumenty prawno-administracyjne i ekonomiczne. Te dwa rodzaje instrumentów nakładają się na siebie w znacznym stopniu i w praktyce są one mieszanką elementów prawnych, ekonomicznych i perswazyjnych. W związku z tym instrument czysto ekonomiczny może w ogóle nie istnieć.

Instrumenty administracyjno - prawne, często określane są jako część strategii nakazowo - zakazowych. Instrumenty prawne opierają się głównie na założeniu, że obywatele państwa postępują według przepisów ustalanych przez organa tego państwa a konsekwencją ich naruszenia są sankcje. Typowymi instrumentami administracyjno - prawnymi są:

• wyznaczanie wielkości obowiązkowych redukcji emisji;

• indywidualne pozwolenia określające limity i warunki emisji;

• normy technologiczne, jak na przykład wymaganie najlepszej dostępnej technologii ograniczenia zanieczyszczeń BAT (Best Available Technology) lub BACT (Best Available Control Technology), normy emisji dla nowych źródeł;

• normowanie surowców i materiałów i specyfikacja cech produktów.

W literaturze zachodniej instrumenty te zazwyczaj nazywane są regulacjami bezpośrednimi. W praktyce instrumenty administracyjne często okazywały się nieskuteczne. W wielu krajach wyegzekwowanie norm jest nadal niezadowalające. Wydawanie pozwoleń jest w rzeczywistości zadaniem czasochłonnym i drogim, a co za tym idzie kosztownym dla rządów. W wielu krajach próbowano różnych sposobów uporania się z niedostatkami instrumentów prawnych. Jednym ze sposobów było wprowadzenie normowania technologii, po to, aby podmioty miały swobodę decydowania o sposobie utrzymania się w granicach swoich pozwoleń. Także w wielu krajach udoskonalono znacznie możliwość egzekwowania norm prawnych poprzez zwiększenie środków dla organów kontrolnych. Rządy podejmują próby odejścia od instrumentów administracyjno - prawnych i poszukują alternatywnych sposobów wpływania na zachowanie grup podmiotów objętych regulacjami. Są nimi narzędzia ekonomicznego oddziaływania.

Podział instrumentów polityki ekologicznej na administracyjno - prawne i ekonomiczne jest najbardziej ogólny. W literaturze można spotkać również inne klasyfikacje:

1. Instrumenty prawne określające podstawowy poziom ochrony zdrowia publicznego oraz ochrony środowiska;

2. Instrumenty oparte na zasadach rynkowych, które mają podnosić wrażliwość producentów i konsumentów na odpowiedzialne używanie zasobów naturalnych oraz na możliwość unikania zanieczyszczeń i marnotrawstwa i wiążą się one z procedurami internalizacji kosztów zewnętrznych, dając odpowiednie sygnały cenowe;

3. „Horyzontalne” instrumenty wspomagające, które obejmują udoskonalone dane podstawowe i statystyczne, badania naukowe oraz rozwój technologii, ulepszone planowanie sektorowe i przestrzenne, informację i edukację skierowaną do szeroko rozumianej grupy konsumentów oraz doskonalenie zawodowe i szkolenia;

4. Mechanizm wsparcia finansowego, którego celem jest zapobieganie degradacji środowiska, wywołanej przez interwencje finansowe organów państwowych oraz innych funduszy publicznych, a tym samym nieusprawiedliwianie zaniedbań w egzekwowaniu wymogów ekologicznych w procesach produkcji, czy też wybór odpowiednich polityk sektorowych i gospodarczych.

Konieczność wprowadzenia narzędzi interwencji państwa spowodowana jest chęcią wprowadzenia ochrony środowiska w działalność gospodarczą sensu stricto oraz możliwość tańszego osiągania zakładanych celów polityki ekologicznej.

Do typowych instrumentów ekonomicznych znajdujących zastosowanie w ochronie środowiska zaliczamy:

• opłaty,

• subwencje,

• systemy depozytowe,

• kreowanie rynku,

• bodźce wymuszające.

Stosowanie instrumentów jest sposobem realizacji polityki w zakresie jakości środowiska i cele te muszą być osiągnięte albo poprzez zachęcanie zanieczyszczającego do zmiany swego zachowania wobec środowiska albo przez redystrybucje środków na inne cele.

Opłaty do pewnego stopnia można traktować jako „cenę” płaconą przez podmiot gospodarczy za prawo do dysponowania komponentami środowiska. Dzięki temu, koszty środowiskowe stają się składnikiem rozliczeń finansowych przedsiębiorstwa i mogą wpływać na całokształt jego kosztów i zysków. Opłaty mogą pociągać za sobą skutki motywacyjne (bodźcujące) i redystrybucyjne (zbieranie funduszów).

Istnieje kilka rodzajów opłat:

• za emisje - obciążane są nimi przedsiębiorstwa w zależności od ilości lub jakości emitowanych substancji. Zazwyczaj wysokość opłaty uzależniona jest od uciążliwości bądź zagrożenia jaki powstaje w środowisku w wyniku emisji danego zanieczyszczenia;

• usługowe - mające pokrywać koszty zbiorowego lub publicznego unieszkodliwiania zanieczyszczeń. Taryfy mogą być jednolite lub mogą się różnić w zależności od jakości unieszkodliwianych zanieczyszczeń;

• produktowe - doliczane są do ceny tych produktów, które w fazie produkcji lub konsumpcji powodują zanieczyszczenia lub dla których zorganizowano system utylizacji. Mogą być związane z pewnymi cechami produktu (np. zawartość siarki w węglu) lub z samym produktem (opłata za węgiel);

• administracyjne - są opłatami za pewne czynności urzędowe (np. kontrolę lub autoryzację produktu).

Subwencje to różne formy pomocy finansowej, które dla podmiotów gospodarczych z niej korzystających powinny stać się bodźcem do zmiany postępowania i przystosowania do istniejących norm. Istnieje kilka form pomocy finansowej:

• dotacje - bezzwrotne formy pomocy, udzielane zazwyczaj podmiotom, które podjęły działalność w celu zmniejszenia poziomu zanieczyszczeń w przyszłości;

• kredyty preferencyjne, których stopa procentowa jest niższa od rynkowej, również przyznawane podmiotom, które podejmują działania przeciwko zanieczyszczeniom.

Kolejnym instrumentem są systemy depozytowe stosowane wtedy, gdy dopłata obciąża cenę produktu potencjalnie szkodliwego dla środowiska, a dla którego stworzono system środowiskowo bezpiecznej utylizacji. Jeżeli uniknie się zanieczyszczenia dzięki pożądanemu zachowaniu następuje zwrot dopłaty.

Instrumentem, zaliczanym do narządzi prawnych, są bodźce wymuszające,. Mogą one również spełniać funkcję ekonomiczną, odstraszając od naruszania warunków użytkowania środowiska. Stosowane są w postaci kar i zastawów:

• kary - nakładane są za naruszanie warunków użytkowania środowiska. Wprowadzane są wtedy, gdy ilość lub rodzaj odprowadzanych zanieczyszczeń nie spełnia określonych norm,

• zastawy ekologiczne - są płatnościami w momencie, gdy można liczyć się z naruszeniem przepisów. Zastosowanie się podmiotu gospodarczego do przepisów powoduje zwrot płatności.

Ważnym w Polsce instrumentem stały się oceny oddziaływania na środowisko. Obowiązujące do końca 2000 roku przepisy dotyczące ocen oddziaływania inwestycji na środowisko dzieliły inwestycje na szczególnie szkodliwe dla środowiska i zdrowia ludzi oraz mogące pogorszyć stan środowiska. Dla obu tych kategorii wprowadzono obowiązek sporządzania ocen oddziaływania na środowisko, jednak w przepisach tych brak było mechanizmu, który umożliwiałby dostosowanie zakresu oceny (obecnie raportu oddziaływania) do skali i charakteru inwestycji. Obowiązująca od 1 stycznia 2001 roku ustawa „o ocenach” wprowadziła istotne zmiany do procedury inwestycyjnej, które podyktowane są koniecznością pełnego dostosowania do prawa obowiązującego w Unii Europejskiej.

Wraz z wejściem w życie wyżej wymienionej ustawy nastąpiło rozszerzenie zakresu wykorzystania ocen oraz zwiększył się zakres przedmiotowy poprzez włączanie do procedury sfery niematerialnej (programy, strategie, plany).

Procedura ocen oddziaływania na środowisko opiera się na następujących założeniach:

• podmioty przedkładające projekty inwestycji lub innych przedsięwzięć do zatwierdzenia i uzgodnienia są traktowane równoprawnie, bez względu na rodzaj podmiotu, cel i uwarunkowania zewnętrzne ( w tym również finansowe),

• jedynym kryterium stosowanym przy opiniowaniu i uzgadnianiu tych projektów jest minimalizacja zagrożeń środowiskowych, zagrożeń dla zdrowia i życia ludzi, a obecnie także wypełnienie zobowiązań związanych z wdrażaniem idei rozwoju zrównoważonego, będą preferowane rozwiązania nie naruszające stanu środowiska.

Wybór odpowiedniego zestawu instrumentów do realizacji celów ochrony środowiska powinien być procesem systematycznym, opartym na wielu kryteriach, należy ocenić możliwość jego wdrożenia, skuteczność, efektywność i możliwość egzekucji.

3. Instytucje zajmujące się finansowaniem przedsięwzięć proekologicznych w Polsce.

Finansowanie przedsięwzięć proekologicznych w Polsce oparte jest na utworzonym na początku lat dziewięćdziesiątych zintegrowanym systemie, którego podstawą są instytucjonalne fundusze ochrony środowiska i gospodarki wodnej (Narodowy, wojewódzkie, powiatowe i gminne). Istnieje również wiele instytucji pozarządowych, zajmujących się finansowaniem ochrony środowiska. Są to między innymi fundacje i programy pomocowe udzielające bezzwrotnej pomocy finansowej w różnych formach:

• pomoc pieniężna na uzgodnione zadania inwestycyjne lub projekty;

• pomoc konsultingowa (doradztwo) polegająca na zakupie usługi w postaci, na przykład opłacenia kosztów przygotowania inwestycji do realizacji; instytucje oferujące taka pomoc nie udostępniają bezpośrednio środków finansowych, lecz wynajmują na koszt własny konsultantów do wykonania określonej usługi na rzecz podmiotu realizującego inwestycję;

• pomoc szkoleniowa w zakresie wybranych tematów;

• pomoc w postaci udostępniania preferencyjnego kredytu; w tym przypadku dotacja trafia najczęściej do banku na opłacenie różnicy pomiędzy preferencyjną a komercyjną stopą oprocentowania kredytu.

Duński Fundusz Pomocowy Ochrony Środowiska dla Europy Wschodniej i Centralnej (DANCEE) jest programem pomocy duńskiej w dziedzinie ochrony środowiska i istnieje w Polsce od 1991 roku. Dofinansowanie przyznawane jest projektom, które dokumentują znaczną ilościową i jakościową poprawę w dziedzinie ochrony środowiska, zasobów naturalnych i warunków zdrowotnych społeczeństwa. Pomoc finansowa przyznawana jest w pierwszym rzędzie projektom, które: przewidują transfer duńskiej wiedzy i technologii, koncentrują się na zapobieganiu zanieczyszczeniom, wprowadzaniu czystych technologii i recyklingu. Rezultatem projektów muszą być gotowe do zastosowania wyniki, które mogą być przydatne dla większej grupy zainteresowanych i możliwe do powtórzenia. W projektach powinny być przewidziane działania mające na celu promocję wyników i osiągnięć takie jak seminaria, warsztaty i opracowania w czasopismach. Projekty te powinny być skoncentrowane na określonych, przylegających do siebie obszarach geograficznych, na których występują poważne problemy środowiskowe, jak również na obszarach o wysokiej wartości przyrodniczej. Fundusz finansuje przedsięwzięcia w dwóch formach: w formie pożyczki i dotacji. Przedmiotami udzielenia dotacji mogą być:

• ochrona jakości wody i poprawa zaopatrzenia w wodę,

• zanieczyszczenia atmosfery i zrównoważona energia,

• gospodarka odpadowa (odpady komunalne i niebezpieczne),

• zróżnicowanie biologiczne i zrównoważone leśnictwo,

• kontrola zanieczyszczeń związanych z substancjami chemicznymi,

• wzmocnienie instytucjonalne, rozwój potencjału, szkolenia.

Dotacja nie może finansować bezpośrednio polskich firm i instytucji. Granty przyznawane są na pomoc techniczną dostarczaną przez duńskie firmy konsultingowe oraz na instalacje i sprzęt duńskiego pochodzenia. Projekty muszą być zgodne z wymaganiami Unii Europejskiej i międzynarodowych konwencji oraz muszą uzyskać poparcie lokalnych organów administracji i Ministerstwa Środowiska.

Fundusz oferuje również pożyczki, które poza niskim oprocentowaniem zawierają dodatkowo 25% element grantu.

Kolejną instytucją finansującą przedsięwzięcia proekologiczne jest Fundacja EkoFundusz. Została ona powołana w 1992 roku przez ministra finansów w celu efektywnego zarządzania środkami finansowymi pochodzącymi z zamiany części zagranicznego długu na wspieranie ochrony środowiska (jest to tak zwana ekokonwersja długu). Do chwili obecnej decyzję o ekokonwersji polskiego długu podjęły Stany Zjednoczone, Francja, Szwajcaria, Włochy, Szwecja i Norwegia. Zadaniem Fundacji jest dofinansowywanie przedsięwzięć w dziedzinie ochrony środowiska, które mają znaczenie w skali globalnej, a nie tylko regionalnej czy krajowej, co wyklucza mniejsze przedsięwzięcia. Zadaniem EkoFunduszu jest również transfer na rynek polski technologii z krajów - donatorów, a także stymulowanie polskiej sfery ochrony środowiska. Priorytetami w wyborze przedsięwzięć do dofinansowania są:

1. ograniczenie transgranicznego transportu dwutlenku siarki i tlenków azotu oraz eliminacja niskich źródeł ich emisji (ochrona powietrza);

2. ograniczenie dopływu zanieczyszczeń do Bałtyku oraz ochrona zasobów wody pitnej (ochrona wód);

3. ograniczenie emisji gazów powodujących zmiany klimatu Ziemi (ochrona klimatu);

4. ochrona różnorodności biologicznej;

5. gospodarka odpadami i rekultywacja gleb zanieczyszczonych.

EkoFundusz udziela wsparcia finansowego w formie preferencyjnych pożyczek lub/i bezzwrotnych dotacji. Pomoc finansową uzyskać mogą jedynie projekty dotyczące inwestycji bezpośrednio związanych z ochroną środowiska (w ich fazie implementacyjnej), a w dziedzinie ochrony przyrody również projekty nieinwestycyjne.

Wszystkie wnioski o dofinansowanie oceniane są w EkoFunduszu z punktu widzenia ekologicznego, technologicznego, ekonomicznego i organizacyjnego. Aby otrzymać pożyczkę lub/i dotację wszystkie te oceny muszą być pozytywne, a Inwestor musi wykazać się wiarygodnością finansową i posiadaniem zabezpieczeń, a także zapewnieniem pełnego finansowania projektu w części nie objętej dofinansowaniem EkoFunduszu.

EkoFundusz nie dofinansowuje badań naukowych, akcji pomiarowych i edukacyjnych, konferencji i sympozjów, tworzenia i prowadzenia systemów monitoringu środowiska, wszelkiego rodzaju studiów i opracowań oraz tworzenia dokumentacji projektowej. Ze środków EkoFunduszu nie mogą także korzystać te przedsięwzięcia, które kwalifikują się do udzielenia znaczącej pomocy ze strony przedakcesyjnych programów pomocy Unii Europejskiej ISPA i PHARE.

Wszystkie projekty rozpatrywane przez EkoFundusz można podzielić na projekty techniczne (inwestycyjne) oraz projekty przyrodnicze. Wśród projektów technicznych wyróżnić można projekty komercyjne, czyli takie które generują znaczne zyski po ich zakończeniu oraz niekomercyjne, których głównym celem jest poprawa stanu środowiska oraz względy społeczne, a przyszłe opłaty użytkowników jedynie pokrywają koszty, bez generowania zysków, bądź generują zyski w niewielkiej wysokości.

Projekty przyrodnicze mogą otrzymywać pomoc finansową w formie bezzwrotnych dotacji. Dla projektów prowadzonych przez pozarządowe organizacje społeczne dotacja EkoFunduszu może pokryć do 80% kosztów projektu. Inni wnioskodawcy mogą ubiegać się o dotację na poziomie nie przekraczającym 50% kosztów projektu.

W grupie projektów technicznych przedsiębiorcy (spółki prawa handlowego i inne przedsiębiorstwa, a także osoby fizyczne podejmujące działalność gospodarczą), realizujący projekty w zakresie statutowych priorytetów EkoFunduszu mogą otrzymać pomoc finansową przede wszystkim w formie preferencyjnych pożyczek o stałej stopie procentowej.

W finansowaniu przedsięwzięć proekologicznych ogromną rolę pełnią banki, które współpracują z funduszami. Udzielają one kredytów ze środków powierzonych, z dopłatą do oprocentowania przez instytucje zewnętrzne oraz ze środków własnych (zwykle na zasadach komercyjnych). Jednym z głównych banków zajmujących się finansowaniem tego rodzaju przedsięwzięć jest Bank Ochrony Środowiska S.A., który powstał w 1991 roku jako uniwersalny bank komercyjny, specjalizujący się w finansowej obsłudze przedsięwzięć służących ochronie środowiska. Należy do grupy największych banków w Polsce, wyróżniając się wysoką dynamiką rozwoju i efektywnością działania. Głównym celem BOŚ S.A. jest zwiększanie udziału w sektorze usług bankowych oraz ugruntowanie pozycji lidera w finansowaniu przedsięwzięć proekologicznych poprzez rozwijanie oferty dla jednostek samorządu terytorialnego, przedsiębiorców i osób fizycznych.

Działalność proekologiczna BOŚ S.A. odbywa się poprzez:

• kredytowanie preferencyjne i komercyjne inwestycji proekologicznych,

• doradztwo z zakresu prawnych, ekonomicznych i technicznych aspektów ochrony środowiska,

• prowadzenie rachunków funduszy i organizacji proekologicznych,

• sponsorowanie przedsięwzięć mających na celu podnoszenie świadomości ekologicznej,

• członkostwo w organizacjach działających na rzecz ekologii.

Ważnym aspektem działalności BOŚ S.A. jest dofinansowywanie osób prywatnych, dlatego że fundusze ekologiczne nie prowadzą takiej działalności. Bank udziela również kredytów preferencyjnych we współpracy z Narodowym i wojewódzkimi funduszami ochrony środowiska i gospodarki wodnej na inwestycje z dziedziny ochrony środowiska. Udzielane są również kredyty na różnorodne przedsięwzięcia takie jak:

• kredyty na zakup lub montaż urządzeń i wyrobów służących ochronie środowiska, które legitymują się dokumentami potwierdzającymi ich jakość;

• kredyty na przedsięwzięcia z zakresu modernizacji oświetlenia, przeznaczone na modernizację istniejącego oświetlenia ulic, polegająca na zamianie dotychczasowych urządzeń na energooszczędne;

• kredyty dla firm realizujących przedsięwzięcia proekologiczne w „formule trzeciej strony”, mające na celu uzyskanie oszczędności energii elektrycznej, cieplnej lub zużycia wody, zmniejszeniu opłat za gospodarcze korzystanie ze środowiska oraz przedsięwzięcia służące składowaniu, zagospodarowywaniu odpadów, oczyszczaniu ścieków, uzdatnianiu wody;

• kredyty termomodernizacyjne - obejmujące zmniejszenie rocznego zapotrzebowania na energię, zmniejszenie rocznych strat energii pierwotnej w lokalnym źródle ciepła i w lokalnej sieci ciepłowniczej, wykonywanie przyłączy technicznych do scentralizowanego źródła ciepła, zamianę konwencjonalnych źródeł energii na niekonwencjonalne, w tym odnawialne;

• kredyty na zadania z zakresu gazyfikacji - na budowę sieci gazowej rozdzielczej do gospodarstw domowych;

• kredyty na zbiorowe zaopatrzenie w wodę - obejmujące budowę i modernizację urządzeń służących do ujęcia i poboru wody, jej magazynowania, uzdatniania lub rozprowadzania;

• kredyty na przedsięwzięcia w zakresie agroturystyki - finansujące wydatki inwestycyjne w zakresie bazy noclegowej, gastronomicznej i rekreacyjno - sportowej przyczyniające się do zwiększenia atrakcyjności turystycznej terenów wiejskich;

• kredyty na budowę i modernizację urządzeń grzewczych zasilanych gazem lub olejem opałowym w wiejskich obiektach użyteczności publicznej (szkoły, ośrodki zdrowia, remizy, kluby rolnika).

Bank pełni również rolę doradcy i koordynatora prac inwestycyjnych podejmowanych w zakresie ochrony środowiska:

• udostępnia informacje z własnych baz danych o firmach działających na rzecz ochrony środowiska (jednostki projektowe, konsultingowe, wykonujące roboty budowlano - montażowe, produkujące i prowadzące dystrybucję urządzeń służących ochronie środowiska),

• kojarzy przedmioty zainteresowane realizacją zadań proekologicznych,

• prowadzi doradztwo w zakresie wyboru najlepszych technologii służących ochronie środowiska,

• prowadzi szkolenia dotyczące przygotowania i realizacji inwestycji proekologicznych.

Bank zajmuje się również sponsoringiem, udzielając pomocy finansowej organizatorom przedsięwzięć takich, jak: akcja Sprzątanie Świata, Ogólnopolskie Forum Odnawialnych Źródeł Energii, olimpiady, konkursy, szkolenia i konferencje oraz wydawnictwa z zakresu ochrony środowiska. Działania te mają na celu poszerzenie wiedzy o problemach ekologicznych, stanie środowiska naturalnego oraz sposobach i metodach jego poprawy.

4. Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Białymstoku.

Cel, zadania i zakres funkcjonowania wojewódzkich funduszy ochrony środowiska i gospodarki wodnej określa Prawo Ochrony Środowiska i na tej podstawie powstał jednolity i stabilny system finansowania przedsięwzięć ekologicznych. Działania te przynoszą konkretne efekty bezpośrednie i pośrednie w dziedzinie ochrony środowiska w województwie podlaskim.

Na wpływy Wojewódzkiego Funduszu, w myśl ustawy składają się:

• opłaty z tytułu opłat i kar za gospodarcze korzystanie ze środowiska,

• zwroty rat pożyczek i opłaconego oprocentowania od zaciągniętych pożyczek,

• kwoty pochodzące z obrotu krótkoterminowymi papierami wartościowymi,

• odsetki bankowe z tytułu oprocentowania rachunków bankowych,

• dotacje otrzymane z Narodowego Funduszu ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Warszawie,

• pozostałe wpływy.

Przedsiębiorstwa i jednostki samorządu terytorialnego przekazują środki z opłat za korzystanie ze środowiska i kar za przekraczanie dopuszczalnych norm do Urzędu Marszałkowskiego, który pełni nadzór nad Wojewódzkim Funduszem Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Białymstoku. Środki te stanowią podstawowe źródło dochodów i są przekazywane przez Urząd Marszałkowski na konto Funduszu w miesięcznych ratach, co znacznie usprawnia płynność w procesie finansowania przedsięwzięć zaakceptowanych przez Radę Nadzorczą i Zarząd Funduszu. Fundusz osiąga również zyski z operacji finansowych, jakimi są odsetki od preferencyjnych pożyczek. Wpływy środków finansowych pochodzących z opłat za gospodarcze korzystanie ze środowiska w roku 1999 wyniosły 8.270.699,79 zł., a w roku 2000 8.312.542 zł.

W roku 1999 pomoc finansowa przeznaczona na przedsięwzięcia proekologiczne wyniosła 16.006.549 zł, z tego pożyczki stanowiły 11.858.067 zł, a dotacje 4.148.482 zł. Wydatki na cele inwestycyjne stanowią ogółem 3.533.874 zł. Dopłaty do kredytów preferencyjnych stanowiły 142.063 zł, umorzenia pożyczek 1.293.524 zł.

Na podstawie pozytywnych decyzji Rady Nadzorczej i Zarządu w 2000 roku WFOŚiGW zawarł 178 umów o dofinansowanie przedsięwzięć związanych z ochroną środowiska.

Bezpośrednia pomoc finansowa Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Białymstoku w 2000 roku
				w tys. zł.
Wyszczególnienie	Pomoc finansowa ogółem	Pożyczki	Dotacje ogółem	Dotacje inwestycyjne
1. Ochrona atmosfery	4 321,4	3 082,0	1 239,4	1239,4
2. Ochrona wód	10 238,4	10 188,4	50,0	50,0
3. Gospodarka wodna	1 568,9	752,0	816,9	816,9
4. Ochrona ziemi	4 010,5	2 989,3	1 021,2	707,8
5. Ochrona przyrody	231,6		231,6
5. Monitoring	231,5		231,5
6. Edukacja ekologiczna	364,3		364,3
RAZEM	20 966,6	17 011,7	3 954,9	2 814,1

Wielkość finansowego wsparcia, którego udzielił Fundusz na podstawie umów zawartych w 2000 roku, łącznie z zobowiązaniami z 1999 roku wyniosła ogółem 20.966.942 zł. W tym 17.011.723 zł. stanowiło dofinansowanie w formie pożyczek (72%), zaś 3.954.919 w formie dotacji (28 %). Wskaźnik ten - jest bliski optymalnemu: z jednej strony pozwala na bezzwrotną pomoc w uzasadnionych przypadkach (wyjątkowo niski dochód finansowy gminy, rodzaj przedsięwzięcia - edukacja ekologiczna, monitoring, zadania z zakresu małej retencji).

Analiza struktury dofinansowania przedstawia się następująco:

Fundusz udzielał wsparcia finansowego w postaci kredytów dopłatowych i umorzeń pożyczek. W 2000 roku Fundusz podjął 37 pozytywnych decyzji o umorzeniach (umorzeń nie otrzymali pożyczkobiorcy, którzy nie spełniali ustawowych warunków, tzn. nie uzyskali planowanego efektu ekologicznego, bądź nie wykonali realizowanego przedsięwzięcia w umownym terminie. Poza wyjątkowymi wypadkami przeciętna wielkość umorzeń stanowiła 20-30 % wartości pożyczki, a ogólna suma umorzeń wyniosła 1.692.227,91.

Pomoc finansowa Funduszu obejmuje wszystkie dziedziny ochrony środowiska: ochronę wód, gospodarkę wodną, ochronę atmosfery, ochronę powierzeni ziemi, ochronę przyrody i monitoring oraz edukację ekologiczną. Tradycyjnie, najwięcej środków Fundusz przeznacza na wsparcie przedsięwzięć w zakresie ochrony wód (budowa i modernizacja oczyszczalni ścieków, sieć kanalizacyjna), druga pozycję zajmuje wsparcie projektów dotyczących ochrony atmosfery. Relatywnie duże środki niemal w 100% w formie dotacji - kieruje się na edukację ekologiczną.

Finansowanie zadań proekologicznych do końca III kwartału br. obrazują poniższe tabele:

		w tys. zł.
Środki finansowe wypłacone do końca III kw. 2001 r.	Pożyczki	Dotacje
1. Ochrona atmosfery	2 032,9	499,4
2. Ochrona wód i gosp. wodna	2 010,3	1 398,0
3. Ochrona ziemi	516,4	270,0
4. Ochrona przyrody		36,0
5. Monitoring		145,0
6. Edukacja ekologiczna		483,0
7. Nadzwyczajne zagrożenia		60,0
RAZEM	4 559,6	2 891,4
		w tys. zł.
Umowy zawarte do końca III kw. 2001 r.	Ilość umów	Kwota
1. Pożyczki	22	5 475,0
2. Dotacje inwestycyjne	32	2 379,1
3. Dotacje nieinwestycyjne	92	1 112,2
4. Umorzenia	25,0	719,9

K. Górka, B. Poskrobko, W. Radecki, Ochrona środowiska Problemy społeczne, ekonomiczne i prawne, op. cit., s. 125

Powiatowe fundusze ochrony środowiska, pod red. M. Sobieckiego, Fundacja Ochrony Środowiska i Zasobów Naturalnych, Białystok 2000, s. 9

Ustawa o zmianie niektórych ustaw określających kompetencje organów administracji publicznej - w związku z reformą państwa z dnia 24 lipca 1998 r. (Dz. U. Nr 106, poz. 668)

Ustawa z dnia 31 stycznia 1980 r. o ochronie i kształtowaniu środowiska (Dz. U. Nr 49 z 1994 r. poz. 196 ze zm.)

Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 Prawo Ochrony Środowiska, Dz. U. Nr 62, poz. 627

Źródła i zasady finansowania inwestycji w ochronie środowiska w Polsce Informator, Wydawnictwo Ekonomia i Środowisko, Białystok 2001, s. 12

Zbigniew M. Karaczun, Leonard G. Indeka, Ochrona środowiska drugie wydanie, ARIES, Warszawa 1999 r, s.362

H. Folmer, L. Gabel, H.Opschoor, Ekonomia środowiska i zasobów naturalnych, Wydawnictwo Krupski i S-ka, Warszawa 1997, s. 305

Ustawa o dostępie do informacji o środowisku i jego ochronie oraz o ocenach oddziaływania na środowisko, Dz. U. nr 109, poz. 1157

Nowe regulacje dotyczące ocen oddziaływania na środowisko oraz dostępu do informacji o środowisku i jego ochronie, pod redakcją Andrzeja Tyszeckiego, EkoKonsult Biuro Projektowo - Doradcze, Gdańsk 2001, s. 6

2

---