EMOCJE 1.

Czym są emocje ?

Emocje i motywacja są zjawiskami złożonymi, które trudno zdefiniować jednoznacznie. Należą one do sfery osobowości, a ściślej rzecz biorąc jej dynamiki – tego, co napędza nasze doświadczanie świata i zachowanie, nadaje koloryt naszemu życiu wewnętrznemu przeżywaniu rzeczywistości i „akcję” naszym działaniom. Psychologia ma to do siebie – jako nauka stosunkowo młoda, którą można uprawiać w różny sposób (z jednej strony jako naukę biologiczną, a z drugiej jako społeczną bądź humanistyczną) – że wciąż brakuje w niej zgody co do definicji zjawisk zasadniczych, a zarazem niezwykle skomplikowanych, takich jak właśnie osobowość czy wchodzące w jej skład emocje i motywacje.

Pojęcie emocji pochodzi od łacińskich słów: „e” oznaczającego „z” i „movere” oznaczającego „poruszać się”. Interpretacja „z” jest dyskusyjna, jest dokonywana na dwa sposoby:

1.Niektórzy twierdzą, że w zlepku „emovere” „e”, czyli „z” oznacza „poruszanie się z wewnątrz” (w tym przypadku emocja byłaby zmianą, jakimś poruszeniem pochodzącym z wnętrza człowieka; w taki sposób „emovere” interpretuje Karol Wojtyła).

2.Inni, np. Murray, uważają że łacińskie „e” oznacza „poza, na zewnątrz”, a łaciński wyraz „emovere” oznaczał początkowo migrację, czyli wyprowadzanie się z jednego miejsca i przenoszenie na inne. Zgodnie z tą drugą interpretacją, pojęcie emocji oznaczałoby wychodzenie, wykraczanie poza stan dotychczasowy (typowy, ustalony) albo jakieś zakłócenie dotychczasowego, typowego stanu rzeczy.

Paul Young definiuje emocje jako „nagły zakłócający proces albo stan, który powstaje w psychologicznej sytuacji, a który objawia się sygnalizowanymi zmianami w mięśniach gładkich, gruczołach i w całym zachowaniu” (1973). Jednak, pomimo takiej definicji emocji, Young zauważa, że pojęciem emocji obejmuje się w gruncie rzeczy wiele różnorodnych zjawisk, które można ogólnie nazwać procesami afektywnymi, do których należą:

1.Proste odczucia przyjemności i nieprzyjemności związane z zapachami, smakami, kolorami, tonami, bodźcami dotykowymi i innymi formami pobudzeń sensorycznych, zmysłowych

2.Negatywne organiczne odczucia głodu, chłodu, pragnienia, bólu, zmęczenia i pozytywne organiczne odczucia występujące w czasie jedzenia, wypróżniania się, seksualnego spełnienia i innych sposobów osiągania fizycznego dobrostanu.

3.Odczucia związane z podejmowanymi czynnościami, które obejmują tzw. stany apetytywne, takie jak dążenie do zaspokojenia głodu, pragnienia, seksualności, a także odczucia związane z zainteresowaniem, awersją, entuzjazmem, oburzeniem, nudą itd.

4.Moralne, estetyczne, społeczne, religijne, intelektualne sentymenty (czyli przywiązania, skłonności) i postawy, które bazują na wcześniejszych doświadczeniach

– są rezultatem wychowania lub treningu.

5.Utrzymujące się nastroje – radości, smutku, niepokoju, uniesienia itd.

6.Patologiczne afekty, takie jak głęboka depresja, apatia, strach, mania, nienawiść.

7.Emocje typu śmiech, płacz, zakłopotanie, wstyd, cierpienie, obawa, poniżenie – czyli tzw. czyste stany emocjonalne (to, co w psychologii zazwyczaj kojarzymy z „emocjami”)

8Indywidualne temperamenty, takie jak melancholijny, flegmatyczny, choleryczny. Temperamenty są względnie stałe (są warunkowanymi genetycznie cechami osobowości), jednak zmieniają się wraz z warunkami otoczenia, stanem zdrowia, wiekiem – dlatego je także kojarzy się z emocjami.

Wymienione kategorie procesów afektywnych nakładają się na siebie (np. określony typ temperamentalny ma skłonność do przeżywania określonych nastrojów i emocji), a ich lista nie jest wyczerpująca. Mamy więc niezłe zamieszanie, niezłą ilość możliwych sposobów definiowania emocji. Oto garść definicji „wyjętych” z literatury, obrazujących w jak różny sposób można emocje traktować:

Emocje są specyficzną formą przeżycia:

„Emocje są – zdaniem fenomenologów (np. Maxa Schelera) – formą poznania wartości, ponieważ te ostatnie mogą być dane wyłącznie w przeżyciach emocjonalnych. (…) odczucie wartości zawsze ma swój przedmiot, jest zatem pełne znaczenia i niesie określoną treść”.

Emocje są rodzajem doświadczenia wewnętrznego:

a konkretnie, np., odczuciem poziomu wzbudzenia:

„Podejście poznawcze zakłada, że kiedy podmiot odczuwa określony poziom wzbudzenia, przejawia różnorodną aktywność poznawczo-emocjonalną (…) i poszukuje etykietki dla stanu emocjonalnego” (Schachter i Singer).

Emocje są stanami uczuciowymi:

„Emocja jest zazwyczaj definiowana w terminach stanów uczuciowych. Jest niemożliwe, aby oddzielić aktywację i ukierunkowane zachowania, subiektywne odczucie i poznanie” (R. Buck).

Emocje są odczuciami zmian cielesnych:

„Moja teoria (…) mówi o tym, że zmiany cielesne następują bezpośrednio po spostrzeżeniu faktu, który wywołał wzbudzenie i że nasze odczucie pewnych zmian, tak jak one zachodzą, jest emocją” (William James).

Emocje są definiowane jako afekty:

„Afekt jest doznaniem przyjemności, nieprzyjemności lub tymi obydwoma skojarzonymi z wrażeniem” (Ch. Brenner).

„Afekt (reakcja afektywna) – specyficzna reakcja oceny bodźców (zjawisk, przedmiotów, sytuacji, aktywności) jako pozytywnych lub negatywnych, która przejawia się w formie subiektywnego poczucia przyjemności lub przykrości oraz w formie tendencji do podtrzymywania kontaktu z bodźcami pozytywnymi, a przerywania – z negatywnymi” (J. Reykowski).

Emocje są definiowane poprzez procesy poznawcze:

OCENIANIE PIERWOTNE

jest oceną każdej transakcji z otoczeniem z uwagi na jej znaczenie dla dobrostanu osoby.

OCENIANIE WTÓRNE

związane z odczuwaniem: winy, odpowiedzialności, zaufania,

wymaga rozważenia możliwości poradzenia sobie, przeciwstawienia się,

związane z określonymi oczekiwaniami, antycypacją.

OCENIANIE POWTÓRNE

dotyczy sprzężenia zwrotnego pomiędzy ocenianiem

a danym epizodem adaptacyjnym związane z reakcją osoby i kontrreakcją otoczenia,

prowadzi do zmian w ocenach, emocjach, relacji między osobą a środowiskiem.

Emocje są definiowane poprzez procesy fizjologiczne:

„Z fizjologicznego punktu widzenia, emocje tworzą specjalny mechanizm nerwowy, który gwarantuje zachowania adaptacyjne organizmów wyższych w sytuacjach, (…) gdy brak informacji potrzebnych do osiągnięcia celu umożliwiającego zaspokojenie potrzeby” (Simonov).

Emocje są także ujmowane jako charakterystyki sytuacji:

„Charakterystykę emocji można ująć następująco:

1.Są wzbudzane zwykle przez bodźce zewnętrzne

2. Ekspresja emocji jest ukierunkowana ku pewnym bodźcom w otoczeniu, poprzez które jest wzbudzana” (R. Plutchik).

Emocje bywają traktowane jako procesy pośredniczące = O w formule S  O  R:

„W moim języku emocje są Planami, są neuronalnymi programami, które działają, gdy organizm ma naruszoną równowagę” (K.H. Pribram)

Emocje bywają traktowane jako specyficzne zachowania ekspresyjne = R w formule S  O

 R

„Jest to unikalna klasa jakościowa, która jest w sposób wrodzony powiązana z systemem motorycznym. Toteż ich wyjątkowość realizuje się wtedy, gdy włączona jest dynamika systemu motorycznego jako integralnej części ich czasowo – przestrzennego istnienia (...). Emocja i jej ekspresja tworzą jedność egzystencjalną, system” (M. Clynes)

Emocje jako procesy psychiczne spełniające określoną funkcję (zwłaszcza adaptacyjną):

„Emocje można zdefiniować jako somatyczne, powtórne przystosowanie, które jest instynktownie wzbudzane przez sytuacje stymulującą i powoduje bardziej efektywną reakcję adaptacji do sytuacji” (R. S. Lazarus).

Emocje jako rodzaj procesów motywacyjnych:

„Proces emocjonalny jest jednym z podstawowych procesów motywowanych u zwierząt wyższych, jest to rodzaj motywacji, który polega na względnie złożonej aktywności neuronalnej raczej, niż sprecyzowanych stanach chemicznych czy stanach receptorów” (Leeper).

Emocje są również ujmowane funkcjonalnie, poprzez tworzenie definicji ODRÓŻNIAJĄCYCH je od innych procesów psychicznych:

W taki sposób traktuje je Nico Frijda, odróżniając je od innych stanów afektywnych:

„Emocje można pojmować jako proces sygnalizowania, że dzieje się coś istotnego z punktu widzenia dobrostanu jednostki oraz zadań realizowanych przez system poznawczy i zachowanie” (Frijda)

Klasyfikacja stanów afektywnych wg Frijdy:

*Afekt – przyjemne lub nieprzyjemne doznanie.

*Emocje – jak wyżej

*Nastrój – rozlany afekt pozytywny lub negatywny, nie intencjonalny, chwilowy.

*Sentymenty – dyspozycje warunkujące stabilną reakcję osoby na jakiś obiekt (określony sposób oceniania czegoś, określone motywacje i myślenie).

*Epizody emocjonalne – zmienne klasy stanów afektywnych powiązane z jakimś obiektem (np. reakcje na zniewagę), utrzymujące się w czasie.

*Cechy osobowości – dyspozycje emocjonalne, skłonność do określonego oceniania zdarzeń wywołujących emocje (np. strachliwość).

Jak można sobie radzić z wielością definicji? W przypadku emocji taką definicją może być zaproponowana przez Carrolla Izarda, według którego:

„Emocja jest pojęciem złożonym, mającym aspekt neurofizjologiczny, neuromięśniowy i doświadczeniowy (fenomenologiczny). Na poziomie:

• neurofizjologicznym – emocja jest definiowana w terminach wzorców aktywności elektrochemicznej w układzie nerwowym;

• neuromięśniowym – emocja jest pierwotną aktywnością twarzową i stanowi wzorce aktywności twarzowej, wtórnie zaś jest to reakcja cielesna, posturalno-gesturalna, wisceralna i niekiedy miejscowa;

• Na poziomie doświadczeniowym (fenomenologicznym) emocja jest doświadczeniem motywującym lub/i doświadczeniem, które ma natychmiastowe skutki i ważność dla danej osoby”.