Zawartość zbiorów specjalnych

Tradycyjnie do zbiorów specjalnych zalicza się:

* zbiory rękopisów, stare druki wraz z inkunabułami

* zbiory kartograficzne

* zbiory muzyczne i zbiory graficzne

* numizmatów

* ekslibrisów

* cymelia

* sfragistyczne

* dokumenty życia społecznego (afisze, ulotki, druki ulotne, teatralia) itp.

* mikrofilmy

Mikrofisze

Płyty

Kasety

taśmy

* fotokopie

Filmy

Zbiory muzyczne

* przeźrocza

i inne tego typu dokumenty powstałe przy pomocy techniki fotograficznej (reprografia).

* normy

* patenty

* opisy konstrukcyjne

* katalogi

* cenniki

* rysunki techniczne

* fotografie

Czyli to, co jest w bibliotece a nie jest książką ani czasopismem (współczesnym).

Mikrofilm – szpula, błona fotograficzna, perforowana, na której można rejestrować kontrastowe (pozbawione półtonów) dokumenty o charakterze kreskowym, takie jak rysunki, druki tekstowe, schematy, plany itp. w pomniejszeniu do 1:200. Stosuje się również tzw.

Mikrofisze. Są to błony płaskie, na których ujęcia są rejestrowane równolegle w wielu rzędach.

Mikrofilmy mają z reguły bardzo drobne ziarno materiału światłoczułego, co gwarantuje ich wysoką rozdzielczość i kontrastowość. Jednak efektem tego jest ich niska czułość filmu.

Mikrofilmy służą do archiwizacji dużej liczby dokumentów, wypożyczanie międzybiblioteczne, udostępniania kopii cennych oryginałów oraz wygodnego przeglądania dokumentów, które w oryginalnej postaci są wielkimi arkuszami. Wciąż jeszcze powszechnie wykorzystywane są m.in. w dużych bibliotekach, jednak odchodzi się od mikrofilmowania na rzecz digitalizacji zbiorów.

Filigran – znak wodny. znaczek z drutu używany przy wyrobie papieru czerpanego dla uzyskania na nim znaku wodnego.

Ochrona i udostępnianie zbiorów specjalnych:

Przechowywane są w sejfach, magazynach, jeśli są cenne

W przypadku kradzieży policja i tak się przypierdoli do złodzieja

Odbywa się w osobnym, wyodrębnionym pomieszczeniu.

żeby użytkownicy nie zniszczyli to bibliotekarz ich pilnuje,

są kamery, bramki

korzystając z grafiki, notatki robimy ołówkiem

nie kserujemy zbiorów specjalnych – zdjęcia aparatem już można, albo temu, co widzimy na czytniku mikrofilmów

Rękopiśmiennik zakłada rękawiczki – dla ochrony rękopisu i siebie

Rękopisy leżą w temp. 13-15 stopni. Wilgotność 60%. Są termometry, higrometry, nawilżacze.

Rękopis – manuskrypt – każdy tekst utrwalony ręcznie. Jest niepowtarzalny. Inskrypcje na kamieniu, zwoje, tabliczki gliniane. Ważne rękopisy średniowieczne i nowożytne, przede wszystkim cenne księgi i dokumenty, często zdobiono iluminacjami. Najstarsze europejskie rękopisy iluminowane pochodzą z VIII w., w Polsce z XI w. Przykłady polskich zabytków tego typu to m.in. Ewangeliarz gnieźnieński, Złoty kodeks pułtuski (Ewangeliarz płocki), Sakramentarz tyniecki, Kazania świętokrzyskie.

Mogą być to:

-listy

-pamiętniki

-notesy

-księgi pamiątkowe

-poezje

-dyplomy

-modlitewniki

-kalendarze

-traktaty

-spisy bibliograficzne

Skąd się biorą rękopisy?

-kupione

-znalezione

-dostane

-testament dla biblioteki

-depozyt

Dzielą się na archiwalne (związane z osobą, instytucją) i biblioteczne

Opracowanie rękopisu:

-wiek – czy sprzed wynalezienia druku czy po

-daty

-forma- kodeks, związane karty, luźne karty.

-wymiary

-sygnatura

-język

-pismo ilu rąk, jednej czy więcej

-l. kart

-oprawa

- proweniencja; prowent; prowentowy proweniencja przest. pochodzenie. prowent dawn. dochód, zysk, intrata, przychód Są indywiduum, poddajemy badaniom wszystko, nie tylko tekst.

Porządkowanie rękopisu:

Bierzemy zwykłe teczki. Nalepiamy logo biblioteki z sygnaturą. Do 1szych teczek dokumenty osobiste, takie jak paszport, prawo jazdy, świadectwa, indeks, dyplomy. Potem listy otrzymywane od różnych osób. Alfabetycznie. Każdy otrzymuje koszulkę z papieru, gdzie jest napisane kto do kogo. Kiedy i ile jest takich listów. Układamy potem chronologicznie notatki, potem książki w rękopisie, artykuły, notatki do zagadnień, odpisy, zdjęcia. Jak mamy stos to wpisujemy do inwentarza. Datę, sygnaturę z nalepki, tytuł rękopisowi nadajemy, ile tomów, skąd to pochodzi, adnotacje. Do każdej teczki dajemy metryczkę. Każdy korzystający wpisuje tam pewne swoje dane. Dzięki temu ludzie nie niszczą.

Robi się indeks osób, miejscowości.

Zbiory rękopisów – są we wszystkich bibliotekach naukowych. Dzieje ich pokrywają się z dziejami bibliotek. Wyodrębniły się w 17 wieku. Od średniowiecza były zbiory. W 18 i 19 wieku pojawiły się w bibliotekach magnackich. W Paryżu jest ich najwięcej, W Polsce przybywało przy bibliotekach kościelnych i państwowych. Teraz są w Gdańsku, Gnieźnie, w Kurniku, Krakowie, w Sandomierzu, w Warszawie w BN, we Wrocławiu.

Zbiory rękopiśmienne w Kielcach: WBP, w Chrobrzu, w muzeum Żeromskiego, w bibliotece seminarium, w klasztorach, w muzeum narodowym, w bibliotece UJK,

Katalogi rękopisów – wydaje się sukcesywnie co parę lat. Niektóre są wydane przed 1 wojną światową, nadal aktualne

Księgozbiór przy rękopisach:

-słowniki

-opracowania historyczne

-encyklopedie

-leksykony

-słowniki terminów

-tablice genealogiczne

-herbarze

Starodruk, stary druk – według Karola Estreichera, twórcy "Bibliografii Polskiej" - to książka wydana między 1501 a 1800 rokiem. Szacuje się, że od XV do XVIII wieku na terenie Polski wydano 73 000 tytułów. Wyrabiane były z papieru ze szmat lnianych, i były trwałe

Wydawano:

-modlitewniki jebane

-lit. Piękna. Często ładnie oprawiane

-pamiętniki, wspomnienia, kroniki

-dzieła historyczne

-biblie

-psałterze

-żywoty świętych

-kazania

-kalendarze

-poezje

-gazety

-druki ulotne

Opracowanie starych druków:

-autor najważniejszy, od tego zaczynamy, jak nie ma autora to pierwsze słowo tytułu

-tytuł. Jak za długi to skracamy

-miejsce

-rok

-format

-strony

-ryciny-tablice

-drukarz

-oficyna

-proweniencja

Ten co opracowuje stare druki ma w b. podręcznej:

-bibliografie estrajchera

-nowy Korbut – bibliografia literacka wszystkich pisarzy wszystkich epok

Inkunabuły: Za początek powstawania inkunabułów przyjęto datę ukazania się pierwszego inkunabułu: Biblii 42-wierszowej wydanej przez Johannesa Gutenberga w roku 1455. W wielu krajach przyjęto zasadę, że przełom XV i XVI w., ściślej mówiąc dzień 31 grudnia 1500 r., stanowi umowną granicę pomiędzy inkunabułami a książka innymi starymi drukami. Jednak nie we wszystkich krajach wybrano taką cezurę. Tam gdzie sztuka drukarska dotarła późno, w ostatnich dziesiątkach XV w., np. w Skandynawii, tam rodziły się tendencje do przesunięcia daty inkunabułu na rok 1525 lub, jak w Czechach na rok 1526. Pierwszym inkunabułem wydrukowanym czcionką cyrylicką jest "Triod Cwietnaja", wydana w Polsce prawdopodobnie w roku 1488. Pierwsze inkunabuły nie miały kolofonu ani karty tytułowej. Wtedy określa się w inny sposób

Kolofon – notatka na końcu – tytuł, autor, własne dane

Dokumenty pergaminowe to świadectwa spisane o charakterze prawnym, zredagowane według określonych formuł. Nadawanie przywilejów, tytułów itd. Często są iluminowane, często bogato. Mają pierwszą literę inną, większą i kolorową, albo flora tury. Przy nadawaniu nobilitacji też wrysowany jest nowy herb. Zawierają:

1. Imię króla, po łacinie,

2. Po polsku, czego dokument dotyczy

3. podpis króla / kopisty. Bo często król tylko dyktował.

Dokument pergaminowy ma zakładkę, a pod nią te podpisy. Przedziurawione, przeszyte, z pieczęcią. Może być woskowa / lakowa.

Robi się katalogi drukowane pergaminów. A to trudne, trzeba znać łacinę, paleografię, skupić się nad językiem polskim, umieć streścić dokument,

Opracowanie dokumentu pergaminowego:

-opis zewnętrzny dokumentu

-format

-zakładka

-pieczęć

-wszelkie szczegóły

konserwacja zbiorów – w osobnej specjalnej placówce konserwującej papier, okładkę.

Pleśń żywa – różne nacieki, toksyczna

Pleśń martwa – szara, czarna

Ślady po kornikach, myszach

Zasuszone kwiatki, włosy, papierki

Konserwacja jest długa i droga. Raz na rok parę egzemplarzy idzie do konserwacji, częściej do dezynfekcji w komorze gazowej.

Kwaśny papier - słaby, żółty, rozsypujący się papier, określany terminem "kwaśny". Przyczyną jego "słabości" jest stosowanie w produkcji, już od połowy XIX wieku, ścieru drzewnego oraz zaklejanie go kwasowymi substancjami. To kwaśne środowisko produkcji jest przyczyną dzisiejszej masowej degradacji papieru, który nie ma szans na przetrwanie. Wraz z rozsypującymi się książkami i czasopismami tracimy nasz dorobek intelektualny, naukowy i artystyczny. Dodatkowym współczesnym czynnikiem przyspieszającym tempo destrukcji papieru jest wzrastające zanieczyszczenie środowiska naturalnego.

Skontrum - kontrola zbiorów bibliotecznych, przeprowadzana w oparciu o istniejący inwentarz, mająca na celu ustalenie stanu faktycznego zbiorów i ujawnienie braków (porównuje się zapis w inwentarzu z księgozbiorem na półkach).

W zależności od wielkości biblioteki można wyróżnić skontrum całościowe (w mniejszych bibliotekach) lub ciągłe (gdy wielkość zbiorów nie pozwala na jednorazowe ich sprawdzenie). Przeprowadza się je również podczas zalania biblioteki czy innej klęski, w celu ustalenia braków i ubytków. W bibliotece szkolnej przeprowadza się dodatkowo, gdy następuje zmiana bibliotekarza odpowiedzialnego za zbiory.

Foliowanie – numerowanie kart

Paginacja – numerowanie stron (ołówkiem w prawym górnym rogu.)

Cymelia (albo cimelia; l.poj. cymelium) - są to najcenniejsze druki i rękopisy w bibliotece, często trzymane w sejfie bibliotecznym.

Cymelia to najstarsze i najrzadsze obiekty biblioteczne, posiadające własną historię, zawierające autograf lub odręczne notatki autora. Mogą stanowić również pamiątkowe przedmioty osobiste pisarza.Są przechowywane i udostępniane zazwyczaj nie jako oryginały, lecz w postaci fotokopii, mikrofilmów lub, ostatnio coraz częściej, w wersji cyfrowej. Dostęp do szczególnie cennych oryginałów jest zarezerwowany na ogół dla ściśle określonej kadry bibliotecznej i naukowej. Do cimeliów zaliczamy m.in. rękopisy, inkunabuły, druki bibliofilskie, ekslibrisy.

Ekslibris, (łac. ex libris – z książek) – znak własnościowy danego egzemplarza książki, najczęściej ozdobny, wykonany w technice graficznej, z imieniem i nazwiskiem właściciela księgozbioru (lub np. stylizowanymi inicjałami), lub z nazwą instytucji. Typowy ekslibris jest małą zadrukowaną karteczką przyklejoną do wewnętrznej strony okładki. W prostszej formie może to być np. pieczątka.

Projektowanie ekslibrisów jest jedną z dziedzin grafiki artystycznej. Ich tworzeniem zajmowało się wielu znanych grafików, rytowników i typografów. Zbieranie ekslibrisów jest jedną z dziedzin kolekcjonerstwa. Organizowane są również wystawy, nieraz nawet poświęcone wyłącznie tej tematyce. Posługiwanie się ekslibrisem jest uważane za wyraz wysokiego szacunku i dbałości o książki, jak również wysokich potrzeb kulturalnych ich właściciela. Pośrednio ekslibris ma również motywować do podobnej dbałości (i do terminowego zwrotu) osoby, którym dana książka jest wypożyczana. Ekslibris ma również za zadanie zabezpieczanie księgi przed kradzieżą lub zatraceniem. Ekslibris artystycznie wykonany w szlachetnej technice graficznej (drzeworyt, miedzioryt, akwaforta, akwatinta, litografia) podnosi walory artystyczne książki, dając świadectwo bibliofilskiego do niej stosunku. Ekslibrisy wykonane pięknie, lub też należące do znanych osób dodatkowo podnoszą wartość kolekcjonerską danego egzemplarza.

Superexlibris - exlibris wytłoczony lub naklejony na zewnętrznej powierzchni okładki

Elzewir, nazwa książek wyd. przez hol. drukarzy Elsevierów, o charakterystycznym małym formacie (12°, 24°) i niskiej cenie.

Pierwszymi, którzy wydawali małe, niedrogie książeczki, byli Elzewirowie z Holandii. Zapoczątkowali serię składającą się z 35 tomików, będących swego rodzaju podręcznikami — encyklopediamii o tematyce historycznej i geograficznej.

Kustosz, w starożytności i średniowieczu cyfra lub litera, określająca kolejność składek w rękopisie. Kustosz bywał umieszczany zwykle u dołu pierwszej lub ostatniej stronicy składki.

Accedit, tzw. klocek wydawniczy - dwa lub więcej dzieła wydane drukiem we wspólnej oprawie introligatorskiej (czyli w postaci kartek objętych wspólną okładką), które są opracowane wydawniczo, a przez to wspólnie noszą cechy pojedynczego wydawnictwa samoistnego, i co za tym idzie, sa traktowane jako pojedyncza pozycja katalogowa. Aby można było mówić o accedicie, publikacja powinna posiadać pewne elementy wspólne dla wszystkich umieszczonych w niej dzieł, jak np. wspólna karta tytułowa, spis zawartości publikacji, a także inne wspólne elementy, jak np. nota od wydawcy, cena, stopka wydawnicza, stopka drukarska itp.Jeżeli publikacja tego typu nie posiada opracowania wydawniczego, a jest tylko współoprawnym zbiorem wydawnictw samoistnych, to jest to adligat.

Adligat, tzw. klocek introligatorski - dwa lub więcej dzieła wydane drukiem we wspólnej oprawie introligatorskiej (czyli w postaci kartek objętych wspólną okładką), przy czym każde z tych dzieł jest wydawnictwem samoistnym (czyli niezależnym od drugiego tytułem wydawniczym), i co za tym idzie, niezależną pozycją katalogową. Publikacja taka nie ma wspólnej karty tytułowej, ani spisu treści czy też noty od wydawcy. Tego typu publikacje są najczęściej charakteru roboczego, np. w postaci zbioru dokumentów, materiałów źródłowych, przepisów wykonawczych, tabel z danymi itp. i, jako takie, przeznaczone do ograniczonego obiegu. Jeżeli publikacja tego typu posiada opracowanie wydawnicze to jest klockiem wydawniczym, czyli acceditem.

Druki ulotne – Inaczej lotka, do 4 stron.

-repertuary

-ulotki

-dżsy

-plakaty

-afisze

-programy imprez

-cenniki

-klepsydry

-legitymacje

-fotografie

-mikrofilmy

-pisma do użytku wew.

-ogłoszenia

-broszury

-rozkłady

-ks. Adresowe

-zaproszenia

-zawiadomienia osobiste

-Propagandowe

-masowe

-bezpłatne

-wydane od 15 wieku

Wydane do 18 wieku to wolant

-kazania

-odezwy

-obwieszczenia

-Uniwersały

-kursy walut

-reklamy

Dokumenty życia społecznego przechowywane są w archiwach, w pudłach, teczkach. Nie są w handlu. Grupuje się według formatu

Szara literatura – termin używany przez środowiska naukowe, bibliotekarzy (zwłaszcza w krajach anglosaskich) określający publikacje, które trudno jest znaleźć normalnymi kanałami takimi jak biblioteki. Często określa się tym terminem publikacje, które nie były recenzowane przez niezależnych recenzentów. Szarą literaturą są też publikacje wydawane w mało znanym wydawnictwie lub opublikowane w języku, który nie jest powszechnie używany do wymiany informacji na świecie w danej dziedzinie. Wydane przez rząd, akademie, przedsiębiorstwa, instytuty, laboratoria, stowarzyszenia.

Przykładem szarej literatury są wszelkiego rodzaju techniczne raporty, preprinty, nieopublikowane dysertacje magisterskie i doktorskie, ksero, mikrofilmy, maszynopisy, . Szarą literaturą są też nierecenzowane publikacje (rozdziały) w wydawnictwach encyklopedycznych. Szarą literaturą jest wiele czasopism naukowych publikujących bez należytego dozoru edytorskiego czy niezależnych recenzentów. Szara literatura jest przeznaczona dla określonych osób, instytucji, organizacji. Nie podlegają rejestracji bibliograficznej

Opracowanie druku ulotnego:

-format

-l. stron

-czego dotyczy

-tytuł

-opis

-Data lub okres

Zbiory graficzne:

-ryciny

-ekslibrisy

-rysunki

-miedzioryty

-drzeworyty

-akwarele

-linoryty

Były początkowo zbierane przez miłośników. Muszą być zapisane w inwentarzach. Robi się alfabetyczny katalog autorów ilustracji.

Ksylografia a) sztuka rytowania w drewnie; technika graficzna polegająca na wycięciu rysunku w drewnianym klocku, pokryciu farbą części wypukłych i odbiciu na papierze; drzeworytnictwo

b) odbitka uzyskana za pomocą tej techniki; drzeworyt

Opracowanie zbiorów graficznych:

-autor

-data/okres

-format w mm.

-tytuł lub opis. Co przedstawia

-kto jest wydawcą

-czy są napisy, dedykacja

-określić technikę

W przypadku exlibrisu:

-właściciel

-artysta

--tekst ekslibrisu

-data jeśli jest

-kolorowy / nie

Trzymamy je w kopertach.

Zbiory kartograficzne. Zmniejszone wyobrażenia ziemi. Wymagają specjalnego traktowania. Nasuwa trudności. Gromadzimy je osobno, ujmujemy z specjalnym katalogu.

-mapy

-globusy (rzadko, częściej w muzeach)

-atlasy

-plany

Rodzaje map:

-historyczne

-samochdowe

-topograficzne

-hipsometryczne

-administracyjne

-pocztowe

-hydrograficzne

-wojskowe

Opracowanie zbiorów kartograficznych.

-są trudności, brak bibliografii map. Karty katalogowe są w układzie krzyżowym

-obszar

-treść

-rytownik

-czy są mapy poboczne

-tematyka

-sposób ujęcia zjawisk

-rok wydania

-skala

Zbiory muzyczne –

-nuty, pisane lub drukowane na maszynie

-teksty piosenek

-płyty, czy nośniki w ogóle.

-audiobuki

W bibliotekach publicznych i szkolnych jest nacisk na nośniki.

1sze zapisy pochodzą z 15 wieku.

Opracowanie zbiorów muzycznych:

-można katalogować komputerowo. Powinny być w odrębnych katalogach. Alfabetyczny, rzeczowy, systematyczny.

Nośnik

-autor tekstu, muzyki, słów, wykonawca

-tytuł

-długość

-proweniencja

-wytwórnia muzyczna

Nuty

-autor

-tytuł

-rok