W wymiarze edukacyjnym pedagogika antyautorytarna jest następstwem buntu pokolenia kontestującej młodzieży 1968r. negującego tradycyjne, autorytarne wychowanie i nauczanie oraz upominającego się o partnerskie relacje między dorosłymi a dziećmi. Jest zorientowana na swobodny rozwój osobowości dziecka. Wraz z rewoltą studencką z 1968r. w Niemczech, gdzie odbywały się masowe ruchy protestacyjne skierowała się przeciwko wychowaniu represyjnemu oraz przeciwko tabuizacji sfer życia dziecka i dorosłych. Nie są to wprawdzie nowe dla pedagogiki elementy (występowały już u J.J Rousseau czy w pedagogice „wychodzącej od dziecka”), jednak dzieci stają się tutaj „potencjałem nadziei” bez konieczności dochodzenia do jego urzeczywistnienia poprzez wychowanie.
Przedstawiciele pedagogiki antyautorytarnej wystąpili przeciwko zasadzie autorytetu, posłuszeństwa i konformizmu. Autorytet pedagoga powinien być wynikiem dwustronnej interakcji, w przebiegu której obie strony wzajemnie się szanują, uznają i ufają sobie. Wychowawca nie potrzebuje zatem stosować środków przemocy fizycznej czy psychicznej, żeby osiągnąć zamierzony cel.
B. Śliwerski, Pedagogika antyautorytarna, (w:) Pedagogika. Podręcznik akademicki. T.1., Z. Kwieciński, B. Śliwerski, Warszawa 2003,
Prekursorzy: Aleksander Sutherland Neill, Janusz Korczak, Benjamin Spock, Thomas Gordon
Aleksander Sutherland Neill (1883-1973) ur. w Forfar w Szkocji, w rodzinie nauczyciela. Jeden z najbardziej znanych w świecie ze swoich antyautorytarnych poglądów na temat wychowania i edukacji szkolnej pedagog. W 1908r.ukończył anglistykę na Uniwersytecie w Edynburgu, podejmując się pracy nauczycielskiej i dziennikarskiej, zaś już w 1915r, pracując jako zastępca dyrektora w jednej ze szkockich szkół wiejskich, wydał swoją pierwszą książkę pt. A Dominie’s Log. W 1919r. w King Alfred School w Londynie poznał amerykańskiego pedagoga, psychoanalityka, a zarazem twórcę szkoły alternatywnej, progresywnej dla młodzieży niedostosowanej w Dorset – The Little Commonwealth. W 1920r. wyjechał do Niemiec, gdzie zainteresował się tamtejszą szkołą psychoanalizy. Fascynowała go teoria W. Reicha, z którym zaprzyjaźnił się 1938r. Wzorem szkoły Lene’a założył wraz ze swoją pierwszą żoną – Lilian Neustatter – Międzynarodową Szkołę w Hellerau koło Drezna w 1921r., współpracując z jej nowatorskimi nauczycielami. W 1924r. powrócił do Anglii, gdzie w Lyme Regis założył swoją antyautorytarną szkołę z internatem pod nazwą Summerhill. Określał ją jako szkołę, gdzie leczy się dzieci z nieszczęścia i co ważniejsze, gdzie wychowuje się je w szczęściu. W 1926r. wydał swoją pierwszą książkę pt. Dziecko trudne, dzięki której zyskał dużą popularność. Dzięki zyskom m.in. z jej sprzedaży wykupił posiadłość w pobliżu wschodniego wybrzeża Anglii, w Leiston, dokąd w 1927r. przeniósł swoją szkołę Summerhill. Pozostał w niej do końca życia (z wyjątkiem krótkiej przerwy w okresie II wojny światowej, kiedy to musiał ją w całości ewakuować do dawnej siedzimy w Lyme Regis). Jeszcze przed wojną w 1936r. Neill wydał książkę That Dreadful School, ale największą sławę przyniosła mu jego kolejna publikacja Summerhill: A Radical Approach to Child Rearing, którą wydał w 1960r. (W ciągu kilku lat stała się ona obowiązkową lekturą na 600 kursach uniwersyteckich, a przetłumaczono ją na kilkanaście języków). Inne jego książki, a napisał ich łącznie 18, to m.in. wydana w Londynie w 1952r. praca The free child oraz w 1966r. w Nowym Jorku Freedom – not License! Uzyskał tytuł doctora honoris causa uniwersytetów w Newcastle, w Essex i Exeter. Jego idee wychowania w wolności i w samorządności rozsławiły poublikacje naukowe, analityczno-krytyczne i popularyzatorskie, jakie ukazywały się na całym niemal świecie. W Prl pisali o Summerhill tacy pedagodzy, jak: J. Konopnicki, L. Chociewicz, W. Okoń czy M. Łobocki. W trakcie ewakuacji, w 1944r. zmarła jego żona Liliane. W 1945r. Neill poślubił Ena Wood z wykształcenia pielęgniarkę, która pracowała w tej szkole od 1940r. w jej administracji, a jej syn pobierał tu naukę. W 1946r. urodziła się ich córka Zoe. Po jego śmierci szkołę poprowadziła jego żona – Ena, a następnie, po jej przejściu na emeryturę w 1985r. – jego córka Zoe Readhead, która w 1992r. wydała pośmiertnie w pracy zwartej pt. The New Summerhill fragmenty z kilkunastu książek Neilla i wybranych jego wykładów. Sama uczyła się w Summerhill, a po wyjściu za mąż posłała do tej szkoły także trójkę z czworga swoich dzieci. W 1995r. odwiedziła Polskę, wygłaszając wykład o Summerhill na Uniwersytecie Łódzkim i w XLIV LO w Łodzi. W Polsce pierwsze prace Neilla mogły ukazać się dopiero po zmianie ustroju politycznego. Jak napisał wydawca o jednej z pierwszych polskich wydać książek Neilla: Kontrowersyjna, to prowokująca, to zachwycająca, nieodparcie wciągająca i uczciwa, pełna humoru i gorzkiej nieraz prawy – nie jest bynajmniej zbiorem pouczeń i nakazów. Pedagogika Neilla stała się na całym świecie klasyką w kształceniu nauczycieli i wychowawców, podobnie zresztą, jak dzieła polskiego przedstawiciela nurtu antyautorytarnego z okresu międzywojennego – Janusza Korczaka.
B. Śliwerski, Pedagogika antyautorytarna, (w:) Pedagogika. Podręcznik akademicki. T.1., Z. Kwieciński, B. Śliwerski, Warszawa 2003, s. 383
Szkoła Summerhill została utworzona w 1921 roku, w czasach kiedy prawa jednostki były mniej szanowane niż obecnie. W większości domów dzieci były bite a dyscyplina była podstawą w wychowywaniu dzieci. Poprzez swój samorząd i wolność szkoła zmagała się przez ponad osiemdziesiąt lat z presją dostosowania się, aby zapewnić dzieciom prawo do decydowania za siebie. Obecnie szkoła jest prosperującą społecznością demokratyczną. Szkoła pokazuje, że kiedy pozwoli się dzieciom na to, by były sobą, uczą się one być pewne siebie, tolerancyjne i liczące się z innymi. Summerhill jest społecznością liczącą około sto osób. Większość z nich to dzieci w wieku pomiędzy 5 a 18 lat. Resztę stanowią nauczyciele, opiekunowie i inni pracownicy. Szkoła mieści się w dużym wiktoriańskim domu wraz z otaczającym go terenem. Szkoła Summerhill oddalona jest dwie mile od wschodniego wybrzeża Suffolk.
B. Śliwerski, Pedagogika antyautorytarna, (w:) Pedagogika. Podręcznik akademicki. T.1., Z. Kwieciński, B. Śliwerski, Warszawa 2003
A.S Neill, Summerhill, Katowice, 1999, s. 7-11.
Janusz Korczak (1878 lub 1979-1942). Z zawodu lekarz, a z powołania i z wyboru wychowawca. Większość swojego życia poświęcił pracy opiekuńczo-wychowawczej z dziećmi w wieku 7-14 lat z Domu Sierot i Naszego Domu w Warszawie. Pozostawił po sobie wartościowy dorobek pedagogiczny i pisarski, który byłby z pewnością o wiele bogatszy, gdyby nie jego bohaterska śmierć, pozwalająca zaliczyć go do największych autorytetów moralnych ludzkości. Zginął w jednym z hitlerowskich obozów zagłady w Treblince wraz z 200 swymi wychowankami i personelem pedagogicznym Domu Sierot. Jako pierwszy w literaturze pedagogicznej żądał stanowczo przestrzegania niezbywalnych praw dziecka. Miał na myśli w szczególności prawo do szacunku, prawo do tego, aby było tym, kim jest, prawo do radosnego dzieciństwa, prawo do współdecydowania o własnym losie, a także prawo do niepowodzeń i łez, prawo do posiadania rzeczy i tajemnic. Najwyżej cenił sobie prawo do szacunku, ponieważ temu prawu były podporządkowane wszelkie pozostałe prawa, jako logiczne jego następstwa. Korczak niejako nakazał każdemu wychowawcy liczyć się z indywidualnością i godnością dziecka, a każdemu dziecku wyznaczył rolę autentycznego współtwórcy własnego życia. Myślą przewodnią stworzonej przez Korczaka koncepcji pedagogicznej jest troska o rozwój samorządności dzieci i młodzieży, przejawiającej się w różnych formach ich aktywności. Prawidłowy rozwój samorządności upatrywał szczególnie w należytym funkcjonowaniu samorządy zakładowego lub szkolnego. Najważniejsze jego organy to sąd koleżeński, rada samorządowa i sejm dziecięcy, a także plebiscyt życzliwości i niechęci oraz „zakłady”.
M. Łobocki, ABC Wychowania, Lublin 1999, s. 57-58
Benjamin Spock (1903-1998)
Słynny amerykański pediatra, urodził się w New Haven w USA, zaś zmarł w Sam Diego. Po studiach na Uniwersytecie Columbia podjął pracę w szpitalu, zaś w latach 1931-1933 poświęcił się prywatnej praktyce pediatrycznej i psychiatrycznej. Wykładał też na Uniwersytecie Cornell. Uznawany jest za ojca permisywizmu i ruchu kontestacyjnego młodzieży (hippisów), odgrywając znaczącą rolę z rozprzestrzenianiu się idei wychowania antyautorytarnego w wielu krajach świata. Wydana przez niego w 1946r. książka pt. Dziecko-pielęgnowanie i wychowanie doczekała się przekładów na 38 języków, ale i wielomilionowych wydań na całym niemal świecie, w tym także w Polsce. Promował w niej ideę szczęśliwego rodzicielstwa i wychowania dzieci bez tradycyjnej surowości, ku optymizmowi, ufności i samodzielności. Publicznie popierał zakaz przeprowadzanie prób nuklearnych w 1962r. oraz przeciwstawiał się wojnie w Wietnamie. W 1967r. brał udział w marszu na Waszyngton i w demonstracjach antywojennych. Kandydował też z ramienia Partii Ludu na urząd prezydencki.
B. Śliwerski, Współczesne teorie i nurty wychowania, Kraków 2005, s. 200-201
Thomas Gordon (1918-2002) współczesny amerykański pedagog i psychoterapeuta, autor bestsellerowych poradników dla rodziców, nauczycieli, wychowawców i animatorów kształcenia dorosłych, w których prezentuje swoją koncepcję konstruktywnych i symetrycznych stosunków międzyludzkich „bez zwycięzców i bez pokonanych”. Na początku lat czterdziestych studiował u Carla Rogersa na Uniwersytecie w Ohio State, a następnie współpracował z nim w kkreowaniu modelu nowoczesnego i efektywnego treningu dla rodziców, nauczycieli, młodzieży i przywódców, pisząc wraz z E. Dorfman i N. Hobbs w Podręczniku C. Rogersa Client-Centred Therapy (1951) rozdział o zastosowaniu gier do psychoterapii grupowej oraz terapii przywództwa. Pierwsza książka Gordona pt. Group Centered Leadership: A Way of Releasing the Creative Potential of Groups (Przywództwo skoncentrowane na grupie: Sposób wyzwalania twórczego potencjału grup.) Wykładał na Uniwersytecie w Chicago oraz doradzał utworzonemu w 1972e. w tym mieście Narodowemu Komitetowi do Przeciwdziałania Maltretowaniu Dzieci. Wraz z C. Rogersem, R. Farsonem i P. Lloydem prowadził badania w California Institute of Technology nad stosunkami interpersonalnymi, kreując humanistyczną orientację w zakresie wprowadzania do do nich zmian. Od 1962r. pracował w Pasadenie w Kalifornii nad programem szkolenia dla rodziców w zakresie nabywania partnerskich umiejętności wychowania własnych dzieci „Wychowanie bez porażek”
B. Śliwerski, Współczesne teorie i nurty wychowania, Kraków 2005, s. 131