Podmiot liryczny, "ja liryczne" – osoba mówiąca w utworach lirycznych.
Podmiot liryczny może występować w liczbie pojedynczej, jako ja lub w liczbie mnogiej, jako podmiot zbiorowy. Ten ostatni widoczny jest np. w Bogurodzicy: Zyszczy nam, spuści nam, itd.
Podmiot liryczny mówi przeważnie o swoich osobistych wrażeniach, przeżyciach, uczuciach, doznaniach, choć może być również rodzajem komentatora zdarzeń, w sposób zbliżony do narratora występującego w powieściach. W tym ostatnim wypadku, ja lirycznego-obserwatora, zwykle trudno określić kim podmiot liryczny jest (jak np. w utworze Adama Mickiewicza pt. Świtezianka, o którym można stwierdzić właściwie tylko, że jest świadkiem relacjonowanych przez siebie wydarzeń).
Kwestia utożsamienia autora z ja lirycznym jest sporna: romantycy w większości sugerowali, że to właśnie oni odpowiadają podmiotowi lirycznemu, zaś poeci symbolizmu krytykowali próby takiej interpretacji.
Podmiot literacki - kluczowa osoba występująca w dziele literackim, nadrzędna wobec reszty przedstawianych w nim treści, określająca i scalająca utwór.
W epice podmiotem literackim jest narrator, w liryce jest nim podmiot liryczny.
Podmiot czynności twórczych - nadawca utworu, autor w roli pisarza dzieła, sytuujący się wobec języka, konwencji, tradycji literackich itp. Jest dysponentem i użytkownikiem reguł literackich.
Narrator – termin z teorii literatury. Podmiot narracji, osoba opowiadająca o wydarzeniach. Głos narratora nie musi być identyczny z głosem autora dzieła.
Narrator występuje w utworach epickich, może także pojawiać się w epickich formach poetyckich, jak również w dramacie (np. w dramatach Jana Augusta Kisielewskiego - postać narratora, jako jeden z elementów tzw. epizacji dramatu).
Istnieje kilka rodzajów narratora:
Narrator wszystkowiedzący – opowiada wydarzenia całkowicie z zewnątrz, sprawiając wrażenie jakby wszystko o wszystkich wiedział i był w stanie w każdej chwili wniknąć w najtajniejsze obszary psychiki wszystkich bohaterów występujących w dziele. Narrator taki nie pojawia się w akcji dzieła nawet na moment. Czasami mówi się, że funkcjonuje "z pozycji Pana Boga". Tego rodzaju narrator jest charakterystyczny dla powieści klasycznej.
Narrator świadek – opowiada zdarzenia z zewnątrz, ale w takiej formie w jakiej mógłby to robić naoczny świadek. Często zdarza się, że narrator taki jest wpleciony (na drugim planie) w akcję dzieła.
Narrator bezpośredni – jest on zwykle jedną z głównych, lub nawet najważniejszą postacią występującą w dziele i opowiada swoją historię w pierwszej osobie, tak jakby widział ją własnymi oczami.
W powieściach bardzo często zdarza się, że narracja zmienia się różnych ich częściach. Np. powieść zaczyna się od wprowadzenia narratora świadka, który następnie subtelnie przechodzi na pozycję narratora wszechwiedzącego, który czasami "oddaje głos" narratorom bezpośrednim.
Bohater liryczny – fikcyjna postać w utworze lirycznym, różna od osoby podmiotu lirycznego (z wyjątkiem liryki maski i roli, w której następuje utożsamienie podmiotu i bohatera, jak np. w wierszu Urszula Kochanowska Leśmiana).
O bohaterze lirycznym mówi się zwykle w trzeciej osobie (on), w liryce zwrotu do adresata jest to ty, do którego podmiot kieruje swój monolog.
Wirtualny odbiorca
(albo o tym, jak Jacek Dukaj wymyślił czytelników współczesnej literatury polskiej)
Poniższy tekst pierwotnie ukazał się w „Czasie Kultury” nr 153 (6/2009).
Każdy czytelnik prozy Jacka Dukaja zna (i zwykle lubi) pewien specjalny rodzaj oszołomienia, w jakie wprawia go zasięg spekulacji światotwórczych owego autora. W Czarnych oceanach przyjąć musimy do wiadomości istnienie rzeczywistości, która pojawiłaby się, gdyby memetyka pozwalała na zupełne nowe zarządzanie ludzką pamięcią, gdyby inżynieria genetyczna dawała już sposobność do modelowania naszych ciał w całości, gdyby telepatia okazała się jedną z kluczowych ludzkich zdolności i gdyby spełnionych zostało jeszcze kilka podobnych „gdyby”. Sporo frajdy z doświadczania owego pisarstwa na własnej skórze bierze się stąd, że musimy emigrować w równie alternatywne historie, niemal współwymyślać z autorem odmienne stany społeczne i konstelacje polityczne, wyobrażać sobie gramatyki i słowniki odchylające się od tych nam znanych. Co istotne, szczegółowość zaprojektowanej wizji zdumiewa żelazną konsekwencją, ten pisarz naprawdę trzyma się raz obranej zasady rzeczywistości, naginając ku niej wszystko – z czytelnikami włącznie. Prowadzić może to do podejrzenia, iż również sposób poruszania się w Jacka Dukaja w przestrzeni polskiej kultury literackiej przypomina metodę wytwarzania przezeń wariantywnych rzeczywistości, tj. pisarz ten przyjmuje jako autorską hipotezę istnienie pewnego stanu literatury i zachowuje się, tak jakby był to stan faktyczny. Jego powieści zatem nie tylko przetwarzają pewną bliższą i dawniejszą tradycję literacką, konwencje literatury fantastycznonaukowej i „głównonurtowej”, ale także zmyślają sobie pewne obyczaje odbiorcze, nieistniejące przyzwyczajenia czytelnicze, rzekome zdarzenia wcześniejszego i obecnego życia literackiego i na czas lektury próbują nam zaproponować udział w ten sposób skomplikowanej, podwojonej sytuacji odbiorczej.