Nadciśnienie tętnicze należy obecnie do najbardziej rozpowszechnionych chorób na świecie i w wielu krajach jest ono najczęstszą - bezpośrednią lub pośrednią - przyczyną zgonów wśród dorosłej populacji ludzkiej. W świetle badań epidemiologicznych uważa się, że jest ono wraz z chorobą wieńcową przyczyną ponad połowy wszystkich zgonów spowodowanych chorobami układu krążenia. W związku z powyższym istotną wagę przykłada się zarówno do zapobiegania, jak i skutecznego monitorowania i leczenia nadciśnienia tętniczego.
NADCIŚNIENIE TĘTNICZE
Trwale utrzymujące się wartości ciśnienia skurczowego („górnego”) powyżej 160 mmHg (słupa rtęci) oraz ciśnienia rozkurczowego („dolnego”) powyżej 95 mmHg.
Jeśli ciśnienie skurczowe waha się pomiędzy 140 i 160 mmHg mówimy o nadciśnieniu „łagodnym”. Nie znaczy to wcale, że ciśnienie skurczowe nieco wyżej od 160 mmHg jest nadciśnieniem „złośliwym”. To określenie zarezerwowane jest dla szczególnie ciężkiej postaci nadciśnienia tętniczego, które charakteryzuje się na ogół nie tylko wysokimi wartościami zarówno ciśnienia skurczowego, jak i rozkurczowego, ale przede wszystkim szybko postępującymi zmianami w takich narządach, jak mózg (udary), serce (zawał serca, niewydolność krążenia) i nerki (ich niewydolność).
U każdego człowieka w pewnych sytuacjach życiowych( intensywne parcie na stolec przy zaparciach, wymioty, intensywnie przeżywany stosunek płciowy, parte bóle porodowe) dochodzi do krótkotrwałego podwyższenia ciśnienia tętniczego. Sytuacji tych nie można jednak zaliczyć do stanów chorobowych.
W 90% przypadków przyczyna nadciśnienia nie jest znana( nadciśnienie samoistne lub pierwotne).
Tylko w 10 % przypadkach przyczyny nadciśnienia są znane (nadciśnienie wtórne). W przypadkach tych nadciśnienie jest następstwem różnych chorób, np. nerek, gruczołów wydzielania wewnętrznego ( nadciśnienie hormonalne), tętnic.
Nadciśnienie często jest dziedziczne. Częstsze jest również:
U palących,
U ludzi z nadwagą,
U ludzi spożywających w nadmiarze sól kuchenną,
U ludzi w stanie stresu.
Nadciśnienie trwające przez dłuższy czas obciąża nadmiernie serce. Serce pompuje krew do tętnicy głównej (aorty) pod większym ciśnieniem.
Pod wpływem nadciśnienia dochodzi do uszkodzenia naczyń mózgowych np. stwardnienia, utraty elastyczności, niekiedy pękania (udar krwotoczny).
Nadciśnienie tętnicze - nawet znaczne - może przebiegać zupełnie bezobjawowo.
Przy bardzo wysokich wartościach ciśnienia tętniczego mogą wystąpić bóle i zawroty głowy, szum w uszach, zaczerwienienie twarzy, krwawienia z nosa.
Ponieważ „nadciśnienie nie boli”, choroba ta nie jest niestety traktowana poważnie przez chorych. Jest to niepokojące, ponieważ następstwa nadciśnienia mogą być niebezpieczne dla życia.
Nadciśnienie tętnicze jest bardzo często wykrywane zupełnie przypadkowo. Ale nawet wtedy, kiedy zostanie wykryte, hipertonik (osoba z nadciśnieniem tętniczym) bagatelizuje swoją chorobę i nie poddaje się leczeniu.
Z punktu widzenia klinicznego wyróżniamy:
nadciśnienie tętnicze pierwotne, zwane inaczej samoistnym lub chorobą nadciśnieniową,
nadciśnienie tętnicze wtórne, będące objawem w przebiegu różnych chorób, zwane nadciśnieniem objawowym.
NADCIŚNIENIE TĘTNICZE PIERWOTNE (choroba nadciśnieniowa)
Istotą choroby nadciśnieniowej, czyli nadciśnienia tętniczego pierwotnego, jest nadmierny wzrost ciśnienia tętniczego bez uchwytnej, dotychczas jeszcze nie wyjaśnionej jednoznacznej przyczyny. Powszechnie przyjmuje się , że przyczyną jego są czynniki dziedziczno - genetyczne oraz zaburzenia nerwicowe i regulacji wyższych ośrodków nerwowych, warunkowane sytuacjami konfliktowymi w środowisku rodzinnym lub zawodowym, stałym napięciem psychicznym, poczuciem odpowiedzialności, otyłość, itp. Ostatnią dużą rolę w rozwoju nadciśnienia tętniczego pierwotnego przypisuje się przewlekłemu podwyższeniu stężenia sodu w surowicy krwi, warunkowanymi np. zwiększoną konsumpcją soli kuchennej nadmiernym soleniem potraw).
Chorobę nadciśnieniowa wykrywa się zazwyczaj przypadkowo podczas pomiaru ciśnienia tętniczego lub przy badaniach okresowych pracowników, a niekiedy dopiero w chwili wystąpienia groźnych dla życia powikłań. Rozpoznaje się ją dopiero po kilkakrotnym stwierdzeniu podwyższonego ciśnienia tętniczego krwi. Charakteryzuje się ona zazwyczaj bardzo powolnym rozwojem zmian chorobowych. W początkowym okresie nadciśnienie może mieć chwiejny charakter i ujawniać się tylko w określonych sytuacjach. W niektórych jednak przypadkach ma ono od początku charakter utrwalony i przebieg jego jest utrwalony. W zależności od czasu trwania choroby, jej przebiegu, nadzoru lekarskiego i ustabilizowania lekami korzystnego poziomu ciśnienia, spotykamy różne zespoły odczuwalnych objawów chorobowych lub stwierdzanych przez lekarza zmian.
Okres nadciśnienia chwiejnego tzn. okres w którym istnieje w prawdzie podwyższone ciśnienie tętnicze, ale stopień jego podwyższenia wykazuje pewne wahania,
Okres nadciśnienia utrwalonego tzn. okres o którym mówimy wtedy gdy mamy do czynienia ze stale podwyższonym ciśnieniem krwi - tak skurczowym jak i rozkurczowym.
Do wstępnych objawów nadciśnienia tętniczego należą:
Zwiększona pobudliwość nerwowa,
Zaburzenia snu,
Uczucie przemijającego ucisku w głowie, zwłaszcza w okolicy potylicy i skroniach,
Kołatanie serca,
Szum i zawroty głowy,
Miernie podwyższone ciśnienie tętnicze krwi.
W późniejszym okresie wymienione, subiektywnie odczuwane dolegliwości utrzymują się nadal. Są one nawet bardziej przykro odczuwane ze względu na wzrost ich nasilenia i dłuższe okresy występowania. Zaznacza się już obniżenie sprawności psychicznej i fizycznej, warunkowane w znacznym stopniu przede wszystkim wzrostem ogólnego rozdrażnienia i niepokoju. Równocześnie chory zaczyna odczuwać dolegliwości sugerujące dołączającą się niewydolność wieńcowa (pieczenie tuż za mostkiem) oraz niedomogę lewej komory mięśnia sercowego ( zadyszka przy fizycznych wysiłkach).
W kolejnym okresie rozwoju nadciśnienia, w nadciśnieniu już utrwalonym chorzy odczuwają bardziej stałe, znacznie silniejsze bóle i zawroty głowy oraz szum w uszach, zaburzenia pamięci, znaczną bezsenność, a niekiedy nawet nudności i wymioty.
W schyłkowym okresie nadciśnienia, zwanym tez okresem zejściowym nadciśnienia, obserwuje się pełny zespół opisanych dolegliwości i zmian narządowych. W okresie tym nadciśnienie tętnicze może być utrwalone na bardzo wysokim poziomie, ale może tez być dość znacznie obniżone na skutek rozwijającej się równolegle niewydolności krążenia, zwłaszcza lewej komory serca. Ze względu na znaczne zaawansowanie zmian stwardznieniowych naczyń występuje znaczne zniedołężnienie psychiczne i ruchowe, dołącza się niewydolność nerek, upośledzenie wzroku, pogłębienie niewydolności wieńcowej serca do zawału serca włącznie.
LECZENIE
Nadciśnienie tętnicze pierwotne wymaga racjonalnego, uregulowanego trybu życia, przestrzegania zaleconej diety i zasad higienicznego trybu życia oraz systematycznego stosowana zalecanych przez lekarza leków. Możliwości farmakologicznego korygowania ciśnienia tętniczego są obecnie bardzo duże. Preparat leczniczy musi jednak być dobrany przez lekarza stosownie do stopnia zaawansowania choroby.
NADCIŚNIENIE TĘTNICZE WTÓRNE (objawowe)
Nadciśnienie tętnicze wtórne jest też zwane często objawowym dlatego, że nie stanowi ono samo w sobie pierwotnej choroby, ale jest jedynie wtórnym objawem i następstwem stanu chorobowego, w przebiegu którego dochodzi do nadciśnienia. Objawy odczuwane przez człowieka z nadciśnieniem wtórnym są takie same, jak przy nadciśnieniu pierwotnym. Oprócz objawów charakterystycznych dla nadciśnienia chory odczuwa inne dolegliwości związane z chorobą zasadniczą.
Wśród najczęstszych przyczyn nadciśnienia wtórnego, w przebiegu których występuje podwyższone ciśnienie tętnicze, należy wymienić różne stany chorobowe oraz anomalie rozwojowe naczyń tętniczych zaopatrujących nerki w krew. Z innych chorób doprowadzających do podwyższenia ciśnienia tętniczego należy wymienić niektóre choroby gruczołów dokrewnych z zaburzeniami hormonalnymi oraz guzy i urazy mózgu, stany zapalne mózgu i opon mózgowia, zatrucie ołowiem, itp.
Leczenie objawowe nadciśnienia tętniczego wtórnego jest podobne jak pierwotnego. Efekt leczniczy jest ponadto uwarunkowany rodzajem i skutecznością leczenia choroby zasadniczej powodującej nadciśnienie.
CZŁOWIEK Z NADCIŚNIENIEM TĘTNUICZYM
Człowiek z pierwotnym, czyli samoistnym ciśnieniem tętniczym nie może zajmować postawy biernej i negatywnej w stosunku do potrzeb systematycznych kontroli lekarskich i okresowego pomiaru ciśnienia tętniczego. W przypadku systematycznego leczenia pod nadzorem lekarza można uniknąć wielu niekorzystnych zjawisk i powikłań obserwowanych w przebiegu nadciśnienia tętniczego.
Osoby cierpiące na nadciśnienie popełniają zwykle przy jego leczniczym monitorowaniu zasadniczy błąd, przerywając spontanicznie leczenie z chwilą stwierdzenia powrotu ciśnienia tętniczego do poziomu uznanego przez lekarza jako norma do danej grupy wiekowej i płci. Zapominają, że powróciło ono przecież do normy dzięki zażywaniu leków powodujących jego obniżenie.
Zapomina się o tym, że mając pierwotne nadciśnienie krwi musi się leki zalecane przez lekarza w mniejszych lub większych dawkach (ustalonych w toku obserwacji i kontroli lekarskiej) stosować praktycznie stale.
W wyniku zaprzestania przyjmowania leków ciśnienie krwi powraca do poziomu patologicznego podwyższenia. Często, zanim chory się zorientuje, może ono dać już przykre dla niego niekorzystne skutki. Stwierdziwszy po pewnym czasie (od przerwania leczenia) znów podwyższone ciśnienie tętnicze pacjent taki zaczyna ponownie zażywać leki obniżające ciśnienie krwi, uzyskuje jego obniżenie, przerywa znów zażywanie leków, a ciśnienie krwi ulega podwyższeniu. W ten sposób sam chory w nieświadomości powoduje znaczne wahania ciśnienia, których organizm i jego poszczególne narządy nie lubią, a ściany naczyń (zwłaszcza mózgu) mogą w którymś momencie mogą nie wytrzymać tego zmiennego naporu.
Aby nie dopuścić do dość przykrych, często bardzo niekorzystnych następstw nadciśnienia, osoby takie muszą:
Dbać o systematyczne jego monitorowanie, czyli kontrolowanie,
Unikać wysiłków fizycznych wyzwalających zmęczenie, zadyszkę lub zauważalne zaczerwienienie twarzy, zawroty lub bóle głowy,
Ograniczyć używanie soli, która powoduje zatrzymanie wody w organizmie i tym samym zwiększa objętość krwi krążącej,
Zastąpić ciężką pracę w warunkach ciągłego stresu i zdenerwowania lżejszą, mniej denerwującą,
Ćwiczenia fizyczne uprawiać z umiarem i pod ścisłą kontrolą lekarską wraz z kontrolą ciśnienia tętniczego,
Bardzo pożądane są częste, ale krótsze okresy urlopu wypoczynkowego.
Zakazane jest:
Nadmierne plażowanie i nasłonecznienie,
Palenie tytoniu, który - wyzwalając kurcz mięśni ścian naczyń - doprowadza do podwyższenia ciśnienia,
Picie alkoholu, który powoduje rozszerzenie naczyń, umożliwia większy lokalny napór ciśnienia w określonym miejscu na ścianę naczynia.
Ściana naczynia może nie wytrzymać (w miejscu osłabienia np. zmianami miażdżycowymi) tego naporu i ulec pęknięciu. Dochodzi wówczas do krwotoku. Jeśli to nastąpi np. w obszarze mózgu, powoduje jego uszkodzenie, niedowład i nierzadko staje się przyczyną śmierci.
W leczeniu bądź utrwalaniu korzystnych wyników leczenia dobre rezultaty daje zmiana otoczenie, a więc również leczenie sanatoryjne w odpowiednio dobranym uzdrowisku.
Zapobieganie nadciśnieniu pierwotnemu, czyli samoistnemu, polega na unikaniu tych wszystkich czynników, co do których istnieją obserwacje, że sprzyjają rozwojowi nadciśnienia, a więc przede wszystkim napięcia nerwowego, stresów i urazów psychicznych oraz nadwagi.
Zapobieganie nadciśnieniu wtórnemu, czyli objawowemu, wiedzie poprzez staranne leczenie stanów chorobowych, które w swym rozwoju mogą wyzwolić mniej lub bardziej trwałe i wysokie nadciśnienie tętnicze (np. choroby nerek i dróg mózgowych). Wszystkie inne zalecenia, opisane przy nadciśnieniu pierwotnym, są tu również aktualne.
ZALECENIE ŻYWIENIOWE
W nadciśnieniu tętniczym ograniczenie energii do1700 - 2000 kcal wpływa korzystnie na obniżenie ciśnienia. Należy ograniczyć tłuszcze, zwłaszcza nasycone do 25% dobowego pokrycia energetycznego. Białko podaje się w ilości 1 g/kgmc. Dieta bogato białkowa podnosi ciśnienie, natomiast obniża dieta bogato węglowodanowa. Celem diety jest znaczne ograniczenie sodu - podaje się 1 - 3 g soli kuchennej. Sól kuchenną należy zastąpić solą potasową i łagodnymi przyprawami - stosując czosnek (wpływa na obniżenie ciśnienia), majeranek, bazylia, estragon, zieloną pietruszkę, koperek. Zwiększyć należy podaż witamin, zwłaszcza witaminy C (podczas stosowania leków moczopędnych większość witamin wydalana jest z moczem). Z diety powinno się wykluczyć napoje podnoszące ciśnienie: kawę naturalną, mocną herbatę, alkohol. Zaleca się pokarmy łatwo strawne, gotowane, duszone bez tłuszczu, pieczone w folii przezroczystej , w pergaminie, nie zalegające długo w żołądku, nie powodujące wzdęć. Nie zaleca się produktów bogatych w sód i zawierające sól kuchenną, jak: słone paluszki, chipsy, chrupki, krakersy, wędzone mięso, wędliny, produkty marynowane, kiszone, konserwy, potrawy typu fastfud, hamburgery, zapiekanki, pizza. Należy zwiększyć spożycie owoców i warzyw w postaci surowej, zwłaszcza bogatych w potas: banany, brzoskwinie, czarny porzeczki, brukselka, czosnek, pietruszka - nać, szpinak, pomidory, ziemniaki, suche nasiona roślin strączkowych (groch, fasola, soja) oraz otręby pszenne, które są bardzo dobrym źródłem potasu i otręby owsiane - zawierające błonnik rozpuszczalny, który wpływa na zmniejszenie stężenia cholesterolu i glukozy we krwi. Zaleca się także w diecie orzechy włoskie.
Dobre rezultaty można uzyskać, stosując 1 - 2 razy w tygodniu dietę ryżową, ziemniaczaną, owocową lub mleczną.
Dieta ryżowa
250 - 300 g ryżu. Ugotowany ryż bez soli podaje się w 5 - 6 posiłkach z dodatkiem owoców lub warzyw w postaci sosów, kompotu.
Dieta ziemniaczana
1000 g ziemniaków ugotowanych w mundurkach (w celu zachowania jak największej ilości potasu) lub pieczonych. Podaje się 4 - 5 razy dziennie. Można podać do ziemniaków 300 - 500 ml przegotowanej wody z sokiem owocowym lub kompot.
Dieta owocowa
1000 g owoców, przede wszystkim jabłek w postaci tartej, pieczonej, kompotów; można stosować inne owoce bogate w potas. W celu urozmaicenia diety można podać 800 - 1000 ml soków owocowych słodzonych.
Dieta mleczna
800 - 1000 ml mleka podaje się w 5 - 8 porcjach dziennie.
Są to diety jednostronne, niefizjologiczne, obecnie rzadko stosowane.
Przykład diety
I śniadanie muesli z jogurtem
Tost z pieczywa pszennego razowego
Margaryna niskotłuszczowa
Wędlina z kurczaka
Surówka z papryki i jabłka z olejem
II śniadanie Sok z czarnych porzeczek
Pieczywo chrupkie
Obiad Barszcz czysty (150 ml)
Risotto z sosem pomidorowym
Surówka z selera, papryki, kukurydzy, jabłka, marchewki z oliwą
Kefir (150 ml) z truskawkami
Podwieczorek Banan
Kolacja Omlet z białka ze szpinakiem
Herbata owocowa
Drożdżówka
Literatura
1.Prof. Dr Fritz Beske, dr Hubertus Cranz, prof. Dr Klaus Jark, „ Choroba- Jak sobie radzić?”
2.Ciborowska Helena, Rudnicka Anna, „ Dietetyka- Żywienie zdrowego i chorego człowieka”, Wydawnictwo Lekarskie PZWL
3.Hasik Jan, „Gdy lekarz zaleci dietę”, Wydawnictwo WARTA,
4.Hasik Jan, Hryniewiecki Lech, Grzynisławski Marian, „Dietetyka”, Wydawnictwo Lekarskie PZWL,
5.Pod redakcją Kazimierza Janickiego, „Domowy poradnik medyczny“, Wydawnictwo Lekarskie PZWL.
6.Kwaśniewski Jan, „Dieta optymalna”, Wydawnictwo WGP,.
7. Wieczorek-Chełmińska Zofia, „Zasady żywienia i dietetyka stosowana”, Wydawnictwo PZWL,