USTRÓJ POLITYCZNY PAŃSTW ŚREDNIOWIECZA
Najogólniejszym podziałem ludów wedle typów cywilizacyjnych jest podział na:
1) ludy dzikie- które zdobywają żywność przez poszukiwanie owoców leśnych, korzeni, drobnych zwierząt, nie znają większych skupisk ponad rodzinę, są pozbawione wszelkiej kultury-
2) ludy barbarzyńskie- te, które przeszły do myślistwa i pasterstwa, wytworzyły religie oparte na animizmie ( wiara w duchy ), łączyły się w niewielkie związki społeczne, wyodrębniające się od wspólnego przodka ( totemy, potem klany ),
3) ludy kultury- rolnicze, stała osiadłość, połączenie rodów w plemiona lub szczepy, religia oparta na ubóstwiania przyrody, potem na monoteizmie, liczne wynalazki oraz kultura duchowa.
Jak doszło do wytworzenia się władzy monarszej?
Na etapie kształtowania się wspólnoty rodowo- plemiennej możemy wyodrębnić następujący typy organizacji społeczeństwa ( z których każda kolejna jest wyższa cywilizacyjnie ).
1) HORDA to grupa osób, w której nie było stałych związków między kobietami a mężczyznami, lecz tylko chwilowe ( heteryzm ), nie było własności indywidualnej ( komunizm majątkowy ),
2) RODZINA to grupa osób, mieszkających najczęściej pod jednym dachem, które łączą więzy krwi,
3) TOTEM to organizacja powstała dla pielęgnowania kultu osoby uważanej za wspólnego przodka,
4) RÓD,
5) KLAN to grupa powstała z połączenia trwale kilku rodów i ustanowienia nad sobą władzy bądź w postaci rady starszych bądź jednego naczelnika, celem obrony przed nieprzyjacielem i zdobywania nowych obszarów.
6) państewka klanowe łączyły się dla wspólnej obrony w jeszcze większe związki z silną władzą na czele ( możemy o niej mówić jako o władzy monarszej ) dla celów migracyjnych ( np. Hunowie- na ich czele stanął wódz- Attyla )
a) zwykle rozpadały się one po zakończeniu wędrówki,
b) jednak jeżeli osiedlały się one na gruzach jakiejś dawnej i wyższej organizacji społecznej nie rozpadały się z powrotem na klany, lecz na wzór jej tworzono jeszcze większe państwa. Takimi ludami byli właśnie Germanie, którzy osiedlali się na gruzach Rzymu.
7) PLEMIĘ ( Volk, Civitas ) to organizacja wojskowa i religijna ( istnieją wspólne obrzędy, wierzenia, kapłani plemienni ). U Germanów dzieliło się na:
a) klany ( pagi )- była to jednostka wojskowa i sądowa, na ich czele stali książęta, wojewodowie ( Herzog ).
b) rody- jednostka wojskowa, religijna, na czele stał na naczelnik,
c) rodziny,
Pierwotnie ustrój republikański ( nie było osoby, która spełniałaby najwyższe funkcje państwowe ( suprevitas, suverenitas ), jak było to w monarchiach. W większości państw germańskich pojawiają się co prawda stali naczelnicy zwani przez Rzymian reges ( królowie ), jednak nie są to królowie w późniejszym tego słowa znaczeniu, nieograniczeni we władzy- lud powierzył im tylko niektóre atrybucje, a nie całe zwierzchnictwo ( określenie króla- KUNING- stąd "kniaź", "ksiądz", "książę" )
- zwierzchnictwo pozostało w rękach ogółu- zgromadzenie ( DING- łac. consilium ), jednocześnie odbywa się tam przegląd wojskowy. Do kompetencji należało:
- wypowiadania wojny,
- zawieranie przymierzy,
- uchwalanie nowych praw,
- sądzenie najważniejszych zbrodni,
Pozycja króla:
a) wybierany na wiecu,
b) w czasie pokoju ma tylko władzę wykonawczą i przewodnicy na wiecu,
c) w czasie wojny jest naczelnym wodzem i wszyscy są winni mu posłuszeństwo,
d) utrzymuje drużynę ( trustis, łac. comitatus ),
8) SZCEP to połączenie kilku lub kilkunastu plemion. Germańskie państwa szczepowe to:
a) Goci ( Gotowie )
- Wizygoci,
- Ostrogoci,
b) Burgundowie,
c) Frankowie ( "saliccy" ),
d) Longobardowie,
Trwalszy żywot posiadały:
a) państwo Wizygotów,
b) państwo Burgundów,
c) państwo Franków,
d) państwo Longobardów,
Wszystkie te państwa zostały podbite przez Franków i zjednoczone za Karolingów w jedną monarchię frankońską, która z czasem objęła wszystkie państwa germańskie.
W momencie upadku Cesarstwo Rzymskiego istniały dwa poglądy na pojęcie państwa.
pogląd starogermański |
pogląd rzymski |
Państwo to rozszerzony związek krwi |
Państwo to całość terytorialna zamieszkana przez ludność różnego pochodzenia, języka i obyczaju, podlegająca tej samej władzy zwierzchniej, |
Władza króla została powierzona przez lud celem przewodnictwa, zwłaszcza wojskowego, ale nie przelewa się nigdy na pełnię władzy, właściwym wyobrażeniem zwierzchnictwa państwowego jest wiec, a król mu tylko przewodniczy, |
Monarcha to sukcesor, ale nie jako zastępca ( delegat ) najwyższej władzy ludu, jego władza jest od poddanych niezależna, nieograniczona. Do jej wykonania posługuje się systemem zawisłych urzędników. |
Państwo jest organizacją o celach szczupłych, głównie wojskowych i sądowych, nie krępuje działalności jednostek i związków w jego obrębie ( klany i rody ) |
OMNIPOTENCJA PAŃSTWOWA- sfera działania państwa obejmuje całe życie, a państwo ma prawo i obowiązek przeprowadzić szczegółowe uregulowanie życia prywatnego i publicznego lub związków narzucając im przepisy we wszystkich niemal ich dziedzinach działalności, |
Ze względu na zespolenie pojęć germańskich i rzymskich wyróżnić należy:
1. państwa, w której większą rolę odgrywają pierwiastki starogermańskie ( państwa longobardzkie, anglosaskie, skandynawskie ),
a) utrzymują się tradycje republikańskie i demokratyczne, co nie pozostanie bez wpływu na rozwój stosunków w Anglii,
b) monarcha jest uważany tylko za reprezentanta ludu
- wybór monarchy przez możnych,
- przysięga władcy,
- brak przysięgi na bezwzględną wierność ze strony ludności,
- możliwość złożenia monarchy z tronu przez dostojników państwa zwanych vitan,
- tendencje samorządowe,
2. państwa, w których większą rolę odegrały pierwiastki rzymski ( Frankowie ),
a) z prawa rzymskiego przejęto kulturę rolną, urządzenia własności, immunitety, organizację urzędów nadwornych, ciężary, różne prawa fiskusa czyli skarbu publicznego ( regale ),
b) absolutna władza monarsza,
9) Ze względu na pomieszanie pojęć rzymskich ( koncepcja państwa ) i germańskich ( koncepcja własności majątku nieruchomego- patrimonium ) nastąpiło wykształcenie się całkowicie nowego typu ustroju- PAŃSTWA PATRYMONIALNEGO.
PATRIMONIUM to majątek nieruchomy, stanowiący własność całej rodziny, zarządzany przez ojca rodziny i przechodzący w całości z jednego pokolenia na drugie ( w przeciwieństwie do dóbr nabytych- bona acquisita ).
Terytorium państwowe uważa się przy tej formie ustroju jaki patrimonium dynastii a nieograniczoną władzę monarchy wywodzi się i faktu własności. Obserwując historię państwa zauważamy, że wywodzi się ona z różnych źródeł. Np. Absolutyzm teokratyczny opiera się na tym, że monarcha jest uważany za Boga/posłańca Boga/zastępcę bóstwa/pomazańca bożego.
Tytulatura władców frankońskich: Karol W. tytułował się rex Francorum et Longobardorum ac patricius Romanorum.
a) pojęcie państwa i monarchy zlewają się ze sobą, to nie monarcha jest organem państwa, ale państwo jest rezultatem jego działalności i wytworem prawodawstwa,
b) między monarchą a poddanymi zachodzi stosunek podobny do stosunku poddańczego,
c) likwidacja wieców i organów reprezentujących ludność,
d) urzędnicy są nominowani przez monarchę,
e) brak samorządu,
f) pojęcie skarbu monarchy jest równoznaczne z pojęciem skarbu państwa,
g) zbrodnie przeciw państwu równają się zbrodniom przeciwko monarsze,
h) nie ma wyboru na tron, gdyż jest on dziedziczny, tak jak dziedziczne jest patrimonium,
j) monarcha jest opiekunem i ojcem poddanych,
i) jego działalność winna służyć porządkowi społecznemu,
Władza monarsza u Franków:
a) cała ziemia państwa nie jest co prawda własnością monarchy, dotyczy to tylko jej części, reszta jest własnością prywatną ludności wolnej lub Kościoła, ale własność ta oparta jest na łasce i nazewnictwie monarchy. Przysługuje mu ius regale ( prawo zwierzchnicze ), może on sekularyzować dobra kościelne,
b) pax regia- król jest twórcą i ręczycielem porządku ( mir królewski ):
- wyjęcie spod opieki monarszej pozbawia wszelkiej ochrony prawnej,
- roztoczenie nad kimś opieki monarszej powoduje rozszerzenie przysługującej mu ochrony,
c) iuramentum fidelitatis- przysięga monarsze całej ludności wolnej ( obowiązek ustawowo wprowadzony Karola W. w 789 i 802 ),
d) jedynie monarcha ma władzę ustawodawczą, wydawał kapitularze ( od capitularia- nazwa pochodzi od capitula- ustęp, na które dzielił się cały akt ), podobne do konstytucji cesarskich, uzupełniał nimi prawo zwyczajowe,
e) monarcha jest najwyższym sędzią
- prawo ewokacji ( IUS EVOCANDI- wywołanie sprawy przed swój sąd ),
- prawo łaski,
- prawo apelacji,
f) wszyscy jego urzędnicy są jego delegatami,
g) Kościół jest podporządkowany monarsze ( system galikański )- monarcha mianuje biskupów, opatów, wyznacza granice diecezji,
h) monarcha decyduje o graniach i obowiązkach jednostek względem państwa i może obdarzyć jednostkę przywilejem i nadać jej prawa publiczne,
i) tron jest dziedziczny. przejmują go synowie zmarłego króla, a w ich braku- bracia zmarłego, gdy było kilku pretendentów- następował podział na dzielnice,
j) monarcha był naczelnym wodzem,
k) władza wykonawcza- prawo wydawania bannus ( rozkazów ), którego naruszenie było zagrożone poważną karą,
Ograniczenia władzy monarszej:
a) edykt Chlotara II ( 614 )-
- uznał prawa i wolności Kościoła, w tym swobodę wyboru biskupów przez kler i ludność,
- zniósł podatki, które ludność uznawała za niesłuszne,
- przyznał ogólny immunitet,
- zrzekł się swobody wyboru hrabiów- od tej pory hrabia mógł być tylko możny, który posiadał dobra na terenie hrabstwa,
- cofnięcie szeregu zarządzeń dotyczących konfiskaty dóbr, pomnożenia ceł i myt,
b) utilitas publica- monarcha nie powinien rządzić wbrew powszechnemu porządkowi,
c) czyny monarchy nieusprawiedliwione względami dobra publicznego uważane były za nadużycie władzy,
d) ograniczenia wynikające z "prawa boskiego"- Kościół ( prawo własności, życia, wolność ludzka ),
e) kapitularze Karola Wielkiego uznały, że działalność prawodawcza powinna uwzględniać zasady "prawa bożego",
f) hierarchia kościelna staje się wzorem dla dostojników świeckich w walce o ograniczenie absolutyzmu,
Zarząd państwem:
a) urzędnicy nadworni:
- marszałek ( zarząd nad stajnią królewską, dowództwo konnicy, następny naczelnik wojska ),
- skarbnik,
- cześnik,
- majordomus ( naczelnik drużyny królewskiej )- urząd dziedziczny i utrzymał się do Pepina Małego, gdyż urząd uznany został za zagrożenie dla panującego,
- seneszal,
- referendarz ( za Karolingów zastąpił go kanclerz- prowadzenie kancelarii królewskiej, później polityka zagraniczna- jedyny urząd, w którym byli zatrudnienie fachowcy ),
- sędzia nadworny ( palatyn )- przewodniczył sądowi królewskiemu, który odbywał się w miejscu pobytu króla, z czasem wyodrębnił się odrębny sąd palatyna ( IX w. ). Sąd królewski mógł rozpoznać każdą sprawę, nie był związany prawem szczepowym, dopuszczalne było odstępstwa od zwykłej procedury na rzecz zasad słuszności. Z czasem osoby bardzo zamożne lub cieszące się szczególną pozycją polityczną uzyskały PRAWO REKLAMACJI- mogły domagać się, aby sprawa została przeniesiona z sądu powszechnego do królewskiego.
- koniuszy,
- komornik,
Kształceniu przyszłych urzędników państwowych służyła przeprowadzano przez Karola W. reforma szkolnictwa, powstały szkoły klasztorne i katedralne oraz szkoła pałacowa, w której naukę pobierali członkowie dworu.
b) zjazdy urzędnicze ( placitia )- reprezentowana w nich była tylko świecka i duchowa arystokracja, wzorowane na synodach kościelnych, w dobie karolińskiej zbierały się regularnie na dworze ( consilium regis ), służąc królowi radą, na nich w przyszłości wzorowały się rady królewskie. Początkowo stanowisko uczestników nie wiązało króla, ale w 830 Ludwik Pobożny zobowiązał się, iż nie podejmie decyzji bez zgody możnych. Od tego czasu żadne akt prawny króla nie mógł wejść w życie bez takiej zgody.
c) hrabiowie ( comes )- stali na czele dawnej civitas zwanej hrabstwem
- władza administracyjna ( cywilna )
- władza wojskowa, ( brak rozdziału władzy wojskowej od cywilnej ),
d) centenariuszy ( następnie sołtysi )- centena była jednostką administracyjną mniejszą od hrabstwa, posiadał uprawnienia sądowe,
e) wojewodowie szczepowi )- byli dziedziczni, sprawowali najwyższe sądownictwo, mianowali hrabiów, pobierali grzywny, posiadali władzę ustawodawczą, zwoływali zgromadzenia. Pozycja ich była zbliżona do pozycji króla. Karolingowie dążyli do likwidacji województw szczepowych, co ostatecznie powiodło się w VIII w. ( 788- likwidacja ostatniego księstwa szczepowego w Bawarii ).
f) książęta ( wojewodowie )- na ich czele stali książęta, zakres władzy podobny jak w marchiach, występowały na terenach późniejszych Niemiec, pokrywały się z terytoriami podbitych szczepów germańskich, także na północy Francji ( Bretania, Normandia ), książęta ci reprezentowali silną władzę polityczną,
g) Karol W. wprowadził na terenach przygranicznych margrabstwa ( marchie: duńska, windyjska, friulska, hiszpańska, bretońska ), obejmujące teren większy niż hrabstwo, margrabiego mianował król, margrabia miał o wiele szersze kompetencje niż hrabia, zwłaszcza w dziedzinie wojskowości, mógł utrzymywać stosunki z państwami sąsiadującymi z marchią.
g) wysłańcy pańscy ( missi dominici )- hrabiowie byli urzędnikami królewskimi powoływanymi na czas krótki i odwoływanymi, popełnili one liczne nadużycia, toteż zrodziła się myśl powołania organów nadrzędnych, które by kontrolowały ich działalność- cały kraj objęto więc pewną liczbę okręgów inspekcyjnych ( missatica ), w których missi dominici zaopatrzeni przez króla w pełnomocnictwa, wykonywali kontrolę- występowali w dwójkę- jeden hrabia, jeden biskup:
- odwiedzali hrabstwa,
- zbierali skargi,
- czuwali nad stosowaniem prawa,
- zdawali raporty ze swych inspekcji
W 877 hrabiowie wymusili od Karola Łysego usankcjonowanie zasady dziedziczności urzędów i beneficjów. W ten sposób powstały liczne dynastie dziedzicznych książąt: hrabiów i wicehrabiów, wywodzących się z urzędników królewskich- hrabiów i wicehrabiów. Księstwa i hrabstwa stały się terenem władzy urzędników królewskich, przekształciły się w lenna w posiadaniu dziedzicznych książąt i hrabiów. Hrabiego z królem łączył stosunek lenny, a nie służbowy.
Obowiązki ludności wobec państwa.
Państwo Karolingów wykazywało ogromną troskliwość o pomyślność i dobrobyt ludności, budowano drogi, zakładano targi, bito własną monetę, utrzymywano porządek wewnętrzny, oświatę, roztaczano opiekę nad biednymi, zaprowadzono obyczajowość.
W X, XI i XII w. rola państwa zaczyna się zamykać w zakresie wojny i sądownictwa, a troskę o dobrobyt moralny ( oświata, etyka ) oraz materialny ludności ( handel, przemysł, komunikacja, ubodzy, higiena ) pozostawia Kościołowi oraz związkom prywatnym.
1. Obowiązek podatkowy- dochody monarchy pochodziły z:
a) dochodów z ziemi, która była jego własnością,
b) pociągania poddanych do usług i robocizn w naturze,
c) podatków ( tribus ),
d) wpływy z dóbr królewskich od czas uporządkowania ich zarządów przez kapitularz de villis,
e) regaliów- praw finansowych zastrzeżonych wyłącznie dla monarchy ( prawo nakładania ceł, myt, bicia monety, opłat targowych, monopol górniczy ),
f) kar pieniężnych, z których 2/3 szła do monarchy, 1/3 dla hrabiego oraz konfiskaty majątków,
2. Murea- obowiązek ludności do budowania grodów, dawania tam stróży, robót koło dróg i mostów, przenoszenia poczty królewskiej, dostarczania kwater ( stationes ), żywności, koni, podwód monarsze,
3. Obowiązek policyjny- ciążący na członkach tej samej centeny, mogą domagać się ujęcia złoczyńcy lub wskazania go władcy,
4. Obowiązek sądowy- w czasie przyjazdów hrabiego do centeny, wszyscy wolni musieli zjawić się na zgromadzeniu sądowym, aby zatwierdzając wyrok rachinburgów, nadając mu ostateczną sankcję ( auctoritas ). Ze względu na uciążliwość tego obowiązku- reforma w IX w.:
a) sądy większe- dla spraw ważniejszych ( causae maiores )- stawić się miała cała ludność, ale odbywały się one co najwyżej 3-4 razy w roku,
b) sądy mniejsze - dla spraw mniej ważnych ( causae minores )- co 6 tygodni, udział brał sędzia i jego doradcy.
c) wszyscy wolni mieli obowiązek udziału w sądzie gorącego prawa- gdy sprawcę schwytano na gorącym uczynku popełnienia przestępstwa lub gdy usłyszano wołanie poszkodowanego.
Na miejsce rachinburgów Karol W. wprowadził ŁAWNIKÓW ( SCABINI )- mieli oni prawo "wynalezienia" wyroku czyli wydania opinii, jaką zasadę prawną powinien sędzia ( hrabia lub sołtys ) w danym konkretnym przypadku zastosować.
5. Obowiązek wojskowy- jeszcze dotkliwszy i rujnujący małych właścicieli- reforma Karola W.- tylko właściciel majątku większego niż 3 łany jest obowiązany stawić się osobiście na wojnę,
- właściciele mniejszych posiadłości mają być łączeni po kilku- tak aby ich posiadłości tworzyły 3 łany i aby płacili wspólny podatek wojskowy ( ADIUTORIUM ), z którego utrzymuje się ich zastępca na wojnie.
Państwo lenne
Kolebką ustroju lennego było państwo frankońskie. Po jego rozpoczęciu stał się ustrojem państw narodowych, dotarł także do Anglii. Występował także np. w Japonii.
W 843 traktatem w Verdun rozpadła się monarchia frankońska na państwo frankońskie, niemieckie i państwo Lotariusza. Z państwa frankońskiego powstała Francja, z państwa niemieckiego- Niemcy, następnie- po rozciągnięciu zwierzchnictwa cesarza nad częścią Lotariusza- Święte Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego.
1) Księstwa we Francji
a) ostatni Karolingowie nie potrafili podołać napadom Saracenów, Normanów. Wówczas w każdej ziemi francuskiej zjawiały się pewne rodziny, dookoła których skupiała się ludność dla obrony przez napadami:
- np. Odo, hrabia Paryża odpiera w 866 uderzenie Normanów i utrwala swą władzę ( bez pozwolenia monarchy ) na terenie wokół Paryża- Ile de France- dux Franciae.
- niebawem postępują tak inni hrabiowie, którzy łączą kilka hrabstw w swym ręku i tytułują się duces ( Szampania, Anjou- Andegawania, Bretania, Flandria, Akwitania, Gaskonia, marchia hiszpańska ),
Skutki rozpadu państwa Franków:
- nastąpił wzrost znaczenia urzędników prowincjonalnych, z których wielu kumulując urząd i majątki ziemskie uzyskało faktycznie pozycję władców, tyle, że bez korony,
- istniejący partykularyzm polityczny uległ spotęgowaniu przez partykularyzm gospodarczy, pojawiły się "włości- państwa" należące do możnowładztwa,
- duchowieństwo objął proces zeświecczenia a wśród duchownych pojawiło się wielu właścicieli ziemskich.
b) osobne stanowisko księcia Normandii- uznał się lennikiem francuskiego króla w Rollo, ale otrzymał lenno ( Normandię ) jako beneficjum z rąk królewskich.
2) Niemcy
a) najazdy Normanów ( Duńczyków ) i Madziarów,
b) w wyniku skupienia się ludzi wokół rodzin hrabiowskich ( było to łatwiejsze- tradycje odrębności szczepowej, silne różnice kulturalne i językowe ( Saksonia, Szwabia, Lotaryngia, Frankonia, Bacona, marchie: austriacka, brandenburska, Burgundia, Czechy, Flandria ( XII w.- 16 księstw ),
c) księstwa duchowne- wręczenie pastorału biskupem biskupom i opatom, niektórzy z nich otrzymują pewne terytoria do zarządu ( arcybiskup koloński- Westfalia- miało to służyć osłabieniu władzy książąt świeckich ).
3) Normandia
a) książę rozdawał ziemię na prawie lennym rycerzom normandzkim, ale posiadał władzę nieograniczoną,
b) zarządzał w sposób jednolity przez urzędników,
c) sam wydawał ustawy,
d) zaprowadził ład w skarbowości,
e) był bezpośrednim lennodawcą swych rycerzy,
f) urządzał sądownictwo na dworze,
Księstwo normandzkie uchodziło za najlepiej administrowane państwo tamtej epoki. Wywarło ono wpływ na kształtowanie się ustroju zarówno Francji jak i Anglii.
4) Anglia- od 1066 bitwa pod Hastings Wilhelma Zdobywcy,
a) obalił dawne państwa anglosaskie i zjednoczył je w monarchię feudalną,
b) rycerstwu rozdawał prowincje i mniejsze obszary w zamian za służbę wojskową, inne obowiązki opiera na kontrakcie lennym,
c) utrzymuje się związek między monarchą a hrabią ( szeryfem ),
d) stałe objazdy urzędnikom królewskich ( justycjonariuszy ) po kraju,
e) system podatkowy ( tallagia, scutagia ), osobny urząd- saccorum,
f) ustawy i zarządzenia procesowe ( brevia ),
g) ograniczenie przywilejów wojskowych baronów:
- baronowie więksi ( prowincje ),
- baronowie mniejsi ( mniejsze lenna )- razem tenentes in capite,
h) brak niezależnej od monarchy władzy książęcej,
g) władza króla- choć w zasadzie absolutna godziła się z rozwojem samorządem lokalnego,
Te państwa oparły się już na nowej podstawie gospodarczej- wielkiej własności ziemskiej.
Ustrój polityczny I Rzeszy
Francia orientalis- Regnum Theutonicorum- od XI w. Cesarstwo Rzymskie- od II poł. XII w.- od Sacrum Imperium- poł. XIII w.- Sacrum Romanum Imperium- od XV w. Święte Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego ( das heilige Romische Reich deutscher Nation ).
1. Król- od 962 cesarz, od 961 także król Włoch
Pełnił funkcje:
a) zwierzchniego pana lennego, co formalnie mogło doprowadzić do objęcia opróżnionych lenn, na przeszkodzie stanął jednak panujący w Niemczech tzw. przymus nadawczy lenn, zgodnie z którym król zmuszony był nadawać opróżniony lenno nowemu lennikowi w ciągu roku,
b) właściciela dóbr państwowych, z tym że były one okrojone na skutek nadań na rzecz osób trzecich. Nadania takie często stosował król, wobec czego od poł. XII w. ustaliła się zasada, że panujący nie może wyzbyć się dóbr państwowych bez zgody elektorów. Ze względu na elekcyjność tronu dokonano rozdzielenia prywatnych dóbr króla od dóbr państwowych,
c) najwyższego sędziego- to uprawnienie także ulegało ograniczeniu przez przywileje przekazujące sądownictwo w ręce feudałów, początkowo nie podlegał żadnemu sądowi, jednak w XII w. ustaliła się zasada, że prawo sądzenia króla przysługuje palatynowi nadreńskiemu- przewidywało ją Zwierciadło saskie,
d) naczelnego dowódcy wojskowego,
e) teoretycznie był nieusuwalny
f) tron elekcyjny, co przyczyniło się do osłabienia władzy królewskiej, wyboru władcy dokonywali możnowładcy ( od XII w. ), którzy byli bezpośrednimi lennikami króla. Zasady wyboru króla ustaliła Złota Bulla 1356 Karola IV.
- w czasie bezkrólewia rządy sprawował palatyn reński i książę saski,
- skład kolegium wyborczego: 7 elektorów:
- arcybiskup moguncki- przewodniczył kolegium, miał głos decydujący,
- arcybiskup koloński,
- arcybiskup trewirski,
- król czeski,
- palatyn reński,
- książę sasko- wirtemberskie,
- margrabia brandenburski,
- obowiązywała zasad większości głosów,
- ogłoszenie wyboru powinno nastąpić w ciągu 3 miesięcy od opróżnienia tronu, a wybór- w ciągu 30 dni od zebrania się elektorów,
- elekt przez wybór uzyskiwał tytuł króla rzymskiego z prawem koronacji na cesarza,
- miejscem wyboru był Fryburg, koronacji- Akwizgran, na cesarza- Rzym,
2. Organy centralne
a) dwór monarszy:
- kanclerz ( arcybiskup moguncki ),
- rada nadworna ( Hofrat ) złożona z dostojników rekrutujących się z najbliższego otoczenia panującego,
- zjazd nadworny ( Hoftag ), z czasem przekształcił się w Sejm Rzeszy, ustaliła się zasada, iż w ważniejszych sprawach państwowych król ma obowiązek zasięgać rady książąt, od poł. XIII w. na sejmy zaczęto powoływać także przedstawicieli miast państwowych i biskupich z prawem zabierania głosu w sprawach miejskich. Od XIV w. do udziału w obradach Sejmu powoływano także hrabiów i panów, którzy mieli bezpośredniość państwową, tj. nie podlegali władzy żadnego z książąt terytorialnych. W XV w. na Sejmie ustaliły się trzy części:
- kolegium elektorów,
- kolegium książąt hrabiów i panów,
- kolegium miast
Zgoda Sejmu konieczna była na:
- ogłoszenie wyprawy wojennej,
- zawarcie traktatu z innym państwem,
- utworzenie nowego księstwa,
3. Sądownictwo
a) sądem centralnym był sąd nadworny, którego kompetencje były ograniczone przywilejami władców terytorialnych,
b) sąd kameralny- zajął miejsce sądu królewskiego, z którego wykształcił się w 1495 państwowy sąd kameralny,
c) sądy pokoju ziemskiego- sprawy o naruszenie ziemi,
d) wolne sądy- sądy Femy ( Freigerichte, Ferngerichte ), wywodzące się z dawnych sądów sprawowanych przez hrabiów w oparciu o bannus sądowy od króla,
4. Władztwa terytorialne
Początkowo głównym zagrożeniem dla centralizacji monarchii byli książęta szczepowi, którzy pokonani zostali w 1180. Od tej pory nastąpił jednak szybki rozwój księstw znajdujących się w ręku bezpośrednich wasali cesarza.
Prawa zwierzchnie władców terytorialnych rozszerzyły:
- przywileje Fryderyka II dla książąt duchownych ( 1220- Confoederatio cum principibua eclesiasticis ) oraz dla świeckich ( 1232, potwierdzony w 1235 Statutum in favorem principium ). Cesarz:
- zrzekł się w nich wielu regaliów ( bicia monety, zakładania targów i miast, gdyby ich wykonywanie godziło w interes władców terytorialnych ),
- zrzekł się prawa nakładania nowych podatków,
- zrzekł się przyjmowania do miast królewskich zbiegłych poddanych oraz przyznawał możnym pełnię władzy sądowniczej,
Podczas gdy w innych krajach europejskich nastąpiły tendencje zjednoczeniowe, rozwój polityczny Niemiec szedł w odwrotnym kierunku, ku partykularyzmowi. Książęta niemieccy przeciwstawiali się wszelkim próbom umocnienia władzy centralnej. Rzesza przekształciła się w państwo złożone z coraz bardziej niezależnych terytoriów.
- przywileje dla elektorów:
- dziedziczność godności elektorskiej według primogenitury w linii męskiej,
- niepodzielność terytorium elektorskiego,
- ochrona prawna równa cesarskiej ( prawo majestatu ),
- najwyższe sądownictwo z zakresu apelowania do króla ( privelgium de non apellando ),
- zniesienie prawa króla do wywoływania spraw, które zawisły w sądzie elektora ( privelgium de non evocando ),
- szereg regaliów,
4a) Organizacja władzy w terytoriach:
a) od XIII w. książęta nie mogli ustanawiać nowych podatków bez zgody reprezentacji swojej ziemi ( 1231- Sententia de iure statuum ),
b) na narady książęta powoływali także drobniejszą szlachtę i przedstawicieli miast, ukształtowały się reprezentacje stanowe ( Landtagi )- we wszystkich sprawach dotyczących całego terytorium książę ma obowiązek zwołać sejm krajowy, w którym zasiadało duchowieństwo, szlachta, przedstawiciele miast,
c) prawo oporu ( wypowiedzenia posłuszeństwa ),
d) organami centralnymi we władztwach terytorialnych były rady nadworne,
e) organami lokalnymi- urzędnicy, pełniące funkcje administracyjne i sądownicze, mianowani przez księcia,
f) sądownictwo:
- sąd nadworny księcia ( sprawy karne, jednocześnie wyższa instancja, a jeżeli władca posiadał privelgium de non apellando, wówczas wyroki sądu nadwornego były ostateczne ),
- sądy lenne,
- sądy kościelne,
- sądy miejskie,
- sądy chłopskie
W XV w. pojawiły się w Rzeszy dwie potęgi dynastyczne: Hohenzollernowie, którzy w 1415 uzyskali Brandenburgię, a w 1455 odkupili od Krzyżaków Nową Marchię i Wettynowie, którzy poł. XIII w. jako lenno dzierżyli marchię miśnieńską oraz Turyngię. W 1423 uzyskali księstwo saskie wraz z prawami elektorskimi.
Ustrój polityczny Anglii:
Okres panowania monarchów z dynastii normandzkiej oraz pierwszych Plantagenetów charakteryzował się ugruntowaniem silnej władzy królewskiej i stawianiem skutecznego oporu tendencjom odśrodkowym reprezentowanym przez wielkich baronów.
1. Król
a) najwyższy zwierzchnik lenny- obowiązuje zasada "wasal mego wasala jest moim wasalem",
b) Wilhelm Zdobywca, podkreślając patrymonialny charakter swej własności, konfiskował zdobywane ziemie swoich przeciwników, włączając rozległe tereny do własnej domeny, resztę nadając jako lenna normandzkim rycerzom,
c) najwyższy sędzia, ograniczenie działalności innych sądów przez sąd królewski,
d) prawo wydawania ustaw,
e) kierowanie polityką zagraniczną,
f) powoływanie urzędników ( przybysze z Francji ),
Baronowie dążyli do ograniczenia władzy monarszej, co na krótko im się udało dzięki przywilejom fiskalnym na rzecz feudałów świeckich i duchownych ( 1110, 1135, 1136 ). Kres uzurpacjom baronów położył dopiero Henryk II Plantagenet.
2. Organy centralne
Ustrój państwa angielskiego stanowił konglomerat instytucji normandzkich i anglosaskich, które podlegając ewolucyjnym przekształceniom nadawały angielskiej monarchii wczesnofeudalnej, zachowującej polityczną jedność, odmienny, charakterystyczny dla niej kształt.
a) kuria królewska ( curia regis ),- kontynuacja zgromadzenia witanów, miała głos doradczy, funkcje kontrolne, dworskie, wojskowe, sąd I instancji dla bezpośrednich wasali króla ( iudicium parum- sąd parów ) w sprawach dotyczących króla oraz sąd apelacyjny,
- Rada Zwyczajna ( consilium ordinarum ) składała się z urzędników nadwornych, których opinii zasięgał król przed podejmowaniem ważnych decyzji,
- Wielka Rada ( magnum consilium ), złożona z bezpośrednich wasali króla
b) Exchequer- centralny organ skarbowy i trybunał właściwy w sprawach związanych z działalnością skarbu królewskiego ( prawdopodobnie na wzór instytucji normandzkiej ),
c) urzędnicy nadworni ) zwłaszcza kanclerz- zawsze osoba duchowna od czasów Edwarda Wyznawcy ) oraz wielki justycjariusz ( główny pomocnik i zastępca króla, zwłaszcza w przypadku jego nieobecności w kraju ).
3. Organy lokalne
a) hrabiowie ( earla )- dziedziczni, był to jednak tytuł honorowy, który nie dawał żadnej efektywnej władzy, bowiem faktycznym naczelnikiem hrabstwa był nominowany przez króla szeryf ( wicehrabia ), mający władzą sądową, policyjną, skarbową, wojskową,
b) funkcje szeryfów zostały przejęte przez sędziów objazdowych i sędziów koronnych ( koronerów )
c) zgromadzenia hrabstwa ( shiremoor ) odbywały się pod przewodnictwem
- szeryfa jako przedstawiciela króla,
- biskupa reprezentującego Kościół
- ealdormana występującego w imieniu hrabstwa:
4. Sądownictwo
a) sąd królewski- I instancja w sprawach dotyczących króla i bezpośrednich wasali korony,
b) sąd skarbowy ( Exchequer ),
c) sądownictwo patrymonialne,
d) sądy lenne,
e) sądy kościelne