ZASADY USTROJU POLITYCZNEGO PAŃSTWA - WYKŁADY dr Ewa Popławska

Egzamin pisemny w grupach 30.01.2008r. ( + zaliczenie ćw. ) - test, pytania jedno i wielokrotnego wyboru, pytanie opisowe lub kazus, np. Czym się wyraża zasada jawności politycznej?.

Dyżur - czwartek p. 1739, godz. 12:15-13:15.

Na wykładach polskie orzecznictwo i ustawodawstwo.

Sylabus + literatura - na stronie Katedry Prawa Konstytucyjnego.

Wykład z dnia 17.10.2008r.

Zasady ustrojowe - w państwie ustrojowym, państwie konstytucyjnym, w każdej gałęzi prawa funkcjonują zasady danej gałęzi. Fundament gałęzi prawa.

Definicja legalna - czyli definicja prawna.

Żaden akt prawny nie definiuje co to jest zasada, nie ma w konstytucji inf. słowa „zasada”, zapis ma charakter zasadniczy, uogólniający.

Gdy jest brak regulacji ( istnieją luki prawne ) odwołujemy się do zasad.

Zasady:

- dyrektywalne - normatywne, prawne, są wiążące, obowiązujące

- niedyrektywalne ( opisowe ) - zasadniczo nie obowiązujące, brak charakteru normatywnego.

Przykład: dwuizbowość - zasada dyrektywalna, jest przewidziana przez Konstytucję, wybory 5-cio izbowość - opisowa, niedyrektywalna.

Charakteryzacja zasad ustrojowych - są wymienione w I rozdz. Konstytucji, kolejne rozdziały konkretyzują zasady opisane wcześniej. Nie należy ich jednak utożsamiać z I rozdz., np. stolicą RP jest W-wa, korzenie z konstytucji przedwojennych, p. marzec `21r. I rozdz. RP.

Zasady ustrojowe są też w innych rozdziałach Konstytucji. II rozdział, podrozdział 1 - prawa i wolności - generalna zasada ustrojowa ( art. 30 - godność jako nienaruszalna, niezbywalna wartość na której oparta jest RP ) źródło innych praw i wolności.

Art. o dopuszczeniu RP do integracji w drodze umowy międzynarodowej - klauzula europejska ( integracyjna ).

Rozdział III - źródła prawa. Preambuła, w której są wymienione niektóre zasady ustrojowe - są szczególnie wyeksponowane - określenie systemu wartości. Niektóre zasady się powtarzają - szczególnie wyeksponowanie. Zasady, które są wyłącznie we wstępie, na podstawie poglądów doktryny, art. 8 Konstytucji, ust. 2 - czyli artykuły ( przepisy stosuje się ), jest domniemanie charakteru normatywnego we wstępie - zasada pomocniczości ( wyjątek ) jako jedyna jest wymieniona wyłącznie we wstępie, jest podstawą praw Konstytucji. Nakazuje podejmować decyzje w ja najniższym szczeblu organizacji. Władza publiczna nie powinna interweniować w mniejsze jednostki, np. samorząd, rodziny dopóki mogą sami rozwiązać problemy.

Drugie rozumienie - gdy mniejsza jednostka sobie nie radzi państwo musi przejąć inicjatywę. Mogą być samodzielnym wzorcem kontroli.

Charakteryzacja zasad ustrojowych:

• ustrojodawca zapewnia im szczególną trwałość

• nie ma formalnego zhierarchizowania norm prawnych ( są w 1 dokumencie Konstytucji ), nie ma charakteru nadrzędnego od innych art. Konstytucji

• suweren zapewnia nienaruszalność zasad ustrojowych ( w niektórych państwach zasady są nienaruszalne, zmiana jest nielegalna, np. Francja Konstytucja z 58 r. - republikańskie państwo, zakaz powrotu do ustroju monarchicznego, dot. przymiotników republiki czyli socjalnym, laickim; Niemcy `49r. - m.in. federalny charakter republiki, władza ludu, nadrzędność godności ludzkiej do wolności, nie można zmieniać zasady, lud ma wtedy prawo do oporu ( gdy przywódca chce je zmieniać ).

W Polsce zasada nie ma charakteru nienaruszalności, w pewnym stopniu art. 30 mógłby być nienaruszalny, ale nie ma formalnego zapisu o nienaruszalności.

Art. 235 - tryb zmiany Konstytucji - referendum o zmianie Konstytucji, gdy dot. rozdz. 1, 2 i 12 ( tryb zmian Konstyt. )

Ochrona Konstytucji - opozycja może zainicjować tę sytuację.

Katalog zasad ustrojowych:

- nie wyodrębniają zasad Niemcy, Japonia ( ich konstytucje ), konwencjonalizm katalogu zasad ustrojowych - zasada ustrojowa jest to wola ustawodawcy - nie ma jednolitego aktu ( W. Brytania - zasada suwerenności parlamentu - w żadnym innym państwie nie ma takiej zasady zawartej ).

- zasada uniwersalna - zasada podziału władz - podstawy ustroju demokratycznego, w Szwajcarii nie ma

- zasada pacyfizmu ( Japonia 46r. ) - narzucona przez USA, art. 9 - zakaz prowadzenia jakiejkolwiek wojny ( również obronnej ), wyrzekanie posiadania sił zbrojnych, nie ma armii tylko siły samoobrony.

Kategoria zasad ustrojowych polskiej konstytucji:

a). klasyczne - typowe dla państw demokratycznych podziału władzy

• zasada rządów przedstawicielskich

• zasada demokracji bezpośrednich

• zasada zwierzchnictwa narodu

• zasada państwa prawnego ( `89r. ) - antyteza reżimu totalitarnego, spotykana w konstytucjach państw środkowoeuropejskich, środkowowschodnich, które wyzwoliły się z totalitaryzmu

b). nowoczesne - dążące do unowocześnienia:

• art. 5 - zasada zrównoważonego rozwoju z ochrony środowiska

• art. 26 ust. 2 - neutralność polit. sił zbrojnych - nie są klasyczne, typowe dla współczesnych konstytucji

c). specyficznie polskie zasady - postrzeganie RP jako wspólnoty Polaków, np. wspieranie weteranów wojennych, związki z Polakami mieszkającymi za granicą.

Rozdział I Konstytucji RP - polska wspólnota narodowa a nie tylko republika, wspólnotowy charakter narodowy. Nie tylko katalog zasad ale i zasady działania w „rzeczy wspólnej”.

SK 24/02 - wyrok TK - skarga konstytucyjna.

Trybunał określił swoją rolę w sprawach orzekania w sprawach zasad ustrojowych. TK kieruje się, bada zgodność ustaw z przepisem uszczegóławiającym zasadę. Do zasady sięga w przypadku gdy brak jest przepisu uszczegóławiającego.

Zasada suwerenności:

1. aspekt zewnętrzny ( samodzielność, niepodległość państwa )

2. aspekt wewnętrzny - do jakiego podmiotu należy zwierzchnia władza w państwie.

Ad. 1 Jeśli dany byt nie będzie samodzielny nie można mówić o ustroju i zasadach.

( art. 9 - z przychylności prawa polskiego wobec prawa międzynarodowego ).

W historii ( średniowiecze ) zaczęto mówić o niej gdy zaczęły powstawać pojedyncze samodzielne państwa, np. monarchia wobec papieża. Początki prawa międzynarodowego - stosowana między suwerennymi pastwami .

XVII w. Jean Boder - francuski teoretyk - 3 cechy władzy suwerennej:

• niepodzielna

• bezwarunkowa

• nieograniczona.

Cechy władzy suwerennej:

a). pierwotność - nie musi posiadać swojego źródła pochodzenia

b). trwałość - jest ciągła w czasie, ma charakter liniowy ( piastuni posiadają kadencję )

c). samowładność - władza sprawowana samodzielnie, brak zewnętrznych wpływów na samodzielność władzy. Państwo jest suwerenne i równe - równe z innymi państwami, umowy międzynarodowe

d). całowładność - niezależność władzy państwowej, samodzielność w regulacji ogółu stosunków społ. na terenie danego państwa, ponosi odpowiedzialność

• zwierzchnictwo terytorialne - władna nad całym terytorium państwa, na obywateli i podmioty

• zwierzchnictwo personalne - władztwo nad obywatelami na i poza granicami terytorium

e). nieograniczoność - władza może stanowić i łamać prawo, które sama ustanowiła ( cecha zdezaktualizowana ), wymuszanie posłuszeństwa, granicą są prawa jednostki - art. 30, władza jest ograniczona tymi prawami.

Państwo - organizacja polit., która sprawuje władztwo nad terytorium i populacją. Warunki uznania danej organizacji polit. za organizację państwową:

• władza państwowa sprawowana efektywnie, możliwość wpływania, stosowania prawa

• uznanie przez społeczność międzynarodową.

Kosowo - nie ingerencja w suwerenność Serbii - wątpliwości, pierwszy warunek nie został spełniony. Pd. Osetia , Abchazja ( Gruzja ), mało państw uznało samodzielność. Różnica stanowisk międzynarodowych. O uznaniu nowych państw decydują interesy społeczności międzynarodowych. Prawo o charakterze konsensularnym - prawo międzynarodowe.

Prawo krajowe a prawo międzynarodowe - prawo międzynarodowe zaczęło być badane gdy przedmiot stosunków krajowych zaczął się nakładać z umowami międzynarodowymi. Trzeba było określić jak one mają się do siebie.

Triepel XVIII - XX w. - różnice prawa krajowego i prawa międzynarodowego, różne:

a). źródła

b). podmioty

c). przedmiot.

Ad. a).

Źródła prawa międzynarodowego - umowa międzynarodowa, prawo zwyczajowe, ogólne zasady prawa uznane przez narody cywilizowane ( orzecznictwo stałego Trybunału Międzynarodowego ),

działał w okresie międzywojennym, przodek Trybunału Sprawiedliwości.

zasada poszanowania praw i wolności jednostki

źródła prawa krajowego - Konstytucja ( szczególna ustawa ), ustawa - podstawowa, rozporządzenia itd.

Transformacja generalna w prawie krajowym, wprowadzenie prawa międzynarodowego, widać to w prawie polskim.

źródła prawa europejskiego - bezpośredni skutek na prawo krajowe, nie potrzeba ratyfikacji tak jak wprawie międzynarodowym.

Ad b).

Jednostki - osoby fiz., prawne, instytucje - prawo krajowe, prawo międzynarodowe - suwerenne pastwa, organizacje międzynarodowe.

Ad. c).

Zdezaktualizował się w średniowieczu, były tylko określone stosunki między państwami, prawo krajowe - teraz każdy stosunek, nie są odrębne, rozróżnienia już nie ma.

Teoria monizmu - prawo krajowe i prawo międzynarodowe stanowią jeden porządek prawny, skłonność po integracji UE.

Teoria dualizmu - bardziej rozpowszechniona, rozróżnia się odrębne byty ( pr. krajowe i pr. międzyn. ), umieszczenie ratyfikowanych umów międzynarodowych w prawie krajowym.

Multicentryczność - w ramach np. RP da się wyodrębnić różne centra, np. Europejska Konwencja Praw Człowieka, instytucje tworzące akty prawne.

Cechy prawa europejskiego:

1). system prawny autonomiczny wobec pr. krajowego i pr. międzyn.

traktaty założycielskie - prawo pierwotne

instytucje europejskie - prawo pochodne ( obowiązuje członków )

• podstawą są umowy

• źródła tworzone przez instytucje

autonomia prawa wspólnotowego a pr. krajowe - pr. wspólnotowe nie może uchylić żadnego aktu pr. krajowego

2). bezpośrednie obowiązywanie - bez dodatkowych formalności, wystarczy rozporządzenie europejskie. Dyrektywa - cel, osiągnięcie go wymaga aktywności państwa członkowskiego. Dyrektywa - wymaga wydania odpowiedniej ustawy. Obowiązują co do celu.

3). bezpośredni skute - kształtuje bezpośrednio sytuacje prawną danej jednostki, podmiotu.

4). Jednolitość państwa europejskiego - nie może być sprzeczne i aby było jednakowo stosowane przez wszystkie kraje członkowskie. Trybunał Sprawiedliwości Wspólnoty Europejskiej - pytania prawne od sądów krajowych, zgodność aktów wobec traktatów europejskich.

Istota integracji europejskiej - uszczuplanie suwerenności narodowej ( 23r. w sprawie Wimbledon Trybunał Sprawiedliwości Międzynarodowej.

Suwerenność międzynarodowa - samodzielność, wykonywanie zobowiązań międzynarodowych.

Transformacja generalna - instrument ratyfikacja.

Wykład z dn. 07.11.2008r.

Aksjologie konstytucji - wartości ustawy zasadniczej.

Aksjologia - system wartości.

System wartości w konstytucjach porozbiorowych mało widoczny:

• Konstytucja marcowa - opiera się na pluralizmie, liberalizmie

• Konstytucja kwietniowa 1935r. - zawierała filozofię relacji między społeczeństwem a państwem.

Art. 4 w/w Konstyt.

„kształtuje się życie społeczeństwa ...” - filozofia państwa i solidaryzmu, państwo jest patronem społeczeństwa, państwo jest czynnikiem sprawczym powołującym samorządność.

Obecnie obowiązuje zasada pomocniczości:

„ Społeczeństwo samo organizuje się, państwo jest etapem najwyższym, ale nie sprawczym, państwo chroni”.

Aksjologia konstytucji:

1952r pod rządami PRL - znajdujemy odniesienie do pewnych wartości, ideologii, wskazywała, kto jest klasą sprawującą władzę. Model klasowy.

1997r. -

1989r. - klasyczny akt prawny, chciano zerwać i ideologią.

Demokratyczne pastwo prawne - definicja państwa. Nadanie konstytucji wytrycha demokracji poza prawnego jako element aksjologii.

1992r. - Mała Konstytucja - odnosi się do wartości

1997r. - do konstytucji wprowadza się odniesienia do systemu wartości:

1. zasada godności - Roz. 2 ( godność ma charakter przyrodzony )

2. dobro wspólne

3. zasada pomocniczości

4. solidarność

5. dialog między partnerami.

Państwo jest dobrem wspólnym.

dobro wspólne - nie mamy definicji legalnej, konkretnie sformułowanej. Musimy sięgnąć do genezy tego pojęcia.

Synonim Rzeczpospolitej - wg teoretyków

Art. 1. Rzeczpospolita Polska jest dobrem wspólnym wszystkich obywateli ( antyteza państwa klasowego z 1952r. ).

• grupa narodowościowa nie może przejąć władzy

• kryterium jest przynależność państwowa

• państwo polskie ma charakter wspólnoty narodowej, w której są wszyscy równi

• równość prawa - zakaz dyskryminacji

• ścisłe powiązanie uprawnień i obowiązków na rzecz wspólnoty narodowej

• państwo oparte na woli narodu z uwzględnieniem wolności, pluralizmu.

Odniesienie do dobra wspólnego:

Art. 82. Obowiązkiem obywatela jest troska o dobro wspólne.

Art. 25 ust. 3. Unormowane relacje między państwem a kościołem na zasadzie autonomiczności.

Poszanowanie autonomii.

Społeczeństwo zbudowane na zasadzie złożoności.

• Zasada pomocniczości - wywodzi się ze starożytności, np. Arystoteles, encykliki papieskie, traktat europejski. Struktury społeczne nie powinny ingerować w struktury niższe.

Figuruje również w orzecznictwie TK. Dekoncentracja wertykalna ( pionowa ).

• Zasada pomocniczości w sensie horyzontalnym.

Odniesienie do zasady pomocniczości w polskim prawie:

• ustawa o pomocy społecznej z 2002 i 2004r.

• ustawa o działalności pożytku publicznego i wolontariacie.

Dialog partnerów społecznych jako aksjologia.

Wykład z dn. 21.11.2008r.

R. von Mohl

G. Radbrich

Zasada demokratycznego państwa prawnego.

Wywodzi się z doktryny niemieckiej z państw autorytarnych do demokratycznego państwa, najczęściej wprowadzana:

w 1949r. do ustawy zasadniczej Niemiec

w 1978r. Portugalia

w 1979r.

Dwie wersje zasady ( tradycje prawne ):

a). państwo prawa ( doktryna niemiecka ) - system prawa kontynentalnego, prawo pisane, stanowione. Podstawy wokół których rozrasta się system prawa.

Stosowanie prawa - dobranie odpowiedniego przepisu prawnego do konkretnego zdarzenia, sytuacji. Prawnik musi odpowiednio zastosować normę do sytuacji.

Zasada kładzie nacisk na hierarchię aktów prawa.

b). „rządy prawa” - doktryna anglosaska, kładą naciski na inne elementy - rozpatrywanie poszczególnych sytuacji, które rodzą związki prawne.

Stosowanie prawa - dogłębne przyglądanie się sytuacji we wszystkich aspektach. Budowany jest od dołu. W samej sprawie jest odpowiednie rozwiązanie. Zasady ogólne są zwieńczeniem systemu, wieloletnie rozwiązywanie konfliktów w ten sam sposób.

Nie jest to nadrzędne w prawie anglosaskim.

Jest zawarta w aktach prawnych:

• art. 6 ust. 1 Traktatu UE

• preambuła - Karta Praw Podstawowych UE.

Zasada jest wspólna, respektowana przez wszystkie państwa UE.

System kontroli.

a). w państwie prawa - sądy konstytucyjne, które sprawują kontrolę abstrakcyjną i konkretną, przede wszystkim abstrakcyjną

b). „rządy prawa” - kontrola rozproszona, sprawowana przez wszystkie sądy ( USA - najważniejszy Sąd Najwyższy ), charakter konkretny przy rozpoznaniu konkretnej sprawy rozpatrywanej przez sąd.

Różne skutki niekonstytucyjności:

a). w państwie prawa zostaje norma uchylona po prawomocnym orzeczeniu

b). „rządy prawa” - sąd odmawia zastosowania normy w rozstrzygnięciu, precedensy, sądy tworzą prawo.

Inne wersje zasady państwa prawnego:

• „państwo prawne” fran.- nacisk na kontrolę konstytucyjnego prawa

• „państwo prawne” Hiszpania.

Znaczenie wynika z orzeczeń sądów konstytucyjnych.

Geneza doktrynalna wersji pierwotnej ( niemieckiej ).

Przeciwstawne państwu policyjnemu, aparat administracji monarchy. Nie było żadnych ograniczeń jego działalności, przysługiwało mu prawo policji. Główna idea - władza państwa powinna mieć charakter służebny wobec ludzi i powinna działać w granicach prawa. Powinna liczyć się ze swobodami i prawami jednostek. Państwo mogło być w strukturach różnego rodzaju. Państwo prawne jest nie do połączenia z despotą. Sformułowano zasadę proporcjonalności, postulaty jak tworzyć prawo i jaką powinno mieć ono treść.

Strona materialna ( meritum ):

• prawo nie powinno działać wstecz

• państwo musi zapewnić ochronę praw nabytych

• vacatio legis w stopniu koniecznym by podmioty mogły zapoznać się z mającym obowiązywać prawem

• prawo powinno być zrozumiałe, jasne, klarowne.

Treści w zasadzie demokratycznego pastwa prawnego ( skład ):

• władze publ. i system prawny działają na podst. Konstytucji ( prawo pisane najwyższa norma prawna )

• oparcie relacji jednostka a władze publ. na podst. gwarancji respektowania praw podst. wywodzących się od prawa godności ( równość wobec prawa, musi zostać zapewniona zasada podziału władz - legislatywa, jugitutywa, agitatywa )

• zasada legalizmu, oparcie władz publ. do prawa, nakaz działania władz na podst. i w granicach prawa

• kontrola tworzenia i stosowania prawa sprawowana przez niezawisłe sądy ( każdy ma prawo do sądu )

• system odpowiedzialności funkcjonariuszy publ. za ich prawidłowe wykonywanie funkcji z prawem ( odpowiedzialność odszkodowawcza ).

Formalny aspekt zasady państwa prawnego:

• lata 30-ste XIX w., po II wojnie światowej państwo prawa w aspekcie formalnym = państwo, ustawa ( uznaje się, że są sobie równoznaczne )

• znaczenie materialne - państwo wartości

• G. Rodbruh - nadrzędny charakter konstytucji, realizacja formalnego państwa prawa nie będzie działać dobrze, pierwsze powinny być prawa podst. i godność człowieka

• władza wykonawcza i sądownicza są związane ustawami i prawem - prawo materialne.

Ewolucja prawa konstytucyjnego:

• zasada legalizmu składowa zasady d.p.p - art. 7 Konstytucji, poprzedni stan prawny art. 3 - obowiązek działania organów na podst. przepisów prawnych - formalny stosunek.

• TK wyprowadził aspekt materialny - z godności człowieka, do życia, prawo do prywatności, prawo do sądu

• 89'-97' .........

Orzecznictwo TK dot. tej zasady przed 97'r. - wyprowadził szereg obowiązujących zasad z zasady d.p.p., nie zostały wpisane do Konstytucji. Twórcza rola TK, pewna krytyka tych działań.

Po 97'r. TK wzorzec kontroli konstytucyjności powinien być stosowany inaczej:

• powołanie bliższej zasady niż zasada d.p.p., np. prawo do sądu w konkretnym przypadku

• nakaz brania pod uwagę szerszego kontekstu ( aksjologii ) Konstytucji.

TK zakłada założenie, że ustawodawca działa racjonalnie ( domniemanie - może być obalone tylko w rażącym przypadku różnicy z zasadą d.p.p. ).

Zasada legalizmu - organy władzy publ. mają działać na podst. prawa. Dla podjęcia kroków potrzebna jest podstawa w akcie prawa obowiązującym poprawnie ogłoszonym ( konkretne przepisy prawa ).

Art. 31 ust. 2 Konstytucji - Każdy jest obowiązany szanować wolności i prawa innych. Nikogo nie wolno zmuszać do czynienia tego, czego prawo mu nie nakazuje.

Rodzaj podstawy prawnej do podjęcia działań prawnych. Organy ustawodawcze o charakterze kompetencyjnym. Organy władzy wykonawczej i sądowniczej - art. 126, 148 - formuły ogólne kompetencyjne nie są wystarczające, muszą być przepisy, które materialnie wskazują organy, są podstawą ich działania.

Organy władzy wykonawczej - KPA - art. 6 potwierdzenie zasady legalizmu.

Art. 7 ust. 2 - granice prawa - odpowiedzialność, hierarchia aktów prawa, mowa nie tylko o prawie stanowionym ale i o wartości np. godności.

Organy władzy wykonawczej - akty podstawowe - wskazanie na podmiot, który wydaje akty, wytyczne treściowe.

Granice prawa organów wykonawczych stosujących prawo - decyzje administracyjne muszą być zgodne z przepisami prawa.

Granice o charakterze:

a). związanym -

b). dyskrecjonalnym - pojawia się swoboda administracja może działać w rozmaity sposób.

Zasada zwierzchnictwa narodu = zasadzie suwerenności w aspekcie wewnętrznym.

Ustrój demokratyczny.

Zasada suwerenności - zwierzchnia władza narodu.

1. teoria teoretyczna Bóg sprawuje władzę

2. teoria - suwerenem jest Naród, Ród - u nas jest w Konstytucji naród

3. zwierzchnia władza - suwerenność przysługuje państwu ( Hegel ) państwo istnieje tylko

dlatego, że istnieją podstawy prawne ( W. Kelsen )

4. teoria suwerenności konkretnego organu państwowego, np.

- monarchia średniowieczna

- teoria brytyjska - suweren - parlament, nie ma ograniczeń treściowych, żadnego aktu w sprawowaniu władzy, nie ma teorii przedstawicielstwa, reprezentacji ( Izba Gmin, Izba Lordów, monarcha )

5. teoria marksistowska - suwerenem jest klasa właścicieli środków produkcji.

Zasada zwierzchnictwa narodu - przepis o charakterze deklaratoryjnym ( jest to stwierdzenie faktu ), ciągłość sprawowania władzy przez lud, władza zwierzchnia jest to władza o charakterze nadrzędnym. Podmiot władzy zwierzchniej - naród, Konstytucja w preambule informuje jak należy rozumieć naród jako wszystkich obywateli państwa.

Art. 4.

1. Władza zwierzchnia w Rzeczypospolitej Polskiej należy do Narodu.

2. Naród sprawuje władzę przez swoich przedstawicieli lub bezpośrednio.

Problem - wola narodu głosowanie, referendum, podpisy pod inicjatywą ustawodawczą obywateli posiadających czynne prawo wyborcze, sprzeczność - nie wszyscy mogą uczestniczyć w tych uprawnieniach.

Relacja władza zwierzchnia narodu a państwo polskie jako państwo demokratyczne ( art. 2 Konstytucji potwierdza ten reżim ): - władza ludu podstawowym elementem demokracji - wszyscy członkowie wspólnoty narodowej mają mieć równy udział w zakresie korzystania z wpływu na decyzje państwa - podejmowanie decyzji w oparciu o większość ale z poszanowaniem praw mniejszości - udział członków w podejmowaniu decyzji państwowych prawodawstwa władzy wykonawczej i sądowniczej - związanie wszystkich organów publicznych prawem - wyrazem wolności narodu - podleganie wszystkich organów państwowych kontroli przez naród ( nie tylko prawnej ).

Art. 4 Konstytucji - zwierzchnictwo pośrednie i bezpośrednie, ust. 2 - równość. Ważniejszą formą są rządy przedstawicielskie. Gwarantuje prawo wyborcze, zasady określone jak mają być wybierane organy i pozycja wybranych.

Realizacja władztwa bezpośredniego: - referendum ogólnokrajowe - art. 125, art. 23, ratyfikowane umowy międzynarodowe - ludowa inicjatywa ustawodawcza.

Formy demokracji bezpośredniej: - o referendum decyduje zawsze organ władzy państwowej a nie naród - inicjatywa ustawodawcza - ostatecznie Sejm i Senat, decydują o dalszym losie ustawy, widać wyższość demokracji przedstawicielskiej.

Leibholz - naród nie posiada swojej odrębnej, specyficznej woli, stanowiska. Poprzez wybory powołuje organ przedstawicielski, który dopiero formułuje wolę narodu. Zostaje to stanowisko ( wyrażone przez parlament ) przypisane narodowi - teoria zarachowania.

Warunek:

1. organ przedstawicielski - kadencyjny

2. charakter wolny mandatu parlamentu.

J. J. Rousseau - jeżeli jest organ przedstawicielski zamiast suwerena, to nie jest identyczny, był zwolennikiem demokracji bezpośredniej.

Organy przedstawicielskie Sejm i Senat.

W Polsce różnica w poglądach czy jest nim też prezydent - 1 osoba nie jest w stanie odtworzyć rozmaitości poglądów suwerena.

Problem - podobny, Parlament Europejski, TK maja charakter zewnętrzny w stosunku do narodu polskiego, nie są jego przedstawicielami.

Władza przedstawicielska - przez proces wyborów.

Wybory ( funkcje ):

• spełniają funkcje kreacyjne

• realizują funkcje wyrażania poglądów narodu

• funkcja legitymująca ( konkretna ekipa jest legitymowana )

• funkcja kontrolna - wiąże się z kadencyjnością - wyraża się stosunkiem do poprzednich ekip rządzących

• funkcja integracyjna - naród grupuje się wokół wspólnych idei, wartości, programów politycznych poszczególnych ugrupowań.

Przymiotnik wyborcze:

- lista jest kwestią wymowną

1). określenie wyborów do Senatu jako wolne '89, sejm ( wybory częściowo swobodne, były bez nacisku władz publ. )

2). fajny charakter głosowania ( kabina do głosowania, obserwatorzy )

3). powszechne - mają prawo wziąć udział w nich wszyscy powyżej 18 roku życia, wyjątek - pozbawienie prawa wyborczego jako sankcja

4). równość - równa siła głosu każdego głosującego

5). proporcjonalne - w wypadku sejmu

Wykład z dn. 05.12.2008r.

Zasada pluralizmu politycznego.

Partie polit. wywodzą się z Parlamentu z frakcji polit. W połowie XIX w. pojawiają się zrzeszenia polityczne.

1850r. - konstytucja Prus - pierwsze wzmianki o partiach polit.

1919r. - konstytucja Wajmarska

1920r. - konstytucja Wolnego Miasta Gdańska neutralność polityczna urzędników

Po II wojnie światowej w konstytucjach państw po stronie przegranych - stworzenie ram ( ograniczeń ) partii polit.

1946r. - konstytucja włoska - wzmianka o roli partii polit. w państwie i ich charakterze,

„wpływanie w sposób demokratyczny na politykę narodu”

1949r. - konstytucja niemiecka - inspiracja dla polskiej konstytucji, „partie polit. współdziałają w kształtowaniu woli politycznej ludu”

konstytucja szwedzka - rola partii polit. w procesie wyborczym.

Co zawiera konstytucja odnośnie partii polit.

• określenie roli partii

• granice dla partii polit. w ich roli w państwie ( np. ograniczenie w treści i działalności, u nas art. 11 Konstyt. )

• ograniczenia w treści programów partii polit. ( u nas konieczność poszanowania podst. wartości na jakich opiera się polskie prawo, np. zakaz dyskryminacji, przemocy, rasizmu, faszyzmu, art. 13 Konstyt. )

• ograniczenia swobody zrzeszania się w partiach konkretnych osób, np. sędziowie, żołnierze

• zasada jawności finansowania partii polit.

• dostępność partii polit. do mediów publ.

• zasada pluralizmu politycznego - występuje bezpośrednio w konstytucjach ( państwa postradzieckie - łączenie z pluralizmem gospodarczym, współistnienie tych zasad )

• zakaz monopolu jednej ideologii - konstytucja białoruska.

W polskiej konstytucji zasada pluralizmu politycznego jest zawarta w;

• art. 11 i 13 - ujęcie przedmiotowe zasady ( art.12 pluralizm społ. - nie dot. pluralizmu polit. )

• art. 58 ust. 1 - ujęcie podmiotowe zasady wolności zrzeszania się ( dot. nie tylko partii ale i zrzeszeń, organizacji, „każdemu przysługuje wolność zrzeszania się”

• art. 100 - jakie podmioty mogą zgłaszać kandydatów na posłów i senatorów - partie polit. i wyborcy

• art. 188 pkt 4 - TK orzeka o zgodności celów i działalności

Zasady w konstytucji odnoszące się do parti polit.:

• zasada zwierzchnictw narodu

• zasada pluralizmu politycznego

• zasada demokratycznego państw prawnego ( proces demokratycznego wolnościowego państwa prawnego - warunkiem jego działania jest istnienie partii polit. )

• zasada dobra wspólnego ( RP = dobro wspólne, żadna grupa nie może zawłaszczyć tego dobra ).

Zasady funkcjonowania partii polit. zawarte w art. 11 ( odnoszące się do zasady pluralizmu ):

• państwo ma obowiązek stworzenia odpowiednich warunków dla funkcjonowania partii polit.

• zakaz istnienia systemu monopartyjnego

• zakaz dyskryminacji jakiejkolwiek partii - równość partii polit., art. 32 Konstyt., partie polit. są równoprawne, posiadają te same uprawnienia jeśli spełnią takie same dla wszystkich warunki )

• podlegają wpisowi do ewidencji partii polit. ( prowadzonej przez sąd ) gdy spełnią ustawowe warunki ( 1000 podpisów poparcia wniosku o wpis do ewidencji partii polit., czy w celach , statusie nie znajdują się zapisy z art. 58 - to bada sąd )

• prawo do obsadzania miejsc w Parlamencie ( warunek: progi wyborcze, partie 5%, koalicje 8% ), system obsadzania mandatów sprzyja dużym partiom

• zasada uzyskiwania pomocy finansowej z budżetu państwa, podstawowe źródło finansowania partii to subwencje ( co najmniej 3 % poparcie partie lub 6% poparcia koalicje w skali kraju ) oraz dotacje ( na każdego wprowadzonego do sejmu kandydata )

• prawo do określonego czasu bezpłatnej transmisji wyborczej ( czas zależy od liczby członków partii ).

Art. 11 Konstytucji

ust. 1. zasada dyrektywalna, normatywna - nie opisowa, przepis konstytutywny a nie deklaratoryjny. Charakter przedmiotowy - nakłada obowiązek na władze publiczne, nie wyprowadza się z nich prawa wolności do zrzeszania się. Wymóg dobrowolności zrzeszania się, nikt nie może być zmuszony do przynależności do partii, nie może też być zakazu przynależności do niej. Podatek partyjny - zgodny z prawem jeżeli członkowie będą formalnie i odpowiednio wcześnie poinformowani o tym. Metody demokratyczne stosowane przez partie polit.

Kontrola zewnętrzna ( wstępna ) - Sąd Okręgowy w W-wie, badanie statutu.

Kontrola następcza - Trybunał Konstytucyjny, bada cel działania i działanie partii polit.

ust. 2. zasada finansowania partii polit. - ma na celu uniknięcie korupcji politycznej ( aby partie nie miały tendencji realizowania zamówień swoich sponsorów ). Zapisane w ustawie źródła, z których partia może czerpać dochody, każda dotacja na rzecz partii musi być konkretnemu darczyńcy, wykluczenie wpływów nieznanych, musi być przelew, karta bankowa. Są ustalone górne granice dotacji od pojedynczych osób fiz., zakaz wpływu od cudzoziemców i osób prawnych. Partie mają zakaz działalności gosp., Mogą pozyskiwać środki ze sprzedaży swojego majątku ale nie mogą czerpać korzyści z wynajmu.

Główne źródła finansowania partii polit. to:

• dotacje

• subwencje z budżetu państwa.

Zależą od wyniku wyborczego.

Art. 61 Konstytucji przewiduje prawo do informacji o działalności władzy publ. i osób pełniących tę władzę.

Partie polit. mają obowiązek corocznego raportowania działalności finansowej ( źródła finansowania oraz gospodarka środkami ). Raporty te publikowane są w Monitorze Polskim. Wobec partii, które mają uchybienia w naruszaniu jawności, nieprawidłowości finansowe lub nie przedstawiają raportów ze swojej działalności finansowej stosuje się sankcje.

Może to być:

• obcięcie dotacji

• odebranie dotacji, subwencji

• wypis z ewidencji.

Pionowy podział władz, charakter unitarny państwa ( nie jest przewidziane państwo o charakterze federalnym ).

Art. 3 Konstytucji

RP jest państwem jednolitym.

Stwierdzenie „jednolitym” jest rzadkością w skali europejskiej. Występuje we Włoszech, Hiszpanii, Portugalii i Francji.

Cechy państw jednolitych:

• posiadają autonomię regionalną ( federacja asymetryczna pomiędzy państwem unitarnym a

federalnym )

• decentralizacja władz ( częściowa w tych regionach, samorząd teryt. - forma decentralizacji

władzy wykonawczej )

- konfederacja - części składowe są powiązane luźniej niż w federacji, mają prawo wystąpienia

ze związku ( np. Szwajcaria - konfederacja szwajcarska ).

Federalizm - państwa różnią się ze względu na genezę, konstytucję.

Modele federalizmu:

a). federalizm dualistyczny - funkcjonuje przede wszystkim w USA, podział kompetencji ze względu na materię, państwo ma inne obowiązki i prawa niż jego części składowe

b). federalizm funkcjonalny - władze federalne są właściwe w zakresie władzy ustawodawczej, a części składowe ( landy ) w zakresie władzy wykonawczej i sądowniczej, np. Niemcy

c). federalizm administracyjny - władze federalne realizują władzę ustawodawczą i sądowniczą, a części składowe władzę wykonawczą, np. Austria

d). federalizm kooperatywny - daleko idąca współpraca między władzą a częściami składowymi dla dobra państwa, np. dawne RFN.

Zasada jednolitości sformułowana w konstytucji:

• brak sformułowania w konstytucji o federacyjnym charakterze

• jednolitość reprezentowania pastwa na zewnątrz

• zasada decentralizacji i status samorządu teryt.

art. 163. - samorząd terytorialny wykonuje zadania publiczne nie zastrzeżone przez Konstytucję lub ustawy dla organów innych władz publicznych - zasada domniemania kompetencji samorządu teryt. )

Art. 164. ust. 3 - gmina wykonuje wszystkie zadania samorządu terytorialnego nie zastrzeżone dla innych jednostek samorządu terytorialnego - taki sam status każdego z regionów państwa.

Państwo federalne opiera swoje funkcjonowanie na konstytucjach, w których zawarte są regulacje o federacyjnym charakterze, w konstytucji zawarte są właściwości federacji i jej części składowych.

Państwo federalne charakteryzuje się:

• podwójnym obywatelstwem - obywatelstwo państwa i części składowej federacji

• wewnątrz części składowych federacji władza wygląda tak samo jak w państwie unitarnym

• w państwach składowych organ sądowniczy jest kompetentny do rozstrzygania sporów między federacją a częściami składowymi

• nadrzędność państwa federacyjnego nad państwami części składowych

• zrównanie podmiotów federacji w prawach

• ograniczona suwerenność części składowych w zawieraniu stosunków międzynarodowych

• dwuizbowy parlament - jedna izba to reprezentacja całości państwa, a druga to reprezentacja poszczególnych części składowych

• zmiana konstytucji podlega zatwierdzeniu przez części składowe.

Wykład z dnia 19.12.2008r.

Zasada podziału władz - kardynalna zasada państw demokratycznych, gwarancja zapobiegająca samowładztwu, autorytaryzmowi. Najbardziej rozpowszechniona w polskim konstytucjonalizmie od Konstytucji 3-go maja. Zasada podziału jest spełniona, gdy są spełnione na raz trzy aspekty - Trybunał Konstytucyjny.

Trójpodział władz - Charles de Montesquieu, XVIII w.

Rozdzielenie podmiotowe zakresu działań władzy państwowej.

Aspekty podziału władz ( pochodzą od Monteskiusza ):

1). funkcjonalny czyli przedmiotowy - wyodrębnienie trzech funkcji władzy państwowej:

• stanowiąca

• wykonawcza

• rozstrzygania sporów ( sądownicza )

Władza państwowa jest niepodzielna, zadania są podzielone. Jedność władzy państwowej, która realizuje różne funkcje. Podział władzy - jedna władza.

2). podmiotowy ( organizacyjny ) - podział władz, wyodrębnienie podmiotów, organów, które realizują funkcje:

• organy władzy ustawodawczej ( parlamenty )

• organy władzy wykonawczej ( organy rządowe )

• organy władzy sądowniczej ( sądy powszechne, administracyjne, wojskowe itd. )

Trzy segmenty władzy państwowej są separowane, funkcjonują odrębnie organizacyjnie. Każda funkcja - inny pion organów państwowych.

3). personalny - obsada poszczególnych organów, niepołączalność funkcji państwowych w różnych segmentach władzy państwowej. Najściślej stosowana we władzy sądowniczej, najczęściej respektowana w każdym kraju, jest powszechna, wyjątkiem jest W. Brytania ( Izba Lordów - członek komitetu sądowniczego ), Lord kanclerz - ścisła separacja w odniesieniu personalnym. System rządów prezydenckich - USA. System rządów parlamentarnych - już nie tak radykalny.

Należy do kanonu zasad państw demokratycznych przyjętych przez Radę Europy. Gwarancja demokratycznego charakteru reżimu.

Zaprzeczenie - zasada jedności władzy państwowej i zasada podziału władz. J.J. Resseu „Dzieło o umowie społecznej”.

W Polsce podczas socjalizmu była w konstytucjonalizmie.

Funkcjonalnie organ ustawodawczy ma naturalną przewagę. Od niego się wszystko zaczyna.

Funkcjonuje w tzw. systemie rządów zgromadzenia ( komitetowych ), np. Szwajcaria.

Z podziału władz - zaprzeczenie supremacji któregoś z segmentów władzy państwowej lub organu. Niezbędne jest równoważenie się władz i ich współdziałanie.

Odpowiedzialność parlamentu przed rządem ( np. veto ) lub odwrotnie wzajemne oddziaływanie.

Gwarancja praw i wolności jednostek, zapobieżenie przerodzenia się we władzę absolutną, samowładztwo.

Sądy - muszą być samodzielne, nikt nie może na nie oddziaływać.

Podział jest zapewniony, gdy każdy pion będzie miał minimum wyłączności w danym zakresie funkcji.

Równowaga władz - dopełnienie podziału władz, hamowanie i równoważenie władz.

Współdziałanie - musi istnieć, aby istniała funkcja podziału władz.

Historia zasady podziału władz.

Preambuła Konstytucji 3-go maja - 1791r.

• nawiązanie do deklaracji praw człowieka i obywatela

• konstytucja opiera się na zasadzie podziału władz.

Donato Gianotti XVI w.

John Locke XVII w.

Charles de Montesquieu XVIII w.

Emanuel Sieyesk XVIII w.

Benjamin Constans XIX w.

1815r. - zasady konstytucji:

• konstytucja marcowa - jedna z zasad: wymiana organów przypisanych do władz ( nawiązanie do konstytucji francuskiej )

• konstytucja kwietniowa - nie nawiązywała tekstowo do podziału władz ( szczególna rola prezydenta - czynnik nadrzędny w państwie, harmonizowanie działań władz państwowych - art. 11 )

• Mała Konstytucja 1947r.

• Konstytucja 1952r. - odrzucenie podziału władz

Okres transformacji ustrojowej:

• Mała Konstytucja 1972r. - nawiązanie do podziału władz i ich wzajemnych relacji

• 1997r. - proklamowana w art. 10 Konstytucji - podział, równowaga i współdziałanie władz.

„Republika florencka” D. Gianotti - wyodrębnił funkcje państwa, powinny być rozdzielone:

1). wybory

2). sprawy zagraniczne i obronne

3). tworzenie prawa

4). sądownictwo.

Etapy podejmowania decyzji:

• inicjatywa

• decydowanie ( tworzenie prawa )

• wykonywanie decyzji ( egzekutywa ).

J. Locke

Rozdział władz:

• tworzenie prawa

• wykonawcza ( władza rozstrzygania sporów - sądownicza )

• federatywna ( kompetencje w zakresie polityki zagranicznej, obronnej - władca ), władza skupiania narodu w konflikcie z innymi państwami.

Dopuszcza się skupienie władzy wykonawczej i federatywnej w postaci władcy. Przez podział władz mają być chronione prawa jednostki. Władza jest po to, aby jednostka mogła rozwijać swoją wolność.

Monteskiusz „Księga o duchu praw” - rozdz. o ustroju angielskim zawarta z podziału władz.

Wyodrębnił trzy władze:

• wykonawczą ( władza wykonawcza prawa narodów, kwestia zewnętrzna federatywna, jak u Locka )

• ustawodawczą

• sądowniczą ( władza wykonawcza prawa cywilnego - rozstrzygnie sporów i karania ).

Podział organów władzy ustawodawczej ( bikameralizm ) na dwie izby.

Emanuel Sieyesk

Połączenie władz oznacza despotię. Podział władz niezależnie oznacza anarchię.

Wydzielenie innych władz, aby hamowały trzy władze:

• władza konstytuująca ( ustrojodawcza ) - przyjęcie aktów wyższej rangi

• władza kontrolująca ( kontrola stanowienia prawa - miał na myśli sąd konstytucyjny )

• władza o charakterze nadrzędnym - głowa państwa czuwająca nad harmonią pozostałych władz.

Przekształcenie monarchii ograniczonej w monarchię konstytucyjną.

Wydzielono władze:

• władzę królewską ( nadzorującą funkcjonowanie pozostałych władz )

• władzę przedstawicielską ( dzieli się na władzę przedstawicielską stałą - senat i przedstawicielską ( ustawodawczą ) opinii publicznej - izba niższa parlamentu )

• władzę wykonawczą

• władzę sądowniczą

• władzę municypalną - docenienie władz lokalnych i władzy samorządowej.

Francja - prezydent - władza federatywna.

Polska

Orzeczenie TK Iryda z 1994r. P 16/04 - warunki realizacji zasady podziału władz. Każdej z władz muszą być przyporządkowane kompetencje materialnie odpowiadające władzy.

Orzeczenie TK w śledczej komisji bankowej 2006r. Sejm nie ma nieograniczonych kompetencji kontroli organów. Cel zasady podziału władz - gwarancyjny.

Orzeczenie TK o KRRiTV z 2006r. - zasada podziału władz nie określa w sposób wyczerpujący zakresu działania organów państwowych.

Organy samorządu teryt. - wg zasady podziału władz przed 1997r. związane z władzą wykonawczą.

Aktualność zasady podziału władz:

• rozszerzanie władzy wykonawczej - ciężar tworzenia prawa przesunął się na nią z władzy ustawodawczej, np. ustawa budżetowa w rękach rządu ( Polska, W. Brytania )

• pojawienie się organów do zakwalifikowania do trzeciej władzy, np. KRRiTV, Rzecznik Praw Obywatelskich, Sądy Konstytucyjne - Trybunały, ( autonomia wyższych uczelni - w Polsce ograniczona )

• integracja europejska - tworzenie prawa europejskiego i jego pierwszeństwo w prawie państwowym państw członkowskich

• wcześniej nie było systemu partyjnego - dominująca rola partii polit., jednomyślność większości parlamentarnej i rząd

• władza sądownicza - separacja władz ( wybór, mianowanie przez pozostałe organy ), istnieje pewien wpływ na personalny skład sądów, np. TK.

Modele systemu rządów - wzajemne relacje między legislatywą a egzekutywą ( jej dwa organy ):

1). system ( parlamentarno ) komitetowy ( zgromadzenia ) - Szwajcaria, dominująca rola parlamentu, sprawuje on władzę wykonawczą i ustawodawczą, rząd realizuje politykę przyjętą przez parlament. Parlament, a nie głowa państwa, powołuje rząd, rząd jest politycznie odpowiedzialny przed parlamentem. Nie można odwołać ministra, może on jedynie ustąpić sam, albo nie otrzymać mandatu w kolejnych wyborach. Urząd prezydenta sprawuje członek rządu o najdłuższym stażu. Obok odpowiedzialności karnej ponosi także odpowiedzialność polityczną przed parlamentem. Nie posiada uprawnień rozwiązania parlamentu przed upływem jego kadencji. 

2). system prezydencki - USA, modelowy

• prezydent, ani ministrowie nie są odpowiedzialni za swoje działania przed parlamentem

• ministrowie są odpowiedzialni przed prezydentem.

• powszechny wybór głowy państwa

• głowa państwa kreuje politykę zagraniczną, posiada zwierzchnictwo nad siłami zbrojnymi

• nie ma stanowiska premiera, jego kompetencje należą do prezydenta

3). system parlamentarny - system rządów opierający się na tzw. podwójnej egzekutywie, tzn. rozdziale funkcji szefa rządu i głowy państwa. System ten pozwala na łączenie funkcji w rządzie i parlamencie. Rząd zobowiązany jest do ustąpienia w wyniku otrzymania wotum nieufności w parlamencie. Głowa państwa może rozwiązać parlament, prawo to występuje z pewnymi ograniczeniami (np. w RFN), lub bez ograniczeń (np. w Wielkiej Brytanii).

a). półprezydencki - Francja

System semiprezydencki = półprezydencki = prezydencko-parlamentarny ( "mieszany" ).

- dwugłowa egzekutywa

• odpowiedzialność parlamentarna rządu

• powszechny wybór głowy państwa

• zmniejszona pozycja parlamentu ( zamknięta lista dziedzin realizowanych przez parlament )

• prezydent zwornik pozostałych władz

• prezydent przewodniczy posiedzeniom Rady Ministrów

• domniemanie kompetencji na rzecz rządu.

b). kanclerski - Niemcy ( 1949r. Ustawa Zasadnicza )

• odpowiedzialność parlamentarna rządu ( większość nie może obalić kanclerza bez następcy )

• dominująca rola kanclerza ( premiera ) w rządzie federalnym

• rząd powoływany przez prezydenta na wniosek kanclerza

• konstruktywne wotum nieufności ( odwołanie rządu odbywa się poprzez odwołanie kanclerza z jednoczesnym powołaniem następnego- w jednym głosowaniu )

Charakterystyczna separacja władz. Relacje - powstrzymywanie się władz.

Cechy podstawowe:

• monocyfalizm egzekutywy - głowa państwa i rząd w jednym

• nie funkcjonuje odpowiedzialność parlamentarna prezydenta przed parlamentem ( parlament nie ma wpływu na wybór prezydenta ).

Powstrzymywanie się władz, hamulce:

• ograniczenie prezydenta z kongresem ( tylko orędzia )

• prezydent nie dysponuje inicjatywą ustawodawczą

• prezydent wetuje ustawy

• współdziałanie - obligatoryjna zgoda senatu na zawieranie umów międzynarodowych przez prezydenta oraz dokonywanie najważniejszych nominacji

• przewodniczącym senatu jest wiceprezydent ( nie w praktyce )

• prezydent wykonuje ustawy

• kongres uchwala ustawę budżetową.

Konstytucja reguluje władze federale.

Sądy - interpretacja konstytucyjności Sądu Najwyższego.

Dwugłowa egzekutywa ( głowa państwa + rząd, głowa państwa - ograniczenie - kontrasygnata podpis rządu ):

• nie podlega odpowiedzialności parlamentarnej

• władza wykonawcza - rząd

• charakterystyczne współdziałanie władz

• parlament może obalić rząd ( wotum nieufności ).

Odpowiedzialność konstytucyjna w obydwu systemach, odpowiedzialność głowy państwa za naruszenie konstytucji, musi mieć wyraźną podstawę prawną. Ma charakter ściśle indywidualny. Specyficzne sankcje, np. pozbawienie praw publicznych, orderów, odznaczeń, pozbawienie stanowiska.

Ustrój RP - parlamentarny., element pół-prezydencki - powszechny wybór prezydenta, element kanclerski - wotum nieufności.

System mieszany - hybrydowy.

1

---