12. J. Sławiński O kategorii podmiotu lirycznego
badacze i krytycy skłaniają się ku stwierdzeniu, że narratora i autora nie należy utożsamiać ze sobą
podmiot liryczny jest zakorzeniony w strukturze utworu i jest wyznaczany przez jej elementy
badacze nie mają nic przeciwko interpretowaniu podmiotu lirycznego, tylko wtedy, gdy interpretacja jest zgodna ze znaczeniową częścią utworu
kwestię podmiotu lirycznego rozpatrywać należy jak sprawę nadawcy dzieła literackiego - na trzech poziomach:
wydarzenia związane z konkretną postacią twórcy np. Adama Mickiewicza - zdarzenia te i cechy przywodzą na myśl zaraz konkretnego twórcę - stanowisko „naiwnie realistyczne”
pytanie o specyficzną rolę autora dzieła, w którą wchodzi on w danym dziele, nadawca jest to podmiotem czynności twórczych, tzn. nie wszystkie zdarzenia mają realne powiązania z postacią autora, jest ukształtowany przez relację dialogu i dzieła, w którym istnieje - „iloczyn sytuacji życiowej pisarza i fikcyjnego świata utworu”
kategoria „podmiotu literackiego” dot. poziomu organizacji samego utworu ego, narrator są jakby wewnętrzną kwestią utworu, autor nie ma nic wspólnego z narratorem, bo sytuacje przedstawione nie mają żadnego związku z życiem twórcy - wyobrażenie o osobie mówiącej daje tylko tekst, który ona wypowiada, dwa głosy: podmiotu lirycznego i autora na tym poziomie mogą się przenikać tylko wtedy, gdy tekst zawiera sformułowania metajęzykowe (dotyczące wewnętrznie tekstu)
tekst liryczny charakteryzuje się tym, że jest monocentryczny tj. skoncentrowany tylko na jednej postaci lirycznej, a nie jak np. dramat na wielu postaciach
w liryce istnieje jeden plan semantyczny związany z postacią „ja lirycznego”, w narracji więcej niż jeden
w epice występuje coś zwanego „przytoczeniem w przytoczeniu” i odnosi się do kompozycji szkatułkowej, dotyczy to też dwóch stopni semantycznych
w epice pomiędzy przytoczeniami „pierwszego st.” a przytoczeniami „drugiego st.” zachodzi pewna niezgodność, opozycja - one wiążą się i zaprzeczają sobie, w liryce ze względu na jeden stopień przytoczenia nie ma o zaprzeczaniu mowy, a przytoczenie to jest bezkontekstowe
podmiot mówiący w utworze lirycznym jest odpowiednikiem całego tekstu, od początku do końca, nie dotyczy tylko konkretnych zdań (jak w epice, dramacie), ale całości wypowiedzi poetyckiej
podmiot liryczny jest „akcją rozwijającą się w kierunku mniej lub bardziej przewidywalnym”
badacze stwierdzają często, że podmiot liryczny jest stabilnym i statycznym elementem utworu, stąd określenia: „pozycja pomiotu”, „postawa podmiotu”, punkt widzenia podmiotu”, o innych elementach mówi się, że są „przebiegiem”, „rozwojem”, „dzianiem się”
„przekaz liryczny jest w istocie zapisem procesu formowania się jednorazowego `ja' mówiącego”
nośnikami znaczeń, które kształtują podmiot liryczny nie są tylko jednostki leksykalne, ich struktury, ale również inne „obarczone sensem, odcinki wypowiedzi” takie, jak wers, czy zestrój akcentowy itp.
informacje o kształtowaniu się podmiotu lirycznego „mogą być niesione wyłącznie przez pewne ujęcia stylistyczne czy wersyfikacyjne charakterystyczne dla przyjętego przezeń sposobu mówienia”
podmiot liryczny jest obserwowalny w tekście lirycznym
„Zrozumienie przekazu lirycznego przez czytelnika polega w dużej mierze na […] rekonstrukcji zespołu złożeń składających się na `obraz' osoby mówiącej”
wyodrębniają się z całości semantycznej wypowiedzi
indywidualnie realizują pewien zadany wzorzec
role (cechy) podmioty lirycznego:
określony stosunek „ja” mówiącego do psychologicznych i podmiotowych okoliczności wypowiedzi
stosunek „ja” do drugiej osoby, potencjalnego partnera wypowiedzi lirycznej
stosunek „ja” do podmiotu czynności twórczych i sytuacji lir. W jakiej „ja” się znajduje
stosunek „ja” do określonych elementów biografii pisarza
podmiot liryczny to „jednorazowo sformułowana osobowość” uczestnicząca w jakimś stereotypie „ja” lirycznego „który nieuchronnie pośredniczy między indywidualnym nadawaniem a indywidualnym odbiorem komunikatu poetyckiego” - tzn. często jest tak, że interpretacja utworu ze względu na podmiot liryczny jest inna u autora i inna u czytelnika, a to ze względu na indywidualne odczytanie ról pełnionych przez „ja” liryczne