Myślenie to uwewnętrzniona czynność operowania informacjami ich selekcja i wytwarzanie, dzięki której dochodzi do poznawania rzeczywistości. Myślenie ściśle związane jest z naszym działaniem. Jest to łańcuch operacji umysłowych.
Rubinsztein wymienia 5 rodzajów operacji umysłowych:
- analiza; myślowe rozdzielanie całości na części
- synteza; myślowe łączenie części w całości
- porównywanie; zestawienie ze sobą przedmiotów zjawisk sytuacji a następnie ujmowanie między nimi podobieństw i różnic
- abstrahowanie; wyróżnienie jakiejś jednej cechy a pominięcie innych
- uogólnienie; jest to ujmowanie właściwości wspólnych dla jakiejś klasy przedmiotów zjawisk i sytuacji.
Materiałem myślenia są informacje sa one tym, co jest przetwarzane w myśleniu. Informacje te są w spostrzeżeniach wyobrażeniach pojęciach
Spostrzegania- dostarczają informacji o świecie z funkcjonowania narządów zmysłu. Spostrzeżenia odgrywają dużą rolę w myśleniu dzieci.
Wyobrażenia mogą być odtwórcze oraz wytwórcze. Również odgrywają ważną rolę u dzieci.
Pojęcia są myślą, której odzwierciedlane są cechy wspólne dla przedmiotów zjawisk sytuacji. Większość naszych informacji to zakodowane pojęcia. Są to symbole językowe za pomocą, których człowiek wyraża swoje myśli. Wyróżniamy dwa rodzaje pojęć: - konkretne; - abstrakcyjne.
Reguły sterujące operacjami umysłowymi:
Reguły algorytmiczne- są to niezawodne przepisy zasady taktyki, które określają pewien skończony ciąg operacji, jakie należy wykonać, aby rozwiązać określonego typu zadania matematyczne. Maja 3 cechy; są niezawodne dobrze określone i są przepisami masowymi.
Reguły heuretyczne- są to zawodne zasady taktyki i intuicje, które nie gwarantują rozwiązania zadania. Są to pewne zalecenia np. reguły szachowe wychowawcze. Mają 3 cechy: są mniej określone niż algorytmy, mogą być zawodne mogą być ogólne lub szczegółowe.
Często tymi regułami posługuje się myślenie twórcze.
Fazy procesu myślenia:
- uświadomienie
- analiza sytuacji
- wytwarzanie pomysłów.
Rodzaje myślenia:
Ze względu na przetwarzane informacje
- myślenie sensoryczno -motoryczne, - czyli zmysłowo ruchowe. Źródło informacji tkwi w funkcjonowaniu naszych zmysłów. Odgrywa ważną rolę w myśleniu dzieci.
- myślenie konkretne - dane zawarte sa w spostrzeżeniach. Dotyczy dzieci do 10 lat
- myślenie pojęciowe - abstrakcyjne dotyczy dzieci od 12-13 lat i osoby dorosłe.
Ze względu na efekt przetwarzania informacji
- myślenie produktywne- jest to wytwarzanie zupełnie nowych oryginalnych informacji to tzw. myślenie twórcze.
- myślenie reproduktywne - zastosowanie dawnej wiedzy w nowych sytuacjach.
Fazy myślenia twórczego. Wynik tego myślenia jest obiektywnie nowy i wzbogaca dotychczasowa wiedzę.
- człowiek zbiera informacje
- inkubacja (wew. proces częściowo nieświadomy kojarzenia się informacji)
- iluminacja (olśnienie) wykrycie nowych związków znaczeń
- weryfikacja danych
Rozwiązywanie problemów
Problem jest rodzajem zadania, którego człowiek nie może rozwiązać za pomocą posiadanych wiadomości umiejętności czy nawyków. Rozwiązywanie problemu możliwe jest głównie dzięki myśleniu produktywnemu, ale także reproduktywnemu, procesom pamięci.
W strukturze problemu wyróżniamy dwa zasadnicze elementy:
- cel, do którego człowiek zmierza
- dane początkowe, czyli informacje zawarte w sytuacji problemowej
Rodzaje problemów:
1 w zależności od danych początkowych
- problemy otwarte; poziom informacji jest niski człowiek nie posiada żadnych danych o możliwych rozwiązaniach. Są one trudne do rozwiązania nazywane są dylematami.
- problemy zamknięte; człowiek ma tu pełen zbiór możliwych rozwiązań i musi wybrać jedno z nich nazywane są selektywnymi.
2 ze w względu na cel
- problemy konwergencyjne; cel oznacza jednocześnie końcowy wynik, co sprawia, że problemy te maja jedno poprawne rozwiązanie, np. wiele zadań matematycznych.
- analiza sytuacji problemowej; człowiek bada, co ma pożądane a co dane
- wytwarzanie pomysłów rozwiązań to tak zwana faza produktywna; człowiek wytwarza nowe hipotezy pomysły.
- weryfikacja pomysłów; sprawdzanie trafności wytwarzanych hipotez przyjęcie ich lub odrzucenie.
Wytwarzanie pomysłów to kluczowa najważniejsza faza rozwiązywani problemów.
Przeszkody w rozwiązywaniu problemów:
- błędne nastawienie; człowiek z góry nastawia się na określony kierunek poszukiwań czasem sztywny i wyćwiczony, który nie zawsze sprawdzi się w nowych warunkach.
- negatywne doświadczenia; stałe niepowodzenia w rozwiązywaniu danego typu problemów mogą spowodować wytwarzanie się biernej postawy wobec tego typu problemów.
- sposób sformułowania zadania; dotyczą problemów postawionych w formie werbalnej.
- fiksacja funkcjonalna; jest to sztywność funkcji, zjawisko polega na tym, że specyficzna funkcja przedmiotu uniemożliwia zastosowanie go w sposób nowy nietypowy.
Strategie rozwiązywani problemów wg. Brunera.
- strategia badania równoczesnego; człowiek tworzy pełen zbiór hipotez i jednocześnie sprawdza ich trafność.
- strategia badania kolejnego; człowiek formułuje najpierw jedna hipotezę i ja sprawdza, jeśli okaże się fałszywa tworzy nową itd.
- strategia konserwatywna; człowiek nie formułuje tu hipotez, ale przyjmuje wyjściowa cechę i ja sprawdza. Jest dobra, gdy mamy mało informacji.
- strategia ryzykowna; człowiek przyjmuje więcej niż jedną cechę wyjściową i je sprawdza.
Dobra jest, gdy mamy wiele informacji.
SPECYFIKA MYŚLENIA SENSORYCZNO- MOTORYCZNEGO (0-2 r.ż.)
Myślenie sensoryczno-motoryczne jest to przekształcanie elementów aktualnej sytuacji poprzez praktyczne działanie. W efekcie takiego działania zmienia się treść spostrzeżeń, co stanowi podstawę powstawania schematów poznawczych (zwanych schematami czynnościowymi) odzwierciedlających powiązania między wykonywanymi ruchami a danymi spostrzeżeniami. Istnienie takich schematów umożliwia - z jednej strony - dostosowanie ruchów do spostrzeżeń, z drugiej zaś - aktywne modyfikowanie tych ostatnich.
Jest ono charakterystyczne dla zwierząt wyższych i dzieci w dwu pierwszych latach życia; może oczywiście mieć miejsce również w późniejszych okresach rozwojowych, ustępuje jednak wówczas pod względem częstości występowania i znaczenia innym, wyższym rodzajom myślenia.
Podstawowym efektem, a zarazem przejawem funkcjonowania schematów spostrzeżeniowo-ruchowych jest intencjonalność działania. Początkowo pojawia się ona pod postacią powtarzania ruchów dla podtrzymania przypadkowo wykrytego ich efektu. Z czasem jednak intencja zaczyna wyprzedzać działania - dziecko wykonuje celowo czynności manipulacyjne, takie jak potrząsanie grzechotką czy postukiwanie twardymi przedmiotami. Staje się również zdolne do odróżniania środków od celów - potrafi podejmować określone czynności po to, by osiągnąć jakiś obiekt, np. przyciąga sobie zabawkę za sznurek lub usuwa przegrodę oddzielającą je od interesującego przedmiotu!
Zapamiętaj:
Poznawanie świata odbywa się poprzez manipulowanie (spostrzeżenia), nie ma czynności umysłowych, pojęć!
SPECYFIKA MYŚLENIA PRZEDOPERACYJNEGO (3-7 r.ż.) wyobrażenia
W myśleniu przedoperacyjnym występują tylko czynności umysłowe, nie ma operacji. Charakteryzuje je:
· EGOCENTRYZM - poznawanie świata wyłącznie z własnej perspektywy;
· CENTRACJA - analizowanie sytuacji - obiektu tylko z jednego punktu widzenia;
· BRAK ODWRACALNOŚCI - pewna właściwość· grupy operacji.
Wyobrażenie jest odzwierciedleniem obiektu, który aktualnie nie znajduje się w polu spostrzeżeniowym. Powstaje ono w wyniku aktywizacji schematu poznawczego, jaki wytworzył się dzięki procesom spostrzeżeniowym zachodzącym w przeszłości!
Myślenie oparte na wyobrażeniach staje się czynnością wewnętrzną, czyli zinterioryzowaną.. Pierwsze przejawy takiej antycypacji można zaobserwować w drugim półroczu 2. roku życia, gdy dziecko potrafi od razu zastosować nowe sposoby działania, bez chaotycznych prób i błędów czy przypadkowego odkrycia. Na przykład, zaobserwowano, że dziecko w wieku 18 miesięcy potrafi znajdujący się poza jego kojcem przedmiot ustawić w takim położeniu, by mógł się on przedostać między prętami ogrodzenia; dzieci młodsze dochodzą do takiego rezultatu przypadkowo, po licznych nieudanych próbach nie uwzględniających istotnych relacji między wymiarami przedmiotu a wielkością wolnej przestrzeni. Brak tych prób u dziecka starszego świadczy o tym, że przed wykonaniem czynności wyobraziło ją sobie - zanim przekształciło rzeczywistą sytuację, dokonało przekształcenia jej wyobrażeniowej reprezentacji.
W toku dalszego rozwoju, przypadającego na wiek 2-7 lat, rola wyobrażeń wzrasta, co przejawia się w powstaniu zdolności do naśladownictwa odroczonego, w zabawach symbolicznych, podczas których dziecko wykonuje czynności „na niby" i posługuje się jednymi przedmiotami w zastępstwie innych, czy wreszcie w słownym przewidywaniu skutków działań i planowaniu ich.
Brak odwracalności myślenia polega na tym, że dziecko nie potraci wrócić myślą do wcześniejszej sytuacji przez odwrócenie (myślowe cofnięcie) przekształcenia, które tę sytuację zmieniło. Jeśli więc przypomina sobie poprzedni stan, (np. kształt plasteliny przed rozpłaszczeniem jej), to nie wiąże go ze stanem aktualnym, nie potrafi dostrzec ciągłości między tymi dwoma stanami (plastelinę w „kulce" traktuje jako zupełnie inną plastelinę niż tę w „placku"). Nie rozumie zarazem, że zmniejszenie jednego wymiaru (np. obniżenie poziomu słupa cieczy) jest jednocześnie powiększeniem drugiego (zwiększeniem przekroju poprzecznego); wymaga to, bowiem spojrzenia na tę samą czynność „z dwu przeciwnych stron'[ (dostrzeżenia, że jest zarazem dodawaniem i odejmowaniem).
SPECYFIKA MYSLENIA OPERACJI KONKRETNYCH (7-11 r.ż.)
Myślenie polega na przekształcaniu informacji. Przekształcenia te są czynnościami umysłowymi i noszą nazwę operacji.
Operacje konkretne charakteryzują:
· Nabywanie odwracalności;
· Zdolność· decentracji;
· Mniejszy egocentryzm.
W początkowym okresie rozwoju - wtedy, kiedy myślenie opiera się na spostrzeżeniach i wyobrażeniach - czynności umysłowe stanowią odzwierciedlenie rzeczywistych przekształceń dokonywanych na konkretnych przedmiotach, są efektem ich uwewnętrznienia (interioryzacji). Na etapie myślenia pojęciowego operacje umysłowe pozwalają na dokonywanie przekształceń wykraczających poza to, co jest praktycznie wykonalne i da się bezpośrednio dostrzec.
Liczba operacji umysłowych, jakie potrafi przeprowadzać człowiek, jest duża i jak dotąd nie ma w psychologii ogólnie przyjętej ich klasyfikacji. Zdaniem niektórych autorów wszystkie operacje wywodzą się z dwu podstawowych, jakimi są analiza i synteza.
Analiza- polega na wyodrębnianiu w jakiejś całości poszczególnych elementów.
Synteza - na ponownym ich łączeniu.
Myślowa analiza i synteza, w przeciwieństwie do spostrzeżeniowej, pozwala rozdzielać i łączyć to, czego nie da się rozdzielić czy połączyć fizyczne. Wśród operacji pochodnych od analizy i syntezy wyróżnia się najczęściej: porównywanie, abstrahowanie i uogólnianie.
Porównywanie- polega na jednoczesnej koncentracji myślowej na dwu lub więcej obiektach (przedmiotach, osobach, zjawiskach, zdarzeniach, sytuacjach) w celu wyodrębnienia występujących między nimi różnic i podobieństw.
Małe dzieci nie są w stanie tej stałości utrzymać i gdy prosi się je o porównanie pewnych obiektów, mówią o nich „osobno", wymieniając za każdym razem innego rodzaju cechy. Na przykład zapytane o podobieństwo kota i myszy dziecko odpowiada: „kot ma futro i wąsy, i pazury, i ogon, a myszka jest malutka i siedzi w dziurce".
Abstrahowanie to wyodrębnianie pewnych cech jakiegoś obiektu, „odrywanie" ich od niego, z jednoczesnym pomijaniem pozostałych jego właściwości.
Uogólnianie to łączenie wyabstrahowanych cech wspólnych, to znaczy tych samych cech wykrytych w różnych obiektach.
Jak łatwo zauważyć, abstrahowanie i uogólnianie pełnią podstawową funkcję w procesie nabywania pojęć.
Charakterystyczne są w tym względzie uzasadnienia prawidłowych odpowiedzi podawane przez dzieci starsze (powyżej 7 lat), których myślenie cechuje się już odwracalnością. Dzieci te powołują się na fakt pierwotnej równości porównywanych wielkości oraz wskazują na kompensowanie się zmian („to jest niższe, ale szersze", „to jest cieńsze, ale dłuższe" itp.).
Świadczy to o tzw. decentracji- zdolności do przyjmowania różnych punktów widzenia, uwzględniania różnych aspektów przedmiotów czy zjawisk.
Odwracalność myślenia dziecka kształtuje się w okresie od 6.-7. do 11.-12. roku życia. Cechy tej nabierają w tym czasie kolejne operacje umysłowe i stopniowo następuje jej ćwiczenie na różnych treściach szczegółowych. Przejawem tego jest opanowanie przez dziecko pojęcia liczby; staje się to możliwe dzięki odkryciu, że liczba elementów zbioru nie zależy od ich układu przestrzennego, a ulega zmianie jedynie w wyniku dodawania lub odejmowania. Analogicznie dochodzi się do zrozumienia stałości masy, ciężaru, długości, powierzchni, objętości, jako cech niezależnych od zmian wyglądu zewnętrznego przedmiotów.
Wraz z kształtowaniem się odwracalności myślenia następuje rozwój operacji klasyfikowania i szeregowania, które jako podstawowe formy porządkowania rzeczywistości odgrywają ważną rolę w systematyzowaniu poznania. Dziecko staje się zdolne do dokonywania klasyfikacji hierarchicznych - tworzenia układów, w których klasy węższe łączą się w szersze o coraz większym stopniu ogólności; potrafi przy tym swobodnie „poruszać się w górę i w dół" tych układów. Zdobywa też umiejętność klasyfikowania jednego i tego samego materiału na podstawie różnych kryteriów, świadomie zmienianych w zależności od celów, jakim klasyfikacja ma służyć. Z czasem dokonując klasyfikacji, potrafi jednocześnie stosować kilka kryteriów; oznacza to zdolność włączenia jednego obiektu do różnych klas, co bywa nazywane klasyfikacją multiplikacyjną. W zakresie czynności szeregowania osiąga ważną zdolność rozumienia przechodniości relacji - potrafi ustalić relację między dwoma elementami, znając relacje, w jakich każdy z nich pozostaje względem trzeciego (np. na podstawie zachodzenia nierówności A < B i B < C wnosi, że A < C).
Jak więc łatwo zauważyć, odwracalność myślenia stanowi niezbędny warunek zrozumienia i przyswojenia sobie przez dziecko podstawowych pojęć, reguł i praw w zakresie nauk matematyczno-przyrodniczych.
Specyfika myślenia operacji formalnych.
· Pełna odwracalność·
· Formalny charakter operacji (jeżeli znam operację, to mogę ją przeprowadzić· na dowolnych treściach)
· Operacje nie wiążą się z działaniem
· Zwarty system operacji (istnienie grup operacji)
W toku rozwoju czynności umysłowe stają się odwracalne, podlegają postępującej koordynacji oraz nabierają charakteru operacji formalnych.
Oznacza to stopniowe zmniejszanie się zależności wykonywanych operacji od rodzaju materiału, na jakim są przeprowadzane.
W początkowym okresie kształtowania się poszczególnych operacji umysłowych dziecko nie potrafi ich stosować w odniesieniu do innych treści niż te, na których je ćwiczyło. Jeśli więc zetknie się z odmiennego rodzaju sytuacją, musi „od nowa" przyswoić sobie znane skądinąd operacje. Jako przykład może posłużyć fakt, że dziecko niejednocześnie nabywa pojęcia stałości masy, ciężaru i objętości. W okresie, gdy jest już zdolne dzięki odwracalności myślenia zrozumieć, że zmiana kształtu przedmiotu nie wpływa na zmianę jego masy, nie potrafi przenieść tego samego rozumowania na sytuacje, w których ocenie podlega ciężar czy objętość.
W miarę wzrostu autonomii myślenia kolejno znikają pewne ograniczenia zawężające możliwości poznania. Od kiedy myślenie - dzięki oparciu się na materiale wyobrażeniowym - osiąga względną niezależność od spostrzeżeń, poznanie zaczyna wykraczać poza aktualną sytuację, jego przedmiotem może być nie tylko teraźniejszość, lecz także zdarzenia przeszłe i przyszłe.
Gdy operacje umysłowe nabierają charakteru czynności odwracalnych, możliwe staje się ujmowanie wzajemnych związków między tym, co dzieje się w tych trzech różnych perspektywach czasowych. Zarazem wynik myślenia przestaje być zdeterminowany przyjętym punktem wyjścia -pojawia się zdolność patrzenia na te same rzeczy z różnych stron, uwzględniania różnych ich aspektów, dostrzegania względności pewnych cech czy relacji i formułowanych na ich podstawie sądów o rzeczywistości. W coraz większym stopniu aktualnie występujące czy aktualnie rozpatrywane stany rzeczy zaczynają być traktowane jako poszczególne przypadki szerszego systemu, obejmującego szereg różnych stanów, które m o g ł y b y zaistnieć. Przedmiotem poznania staje się nie tylko to, co jest, było czy będzie, ale także to, co m o ż e być.
Istotne osiągnięcia w zakresie autonomii myślenia wiążą się z opanowywaniem pojęć i umiejętności posługiwania się nimi. Wraz z rozwojem myślenia pojęciowego poznanie uniezależnia się od konkretnych, jednostkowych doświadczeń.
Pojęciowy i formalny charakter myślenia sprawia, że człowiek może znać to, czego bezpośrednio nie poznał, i umie poznać to, czego dotąd nie poznawał.
MYŚLENIE DOROSŁYCH
U osób dorosłych mogą zachodzić dalsze zmiany rozwojowe doskonalące myślenie.
Polegają one na kształtowaniu się tak zwanych operacji metasystemowych i paradygmatycznych, dzięki którym możliwe jest nie tylko organizowanie operacji w ramach jednego systemu, ale także koordynowanie różnych systemów i relacji między nimi. Wzrasta też wówczas zdolność pojmowania rzeczywistości jako podlegającej nieustannym zmianom i godzenia sprzeczności, co określa się mianem myślenia dialektycznego.
U dorosłych powszechne jest zjawisko zróżnicowania sprawności intelektualnej w zależności od treściowej specyfiki aktywności. Przy rozwiązywaniu zadań związanych z wykonywaną pracą zawodową, pełnionymi rolami społecznymi czy swoimi zainteresowaniami, czyli w ważnych dla siebie obszarach aktywności, ludzie funkcjonują często na znacznie wyższym poziomie niż w innych zakresach. Badacze rozwoju człowieka dorosłego określają to mianem znawstwa, mistrzostwa lub ekspertywności.