Sławiński J., O kategorii podmiotu lirycznego, [w tegoż aut.:] Dzieło - język - tradycja

1.

Podmiotu wypowiedzi lirycznej czy narracyjnej nie należy utożsamiać z realną osobą twórcy. Podmiot jest immanentnie zawarty w strukturze przekazu literackiego, że jest „jakoś” wyznaczany przez pozostałe elementy owej struktury. Ale nie jest to uzupełniane przez jakies sugestie precyzujące dokładniej sposób istnienia „ja” literackiego w obszarze wypowiedzi. Na ogół o podmiocie zaczyna mówić się jako o podmiocie pewnych operacji poznawczych.

Nie należy mieszać terminów przy pomocy których określa się status ontologiczny „ja” literackiego i terminów, które mają charakter interpretacyjny, to znaczy ustalają jakieś relacje pomiędzy owym statusem i proponowanym przez badacza porządkiem wyjaśniającym. Najpierw podmiot liryczny musi zostać zidentyfikowany i wyodrębniony w semantycznej materii utworu.

2.

Nadawca dzieła literackiego, trzy różne poziomy:

- poziom wydarzeń składających się na biografię konkretnej jednostki - twórcy danego dzieła. Rola nadawca konkretnego utworu jest jak gdyby „obciążona” wszelkimi innymi rolami, które dany osobnik odgrywał w różnorodnych sytuacjach życiowych. Dany komplet ról tworzy całość nierozrywaną i w takiej właśnie postaci jest przywoływany jako odniesienie dla konkretnego przekazu literackiego.

- specyficzna rola autora, w którą wchodzi on w przebiegu procesu twórczego. Badacz usiłujący wyodrębnić tę rolę, wypreparować ą z żywego kompleksu biograficznego redukuje jak gdyby osobowość pisarza do tego jej aspektu, który wyłania się w toku kształtowania przekazu. Nadawca występuje tu jako hipotetyczny podmiot czynności9 twórczych i jest definiowalny w terminach takich właśnie czynności. Ma on byt wyłącznie funkcjonalny, istnieje tylko jako człon relacji której drugim członem jest dzieło. Jest określany przez swój dialog z tworzywem. Podmiot czynności twórczych jest jak gdyby strefą oddzielającą wypowiedź literacką od określonego biograficznie osobnika, jakim jest pisarz. „Iloczyn” sytuacji życiowej pisarza i fikcyjnego świata utworu.

Działania twórcy są zawsze grą w obrębie zastanej kultury literackiej, grą prowadzoną z potencjalnymi oczekiwaniami publiczności, do której przekaz jest skierowany. Wszelka konwencja jest regulatorem spodziewań odbiorców. Prowadząc z nią dialog mieszcząc się w niej lub jej przecząc, a więc realizując swoją rolę nadawca wchodzi nieuchronnie w pewien stosunek społeczny, staje naprzeciw wyobrażonego czytelnika, określając go i będąc jednocześni określany.

- kategoria podmiotu literackiego.

Podmiot czynności twórczych jest elementem sytuacji komunikacyjnej, w której dzieło tkwi, natomiast liryczne ego czy narrator są elementami wewnętrznego porządku dzieła. Odbiorowi każdego przekazu literackiego towarzyszy poczucie istnienia podmiotu mówiącego. Wypowiedź literacka da się ujmować jako przytoczenie mowy wpisanego w nią podmiotu. Przytoczenie to dokonuje się w każdym wypadku w zgodzie z dyrektywami pewnego kodu literackiego, który odsyła nas na poziom podmiotu czynności twórczych. Stosunek tego ostatniego do „ja” literackiego można by przedstawić jako stosunek nadawcy reguł mówienia do nadawcy wypowiedzi aktualizującej te reguły.

3.

Jedną z głównych własności wypowiedzi lirycznej jest jej swoista monocentryczność, skupienie całego materiału semantycznego wokół jednej osoby nadawcy (poza dramatem, tam wiele osób mówiących).

Różnice między przekazem narracyjnym a lirycznym

Tekst epicki podobnie jak liryczny implikuje obecność nadrzędnego podmiotu mówiącego. Ale wypowiedź liryczna aktualizuje jeden plan semantyczny, współrzędny względem „ja” mówiącego, gdy tymczasem narracja wyłania z siebie co najmniej dwa takie plany.

Słowo narracyjne uruchamia zarówno ciąg znaczeń kształtujących osobę narratora i sytuację narracyjną jak też ciąg znaczeń konstytuujących świat przedstawionych postaci i wydarzeń - zawsze dwa stopnie semantyczne, chociaż wyrazistość jednego i drugiego może być rozmaita.

Utwór epicki prezentuje zwykle porządek „przytoczenia w przytoczeniu”, gdzie wypowiedź założonego narratora wyodrębnia z siebie wypowiedzi przedstawionych postaci. Porządek taki może ulegać dowolnemu uwielokrotnieniu.

Wypowiedź liryczna jest przytoczeniem jednostopniowym, wypowiedzią w której jednostki semantyczne kształtują przedstawienie jednopłaszczyznowe, niezależne od tego wewnętrznej alternatywy jaką posiada semantyka narracji.

Zarówno przekaz narracyjny jak i dramatyczny są jak gdyby wewnętrznie wyposażone w kryteria swojej tożsamości. Przytoczenie słów jednej postaci w dramacie jest określane przez jego położenie wśród innych przytoczeń. One stanowią dla niego kontekst i one decydują o jego rozpoznawalności. Poszczególne przytoczenia nawzajem się ograniczają a przez to wyodrębniają. W utworze narracyjnym granice przytoczenia pierwszego stopnia są wyznaczane przez przytoczenia drugiego stopnia i odwrotnie. I tu i tu występuje jakaś wewnętrzna opozycja, której pozbawiony jest monolog liryczny, będący jako całość przytoczeniem bezkontekstowym.

4.

Liryczny podmiot mówiący jest znaczeniowym korelatem wypowiedzi w jej pełnej rozpiętość od pierwszego do ostatniego słowa. W miarę rozwoju przekazu czytelnik otrzymuje coraz to nowe informacje o osobie nadawcy, ślady jego obecności. Tekst zawiera w sobie nie tylko ślady osoby mówiącej, ale także reguły wiązania tych przybywających w sekwencji śladów, wskazówki dotyczące ich niesekwencjonalnego, strukturalnego łączenia.

Z punktu widzenia odbiorcy podmiot jest przede wszystkim „akcją” rozwijającą się w kierunku mniej lub bardziej przewidywanym.

Istnieje skłonność do ujmowania podmiotu mówiącego jako stabilnej strefy utworu, przeciwstawionej innym strefom - zmiennym, przybywającym w czasie. Jednakże jest to skłonność nieuzasadniona.

Szczególnie utwór liryczny, będący wypowiedzią semantycznie jednostopniową, demonstruje w sposób sugestywny ową podmiotową akcję, której nie zagłuszają tu akcje rozgrywające się na innym niż ona planie przedstawienia.

Przekaz liryczny jest w istocie zapisem procesu formowania się jednorazowego „ja” mówiącego i proces ten angażuje, bezpośrednio lub pośrednio, cały potencjał semantyczny utworu.

Nośnikami znaczeń, które w przebiegu utworu konstytuują osobę podmiotu, nie są wyłącznie jednostki leksykalne i ich syntaktyczne ugrupowania, ale w nie mniejszym stopniu elementy tego rodzaju co wersy, zespoły wersów, zestroje intonacyjne, wszelkie wyodrębniane i dlatego obarczone sensem odcinki wypowiedzi. Ale jedynie słowa i zdania mogą nazywać „ja”.

Najbardziej jawnymi śladami jego obecności są zaimki i przyporządkowane im formy czasownikowe. Ale informacje o kształtowaniu się „ja” mogą być niesione wyłącznie przez pewne ujęcia stylistyczne czy wersyfikacyjne charakterystyczne dla przyjętego przezeń sposobu mówienia.

Dziedzina elementów nazywających i sugerujących. One dodają się do siebie, precyzują i przekształcają, uzgadniają się między sobą ale mogą też wchodzić w konflikt.

Im większą rolę w przekazie odgrywają reguły jakiegoś jednorodnego porządku, tym mniejszy stopień wyraźności ja mówiącego. Przechodzenie w przebiegu utworu od jednego sposobu mówienia do innego, zakłócenia regularności, napięcia pomiędzy różnymi sektorami stylistycznymi intensyfikują obecność „ja”, dostarczając najbardziej wiarygodnych świadectw jego stawania się poprzez wypowiedź.

5.

Podmiot liryczny jest bezpośrednio dany jako sekwencja przejawów pozwalających się obserwować w wypowiedzi. Ale istnieje także potencjalnie jako konfiguracja owych przejawów, jako założona w utworze osobowość motywująca wszystkie „ślady”, wprowadzająca je w układ równania.

Wysoko zorganizowane kompleksy znaczeniowe utworu literackiego to z jednej strony całości stopniowo wyodrębniające się z materiału semantycznego wypowiedzi. Z drugiej zaś indywidualne realizacje pewnych zadanych wzorców, wzorców które dany utwór przyporządkowują tradycji literackiej. Można je określić jako reguły porządkowania, przybywających w wypowiedzi jednostek semantycznych jako zasady sprawdzalności następstwa takich jednostek do pewnego paradygmatu wchodzącego w skład tradycji wspólnej podmiotowi czyności twórczych i odbiorcy.

Poszczególne składniki paradygmatu „ja” jako role

- określony stosunek „ja” mówiącego do psychologicznych i przedmiotowych okoliczności wypowiedzi

- jego stosunek do „drugiej osoby”, do przywołanego lub tylko potencjalnego partnera sytuacji lirycznej

- stosunek ja do podmiotu czynności twórczych i do sytuacji społeczno-literackiej w której ów podmiot się znajduje

- stosunek ja do określonych elementów biografii pisarza. Podmiot liryczny jest hierarchiczną kombinacją takich elementarnych ról.

Są one jedynie schematami, które w każdym utworze są wypełnione konkretną zawartością. Należy przy tym podkreślić, że taka lub inna hierarchia ról charakteryzuje pewną klasę utworów powstałych w ramach określonej poetyki historycznej. Wskazuje ona na koncepcję podmiotu lirycznego wypracowaną ponadindywidualnym wysiłkiem przedstawicieli szkoły poetyckiej czy prądy.

Interpretacja ja lirycznego pojedynczego przekazu polega w dużej mierze na ujęciu go jako wariantu pewnego wzorca, który w danych warunkach historycznoliterackich stanowi zobowiązujący układ odniesienia dla inicjatyw poetyckich.

---