Agata Regulska
J. Sławiński: O kategorii podmiotu lirycznego.
Określenie typu rzeczywistości literackiej, na jaki ono wskazuje.
Podmiotu wypowiedzi lirycznej, narracyjnej nie należy utożsamiać realną osobą twórcy.
Podmiot jest immanentnie zawarty w strukturze przekazu literackiego, jest wyznaczany przez pozostałe elementy owej struktury.
Interpretacje podmiotu lirycznego – zasadne, o ile dotyczą zjawiska, które zostało już uprzednio zidentyfikowane i wyodrębnione w swojej materii (semantycznej materii utworu).
Wyodrębnienie problemu podmiotu lirycznego – z problemem tym związane trzy poziomy:
Wydarzenia składające się na biografię konkretnej jednostki – twórcy danego dzieła.
Pytanie wyłącznie o specyficzną rolę autora, w którą wchodzi on w przebiegu procesu twórczego. Nadawca występuje tu jako hipotetyczny podmiot czynności twórczych. Podmiot czynności twórczych – strefą oddzielającą wypowiedź literacką od określonego biograficznie osobnika, jakim jest pisarz, jest wynikiem pomnożenia sytuacji życiowej pisarza i fikcyjnego świata utworu.
Kategoria podmiotu literackiego na poziomie organizacji samego utworu. Podmiot czynności twórczych jest elementem sytuacji komunikacyjnej, w której dzieło tkwi, natomiast liryczne ego czy narrator są elementami wewnętrznego porządku dzieła. Podmiot mówiący – nie musi być nazwany lub zaprezentowany ażeby narzuciła nam się jego obecność, może wynikać sam z siebie poprzez przyjęty w utworze sposób mówienia.
Jedną z głównych własności wypowiedzi lirycznej jest jej swoista monocentryczność, skupienie całego materiału semantycznego wokół jednej osoby nadawcy.
Odmienność przekazu lirycznego od narracyjnego – wypowiedź liryczna aktualizuje jeden plan semantyczny, współrzędnym względem „ja” mówiącego, gdy tymczasem narracja wyłania ze siebie co najmniej dwa takie plany. Słowo narracyjne uruchamia zarówno ciąg znaczeń kształtujących osobę narratora i sytuację narracyjną, jak też ciąg znaczeń konstytuujących świat przedstawionych postaci i wydarzeń.
Właściwości wypowiedzi lirycznej: monocentryczna, ześrodkowana na osobie podmiotu mówiącego, w całości ku niemu odniesiona.
Liryczny podmiot mówiący jest znaczeniowym korelatem (odpowiednikiem) wypowiedzi w jej pełnej rozpiętości od pierwszego do ostatniego słowa.
Z punkt widzenia odbiorcy podmiot jest przede wszystkim „akcją” rozwijającą się przewidywalnie lub mniej przewidywalnie.
Skłonność do ujmowania podmiotu mówiącego jako stabilnej strefy utworu, przeciwstawianej innym strefom (zmiennym, przybywającym w czasie).
Przekaz liryczny jest zapisem procesu formowania się jednorazowego „ja” mówiącego i proces ten angażuje, bezpośrednio lub pośrednio, cały potencjał semantyczny utworu (semantyka - analiza znaczeń wyrazu; potencjał - to ilość możliwości). Na dalszym miejscu kwestia, czy zapis ma kształt egocentrycznego wyznania, apostrofy, czy opisu pejzażu.
Nośniki znaczeń, które w przebiegu utworu konstytuują (organizują, tworzą) osobę podmiotu: jednostki leksykalne i ich syntaktyczne ugrupowania, wersy, zespoły wersów, zestroje intonacyjne.
Śladami obecności „ja” są: zaimki i podporządkowane im formy czasownikowe.
Podmiot liryczny jest bezpośrednio dany jako sekwencja przejawów pozwalających się obserwować w wypowiedzi. Istnieje również jako konfiguracja owych przejawów, jako założona w utworze osobowość motywująca wszystkie „ślady”, wprowadzająca je w układ równania. Zrozumienie przekazu lirycznego polega na właściwym rozwiązaniu tego równania, na rekonstrukcji zespołu założeń składających się na „obraz” osoby mówiącej.
Paradygmat - zbiór pojęć i teorii tworzących podstawy danej nauki. Konstytutywne role paradygmatu „ja”:
Określony stosunek „ja” mówiącego do psychologicznych i przedmiotowych okoliczności wypowiedzi.
Jego stosunek do „drugiej osoby”, do przywołanego lub tylko potencjalnego partnera sytuacji lirycznej.
Stosunek „ja” do podmiotu czynności twórczych i do sytuacji społeczno-literackiej, w której ów podmiot się znajduje.
Stosunek „ja” do określonych elementów biografii pisarza.