Narodowe modele administracji publicznej.
Model brytyjski:
W modelu tym istnieje założenie, że administracja ma służyć mieszkańcom. Obywatel ma być obsłużony w jednym urzędzie lub nawet przez Internet, bez konieczności przychodzenia do urzędu. Dodatkowo dąży się do maksymalnego obniżenia wydatków na administrację.
W Wielkiej Brytanii nie ma spisanej konstytucji, istnieją jedynie konwenanse konstytucyjne.
Wykształcił się system dwupartyjny – premier wybierany jest pod maską wyborów parlamentarnych. Kandydatem na premiera jest zawsze lider partii.
Rola premiera nie jest jednoznacznie skodyfikowana. Oddziałuje on silnie na legislatywę – narzuca parlamentowi styl pracy i wysyła projekty ustaw. Premier powołuje i odwołuje ministrów, decyduje o układzie ministerstw. Oprócz rządu istnieje Gabinet złożony z ministrów-seniorów. Członkowie gabinetu ponoszą odpowiedzialność kolegialną. W administracji rządowej ważną rolę pełni Urząd Szefa Rządu. Koordynuje on prac ministerstw i jest komorką doradczą.
Od końca lat 80. XX wieku w Wielkiej Brytanii trwały reformy zapoczątkowane przez Margaret Thatcher. Ich generalne założenia to:
ograniczenie roli państwa
prywatyzacja gospodarki
monitorowanie finansów państwa
ograniczenie zatrudnienia w administracji
wprowadzenie mechanizmów menadżerskich
rywalizacja urzędników o stanowiska
Gdy do władzy doszła ekipa Tony'ego Blaira sytuacja uległa zmianie. Wprowadzono model uspołeczniania administracji. Widoczne jest to przez proces decentralizacji i dewolucji. Wielką wagę przywiązuje się do roli urzędników – w Wielkiej Brytanii istnieje w pełni ukształtowany korpus służby cywilnej.
Administracja terenowa:
W 1986 zlikwidowano hrabstwa metropolitarne. Obecnie Anglia podzielona jest na 34 hrabstwa, 238 dystryktów, 36 dystryktów metropolitarnych i 9 regionów. Inaczej wygłąda sytuacja w Szkocji i Walii.
W 2000 roku weszedł w życie Local Government Act. Była to ostatnia reforma administracyjna w Wielkiej Brytanii.
Na wszystkich poziomach organami uchwałodawczymi są rady. Liczba radnych zależy od liczby mieszkańców. Radni pochodzą z wyborów powszechnych. System dwupartyjny generalnie przekłada się na wybory lokalne, chociaz czasem udaje się kandydatom niezależnym. Pracami rady kieruje co roku zmieniany przewodniczący. Do 2000 roku samorządy nie miały wydzielonych organów wykonawczych. Ich rolę spełnaili przewodniczący rad i komisje.
Mechanizm realizacji zadań:
zasada kompetencji obligatoryjnych
zasada ultra vires – zabrania się władzom lokalnym podejmowania działań i realizacji zadań przekraczających działania i zadania prawnie im nakazane. Nie istnieje kompetencja ogólna. Ma to uniemożliwiać samorządom konkurencję z sektorem prywatnym.
zakaz prowadzenia działalności nastawionej na zysk
Podstawowe zadania władz lokalnych:
zaspokajanie potrzeb społeczności lokalnej
regulowanie pewnych form działalności podmiotów na terytorium lokalnym (inspekcje)
planowanie strategiczne
promowanie instytucji działających korzystnie dla spoleczności lokalnej
Hrabstwa niemetropolitarne:
planowanie
plany rozwoju hrabstwa
wspólne plany z radami dystryktów
edukacja
prowadzenie bibliotek
zatrudnienie młodzieży
opieka nad muzeami i galeriami
gospodarka mieszkaniowa
usługi socjalne
transport i komunikacja
ochrona konsumentów
lokalne lotniska
dbałość o porządek i bezpieczeństwo publiczne
sport i rekreacja
rejestracja urodzeń, śmierci i ślubów
Dystrykty niemetropolitarne (porównywane do naszych gmin):
planowanie – plany lokalne
mieszkania komunalne
gospodarka przestrzenna
transport i komunikacja:
budowa dróg
sprzątanie ulic
parkingi
wodociągi i kanalizacja
ekologia i gospodarka komunalna
Specyfika Londynu:
zadania hrabstwa i dystryktu w jednym
podział na dzielnice
Parafie (porównywane do naszych sołectw):
podzielone na parafie z radami i bez rad (zamiast nich zebrania mieszkańców)
rekreacja
przystanki autobusowe
centra sportowe
środki finansowe od mieszkańców parafii zbierane są przez dystrykty
Po 2000 dąży się do wyboru egzakutywy zamiast wyłaniania jej z legislatywy. Istnieją trzy podstawowe modele władzy wykonawczej:
burmistrz – gabinet
wybrany w wyborach powszechnych burmistrz powołuje sobie gabinet
burmistrz jest liderem politycznym
burmistrz przewodniczy obradom rady
model ten jest porównywany ze szczeblem centralnym
burmistrz – menadżer rady
burmistrz pochodzi z wyborów powszechnych
rada wybiera menadżera rady
burmistrz liderem politycznym
konsultacje między burmistrzem a menadżerem rady
gabinetowy
rada powołuje lidera i członków gabinetu
gabinet kierowany jest przez lidera politycznego
Model francuski:
Administracja centralna:
Prezydent Republiki ma we Francji ogromną władzę. Jest on szefem państwa i szefem władzy wykonawczej. Powołuje on rząd, ale musi się przy tym liczyć z układem sił w parlamencie ze względu na możliwość zaistnienia wotum nieufności. Ostatnie słowo należy jednak i tak do Prezydenta, ponieważ w wypadku przegłosowania w parlamencie takiego weta, może on rozwiązać parlament.
Prezydent jest realnym szefem władzy wykonawczej – o jego uprawnieniach mówi aż 16 artykułów Konstytucji, a o uprawnieniach premiera tylko 2.
Prezydent powołując rząd nie jest zobligowany do konsultowania jego składu z kimkolwiek.
Prezydent przewodniczy obradom Rady Ministrów, podpisuje ordonance – dekrety z mocą ustawy, obsadza szereg stanowisk państwowych, jest zwierzchnikiem sił zbrojnych, prowadzi politykę zagraniczną. Prezydent ogłasza referenda i kieruje orędzia do narodu. Jest on gwarantem niepodległości narodu i integralności terytorialnej państwa. Prezydent zgodnie z artykułem 16 Konstytucji ma nieograniczone uprawnienia więc teoretycznie mógłby stać się dyktatorem.
Prezydent wybierany jest w wyborach bezpośrednicch na 5-letnią kadencję.
Rola rządu jest słaba w porównaniu z IV Republiką. Nawet sama Konstytucja zmienia nazwę tego organu z Gabinet na Gabinet Prezydencki. Rząd jest wyrazem woli Prezydenta.
Ministrowie wywodzą się najczęściej spośród wyższych urzędników, absolwentów l'Ecole Nationale d'Administration – Krajowej Szkoły Administracji.
Posiedzenia rządu odbywają się pod przewodnictwem Prezydenta, chyba że ten upoważni Premiera. Rząd musi mieć poparcie parlamentu (inaczej dostanie wotum nieufności). Prezydent sam każdorazowo określa ilu członków ma mieć rząd. Konstytucja nie określa szczegółowo kompetencji rządu.
Parlament francuski ma ograniczoną funkcję ustawodawczą ze względu na dużą rolę rządu i Prezydenta w stanowieniu prawa. We Francji panują tendencje antyparlamentarne i supremacja władzy wykonawczej. Parlament nie decyduje nawet o porządku swoich obrad.
Parlament we Francji jest dwuizbowy – w jego skład wchodzą Zgromadzenie Narodowe i Senat. Zgromadzenie Narodowe wybierane jest w wyborach bezpośrednich na 5-letnią kadencję, natomiast Senat wybierany jest pośrednio na 3 lata (1/3 składu wymieniana co 3 lata).
Rada Konstytucyjna zgodnie z art. 56 Konstytucji jest organem odpowiadającym za ustalanie zgodności ustaw z Konstytucją oraz prawidłowości wyborów i referendów. Składa się ona z 9 członków – 3 wybranych przez Prezydenta, 3 przez Zgromadzenie Narodowe i 3 przez Senat.
Administracja samorządowa:
Podział adinistracyjny Francji jest trójstopniowy – gmina -> departament -> region.
We Francji każda miejscowość może być gminą. Przez to jest tam ponad 36 000 gmin. Często są to pojedyncze wsie.
Organem uchwałodawczym gminy jest Rada Gminy. Wybierana jest ona w wyborach bezpośrednich i powszechnych na 6-letnią kadencję. Liczba radnych zalezna jest od liczby mieszkańców gminy. Najczęściej jest ich od 9 do 43, przy czym w 3 gminach – Marsylia, Lyon i Paryż jest ich więcej.
Organem wykonawczym gminy jest Mer. Wybierany jest on pośrednio – przez Radę Gminy. Jednak głosując na radnych wyborca wie kto będzie Merem gdy jego frakcja jego kandydata obejmie władzę w Radzie Gminy (coś jak wybory parlamentarne w Wielkiej Brytanii – od razu wiadomo kto będzie premierem). Mer kieruje pracami Rady Gminy. Jest też przedstawicielem rządu na gminę. Odpowiada on za porządek w gminie, może zakwestionować uchwałę Rady. Mer jest praktycznie nieusuwalny. Nie może go odwołać Rada Gminy ani mieszkańcy a jedynie san Premier.
Do kompetencji gminy należą:
infrastruktura techniczna
usuwanie nieczystości
wysypiska
energia
transport zbiorowy
szkoły podstawowe
biblioteki gminne
Często pojedyncza gmina nie może sobie poradzić ze wszystkimi tymi zadaniami i łączy się z innymi w tzw. syndykay gmin. Forma ta obecnie jednak zanika.
Francuskie departamenty można porównać do polskich powiatów. Istnieje 96 departamentów kontynentalnych oraz 4 zamorskie. Organem uchwałodawczym departamentu jest Rada Generalna. W jej skład wchodzi 70-80 osób.
Organem wykonawczym w departamencie jest Przewodniczący Rady.
Na poziomie departamentu istnieje jeszcze urząd Prefekta. Jest on przedstawicielem rządu w terenie. Podporządkowana jest mu policja, zabiera głos na Radzie Generalnej, pilnuje porządku, może wstrzymać wykonanie uchwał niezgodnych z prawem wyższego rzędu.
Zadania departamentu:
transport i komunikacja
gospodarka mieszkaniowa
szkoły średnie i wyższe zawodowe
sprawy socjalne mieszkańców
Struktura regionu została we Francji uporządkowana w 1982 roku w Ustawie o Regionach.
Organy i kompetencje pokrywają się z organami i kompetencjami departamentu. Tylko tyle, że zamiast Rady Generalnej jest Rada Regionu a zamiast Prefekta, Prefekt Regionu.
Model amerykański:
USA posiadają bardzo skromną konstytucję – tylko 7 artykułów i 24 poprawki. Daje to dużą swobodę władzom stanowym i lokalnym.
W USA obowiązuje system prezydencki. Zgodnie z artykułem 2 Konstytucji, władzą wykonawczą sprawuje prezydent. Z czasem, jego rola coraz bardziej wzrastała.
Prezydent ma sterować Ameryką i czasem kierować się jedynie zdrowym rozsądkiem. Prezydent USA:
jest głównodowodzącym armii
jest głównodowodzącym milicji
posiada prawo łaski
zawiera traktaty międzynarodowe za radą i zgodą Senatu
mianuje ambasadorów i sędziów za radą i zgodą Senatu
kieruje orędzia do Kongresu
zapewnia realizację ustaw Kongresu
może zwoływać nadzwyczajne posiedzenia izb Kongresu
System USA nie zna pojecia rząd. Prezydent współpracuje z szefami departamentów.
Urząd Wykonawczy Prezydenta koordynuje współpracę prezydenta z organizacjami rządowymi, pozarządowymi i departamentami.
Agencje rządowe działają w imieniu prezydenta (np. NASA, CIA, NSA)
W USA wielką rolę odgrywają sądy. Są one arbitrem w kwestiach administracji i konfliktach miedzy władzą ustawodawczą a wykonawczą.
Administracja lokalna:
Na tym poziomie w USA nie ma jednorodności. Regulacje pochodzą od poszczególnych stanów. Istnieje za to pewna tendencja – wraz z rozwojem terytorialnym pojawiały się nowe municypety. W systemie amerykańskim miasto może liczyć zarówno 12 jak i kilka milionów mieszkańców.
W USA do rozwiązywania konkretnych problemów powółuje się z woli mieszkańców dystrykty. Ich wielkość zależy od zasięgu problemu. Moga też powstawać hrabstwa (odpowiednik naszego powiatu) jednak nie odgrywają one dużej roli.
Hrabstwa posiadają bezpośrednio wybierane rady i często również prezydenta, sekretarza, skarbnika i szeryfa (wszyscy wybierani w wyborach powszechnych). Również w drodze głosowania – referendum podejmuje się decyzję np. o budowie szkoły czy biblioteki w hrabstwie.
Modele administracji lokalnej w USA:
burmistrz – gabinet – rada jest organem uchwałodawczym. W wyborach wyłaniany jest burmistrz, który tworzy gabinet. Burmistrz jest łącznikiem między gabinetem a radą, której obradami kieruje.
rada – burmistrz – rada jest organem uchwałodawczym a burmistrz wykonawczym. Burmistrz nie kieruje obradami rady. Przedstawia on radzie projekty uchwał i wykonyje przegłosowane uchwały. Jest to model typowy zarówno dla małych miejscowości jak i dużych miast (np. Nowy Jork). Istnieje tu mechanizm partyjny przy wyborze burmistrza. Burmistrz miewa prawo weta. Istnieje element rozdziału władzy.
rada – menadżer – menadżer jest profesjonalnym urzędnikiem zatrudnionym przez radę do realizowania uchwał. W tym modelu istnieje też burmistrz, będący przewodniczącym rady. Model ten stosowany jest w miastach średniej wielkości.
Model szwedzki:
Od II wojny światowej Szwecja jest socjaldemokratycznym państwem dobrobytu. Nawet po wyborczej przeegranej socjaldemokratów, konserwatyści muszą prowadzić taką politykę aby nie stracić poparcia.
Głową państwa jest w Szwecji król, który nie robi nic. Prawdopodobnie gdyby nie cechy personalne obecnego króla – Karola XVI Gustawa, urząd ten zostałby zniesiony i Szwecja przestałaby być monarchią.
Szwedzki parlament to Riksdag. Zasiada w nim 339 posłów i cieszy się on ogromnym poparciem społecznym. Jest to jedyny organ ustawodawczy. Ciekawostką jest, że wraz z deputowanymi wybiera się ich zastępców. Przewodniczący Riksdagu pełni funkcję głowy państwa (nie będąc nią). Desygnuje on premiera (jeżeli nie uda się 4 razy to następuja wcześniejsze wybory).
Na czele rządu stoi premier zatwierdzony przez Riksdag zwykłą większością głosów. W Szwecji mamy typowy rząd – premierowi podlegają szefowie resortów (ich liczba zależy od woli premiera). Ministerstw jest zwykle niewiele. W skład rządu wchodzi też vice-premier, stali przedstawiciele reprezentacji w Parlamencie Europejskim oraz przedstawiciel Urzędu d/s administracji.
Zachowany jest dualizm administracji – resorty wytyczają główne kierunki polityki, realizacja leży w gestii urzędów centralnych. Urzędy te są apolityczne. Z 4 500 urzędników szczebla centralnego tylko 180 jest mianowanych.
Na czele agencji rządowych stoja czasem polityczni dyrektorzy ale mają oni ograniczenia np. w postaci rady zarządzającej, w skład której wchodzą przedstawiciele grup społecznych, których dotyczy działalność agencji oraz starsi pracownicy.
Na czele administracji szczebla wojewódzkiego stoi Zarząd Wojewódzki Administracji Państwowej z wybieranym na 6-letnią kadencję Gubernatorem na czele. Jest to terenowy organ Riksdagu. Szwecja podzielona jest na 21 województw.
Organem uchwałodawczym samorządu terytorialnego są rady pochodzące z wyborów powszechnych. Jednocześnie wybierany jest radny i jego zastępca. Funkcję organu wykonawczego pełnią komitety wykonawcze. Powoływane moga też być komisje.
Zadania szwedzkiej gminy dzieli się na obligatoryjne i fakultatywne. Do zadań obligatoryjnych należą:
szkolnictwo
budownictwo
służba zdrowia
biblioteka
Do fakultatywnych natomiast:
kultura
dostawa energii elektrycznej
zabezpieczenie stanu dróg
Na poziomie województwa do zadań dzielą się podobnie, jednak dotyczą większego obszaru. Do zadań fakultatywnych województwa można jeszcze oprócz tego dodać:
turystykę
sądownictwo
szkolnictwo zawodowe
Na uwagę zasługuje też szwedzki Rzecznik Praw Obywatelskich zwany Ombudsmanem. Na nim wzorowano się tworząc urząd RPO w Polsce. W Szwecji funkcjonuje on już od XVIII wieku.
Model niemiecki:
Konstytucja Republiki Federalnej Niemiec pochodzi z 8 maja 1949 roku (nosi nazwę Ustawy Zasadniczej a nie Konstytucji aby podkreślić ówczesną tymczasowość podziału Niemiec). W artykule 20 mówi ona o zasadach na jakich opiera się państwo. Są to:
zasada państwa socjalnego
zasada federalizmu przy budowaniu struktur państwa
zasada demokracji
zasada podziału władz
zasada praworządności
Głową państwa jest w Niemczech prezydent wybierany przez Konwencję Federalną (Bundestag i przedstawiciele parlamentów krajowych). Prezydent sprawuje w zasadzie jedynie funkcje reprezentacyjne oraz formalnie powołuje i odwołuje szefa rządu.
Największa władza skupia się w rękach kanclerza. Jest on wybierany przez parlament i przed parlamentem odpowiada za działalność rządu. W przypadku gdy parlament jest nieusatysfakcjonowany działalnością rządu może dojść do przegłosowania konstruktywnego wotum nieufności.
Kanclerz dobiera sobie ministrów, których oficjalnie powołuje prezydent. Ministrowie są stosunkowo niezależni, kanclerz określa jedynie zakres ich obowiązków.
Administracja samorządowa:
Wewnątrz landu istnieją dwa szczeble administracji terytorialnej – gmina i powiat.
Gmin w Niemczech jest około 12 500. Ich zadania dzielimy na własne i zlecone. Niektóre z zadań niemieckiej gminy to:
prowadzenie szkół podstawowych i gimnazjów
gospodarka komunalna
bezpieczeństwo i ochrona przeciwpożarowa
promocja zdrowia
kultura fizyczna
Ogólnie w Niemczech obowiązuje zasada subsydiarności – zgodnie z art. 28 Ustawy Zasadniczej wszystkie sprawy lokalne niezastrzeżone dla innych podmiotów mają być załatwiane przez gminy. Gminy mogą spełniać swoje zadania prowadząc firmy komunalne lub zlecać je na zewnątrz.
Wystepuje zróżnicowanie w modelach rządzenia na poziomie gminy. Wynika ono z powojennego układu stref okupacyjnych. Podstawowe modele to:
rada – burmistrz – burmistrz wybierany jest w wyborach bezpośrednich a wokól niego zorganizowany jest urząd gminy. On też przewodniczy obradom rady gminy. Podział kompetencji uchwałodawczych i wykonawczych jest jasny.
rada – burmistrz pod dwoma zwierzchnictwami – burmistrz jest wybierany przez mieszkańców i pełni funkcję ściśle wykonawczą. Rada wybiera spośród siebie przewodniczącego. Jest to odpowiednik rozwiązań polskich.
niewłasciwy model magistracki – wyłaniany jest magistrat, któremu przewodniczy burmistrz. Rada wybiera sobie przewodniczącego.
Kadencje rad wahają się od 4 do 6 lat a burmistrza (lub magistratu od 6 do 12 lat).