[e-mail]

Opracował dr Cezary Marasiński

Etyka, Etyka Zawodowa

I. Aksjologia (teoria wartości) a pedagogika

Poniższy fragment Dydaktyki dla nauczycieli J. Półturzyckiego ukazuje charakterystyczne aspekty obecności wątków aksjologicznych w myśli pedagogicznej. Najistotniejszym wydaje się fakt, że wartości są tu powiązane z szeroko pojętymi celami kształcenia i wychowania. Wartości współtworzą cele.

Józef Półturzycki

DYDAKTYKA

DLA NAUCZYCIELI

© Copyrigh t b y Wydawnictw o Ada m Marszałe k

TORU Ń 199 9

Rozdział II *

Wartośc i i cel e kształceni a 3 7

1. Wartośc i i ich rola w życiu i wychowaniu 37

2. Cele edukacji szkolnej 42

Rozdział II

Wartości i cele kształcenia

Każde celow e i zorganizowan e działanie , a taki m jes t kształcenie , powinn o rozpoczyna ć się o d przedstawieni a i przyjęci a główneg o założeni a i cel u tej działal ¬ ności . Ce l oznacz a ni e tylk o konkretn e zadanie , jaki e należ y osiągnąć , al e takż e ogóln y kierune k działań , klimat , w który m się t o działani e odbywa . S ą t o wartośc i uznan e z a ważn e i podstawow e dl a podejmowani a zadania . Mog ą on e mie ć charakte r doraźn y w konkretnyc h poczynaniach , a takż e s ą zaliczan e d o podstawowyc h nor m i idei uznawanyc h z a trwał y dorobe k tradycj i kultur y i wychowania .

Przystępują c d o analiz y celó w kształceni a należ y ująć j e n a tl e rozważa ń istot y wartości , stanowiącyc h podstaw ę godziweg o życia , jeg o potrze b i budowane j dl a nieg o edukacji . Z przyjętyc h i uznanyc h wartośc i i potrze b wyrastaj ą cel e edukacj i

i ic h szczególn e odniesieni e w procesi e nauczani a — cel e kształcenia . Cel e stanowi ą wytyczn e i zadani a dl a proces u kształcenia , określaj ą jeg o wymagani a programow e ora z oczekiwan e rezultaty . O d celó w formułowanyc h n a wartościac h i potrzebac h zaczyn a się świadom e kształcenie .

1 . Wartośc i i ic h rol a w życi u i wychowani u

W ujęciac h filozoficznyc h wartośc i s ą cech ą przypisywan ą rzeczo m lu b zjawis¬ kom . W psychologi i wartoś ć wiąż e się z e zjawiskie m wyboru , w ujęci u socjologicz¬ ny m mają on e wymia r społeczny . Humanistyczn e ujęci e wartośc i poleg a n a wskaza¬ niu , c o człowie k lu b grup a społeczn a ceni , uważ a z a ważn e i ta k traktuj e w swyc h przekonaniac h i przeżyciach .

Pedagogik a zajmuje się rozwoje m człowiek a i kształtowanie m jeg o osobowości . Wartośc i w ujęci u społeczny m i humanistyczny m służ ą rozwojowi . Dobr o formuj e osobowość , wyzwal a z nadmierneg o materializmu , sprzyja rozwojow i duchowości , otwier a n a potrzeb y innych , chron i prze d czynam i niegodziwymi . Prawd a pozwal a pozna ć rzeczywistoś ć i chron i prze d zakłamaniem . Piękn o daje radość . Obo k doświadczeń , jaki e w ujmowani u wartośc i zyskał y taki e nauk i ja k etyka , epistemolo ¬ gi a i estetyk a cora z szerze j pojawiają się interpretacj e i ocen y pedagogiczne , gdy ż wartośc i ni e tylk o powrócił y d o edukacji , ale nadaj ą je j now y wymia r i służ ą odrodzeni u ic h wychowawczyc h i kształcącyc h walorów .

Potrzeb y człowiek a s ą zaspokajan e prze z wartości , a takż e motywuj ą człowiek a d o różnyc h działań . Wartośc i istnieją obiektywni e niezależni e o d potrze b i motywó w działalnośc i człowieka , kształtuj ą osobowoś ć konkretnyc h ludz i i ukierunkowuj ą ic h

3 8 Wartości i cele kształcenia

dążenia . Stawiają człowiekow i wymagani a i ukierunkowuj ą jeg o aktywnoś ć zgodni e z tym , c o uznaj e o n z a dobr e i słuszne .

Podstawowy m opracowanie m zagadnie ń wartośc i w ewolucj i jes t prac a Kazimie ¬ rz a Denk a z 1994 roku . Auto r stwierdza , ż e „dl a optymalneg o proces u dydaktyczno - wychowawczeg o wartośc i i cel e edukacj i szkolne j s ą nadrzędnym i punktam i odnie ¬ sienia " , a „Edukacj a ujmowan a w kategoriac h wartośc i i celó w staje się podstawo ¬ w ą nadziej ą n a naprawieni e wspólne j zagrożone j cywilizacji" 2 .

O d 1980 rok u zbadan o pona d tysią c nauczyciel i szkó ł podstawowyc h i średnic h n a tema t istoty , genezy , rodzajó w i roli wartośc i w edukacj i szkolne j wynika , ż e z problematyk ą t ą ni e spotkał o się w okresi e studió w nauczycielskic h n a uniwersyte ¬ tac h i w wyższyc h szkołac h pedagogicznych . Bogda n Suchodolsk i w jedne j z ostat¬ nic h wypowiedz i stwierdził : „jest rzecz ą zastanawiającą , ja k łatw o z teori i i praktyk i edukacyjne j zniknęł a problematyk a wartości , niekied y nawe t zupełnie" 3 .

Wartośc i t o termi n wieloznaczny , ic h desygnatam i s ą dobro , prawda , piękno , użyteczność , wolność , odpowiedzialność , efektywność . Zajmuj e się nim i wiel e nauk : etyka , estetyka , teologia , prakseologia , ekonomia , prawo , a takż e aksjologi a pedago ¬ giczna . Synonimam i wartośc i s ą dobro , cel , idea , norma , doskonałość . Dobr o jes t

zawsze wartością, a wartość dobrem. Wartości stają się przedmiotem analiz i inter¬

pretacj i filozoficznych , psychologicznych , socjologicznych , antropologicznych , eko¬

nomicznych .

Wartoś ć t o wyra z pochodzeni a niemieckieg o „wert " i „wurde" , c o oznacz a godność , honor , powaga , a takż e godn y i wartościowy . W „Słownik u język a polskie¬ go " W . Doroszewskieg o wartoś ć oznacz a — „to , ile co ś jes t wart e po d względe m materialnym ; cech a przedmiotu , produktu , materiał u itp . dając a się wyrazi ć równo ¬ ważnikie m pieniężny m lu b inny m środkie m płatniczym , lu b cen ą subiektywną" 4 . W aksjologi i termi n te n oznacz a wszystko , c o cenne , godn e pożądani a lu b wyboru , c o stanow i ostateczn y cel ludzkic h dążeń 5 . Podobn e znaczeni e przypisuj e się wartościom w pedagogic e i dydaktyce . W . Oko ń w „Słownik u pedagogicznym " traktuj e wartośc i jak o pojęci e filozoficzn e określając e pewn e właściwośc i przedmio ¬ tó w ora z nadawan e przedmioto m prze z człowiek a własności , w zależnośc i o d jeg o potrzeb , uczu ć i woli 6 .

Wartościam i zajmuje się aksjologia , ogóln a i szczegółowa , będąc a wyraze m zainteresowa ń poszczególnyc h dyscyplin . Aksjologi a pedagogiczn a dopier o się kształtuje . Bra k odpowiednic h hase ł w „Słownik u pedagogicznym " i „Encyklopedi i

K. Denek : op . cit. , s. 6. Tamże , s . 11 .

I. Wojnar: Rozmowa z profesorem Bogdanem Suchodolskim, „Kwartalnik Pedagogiczny " 199 1 nr 3.

Słownik języka polskiego, to m 9, s. 855 .

Słownik etyczny, Lublin 1980 , Wyd. UMCS , s . 259 . W. Okoń , Słownik pedagogiczny, s. 337-338 .

Wartości i cele kształcenia 39

pedagogicznej" . Tylk o niektórz y odpowiedzialn i dydaktyc y podejmuj ą t e zagadnie ¬ nia . S ą t o przed e wszystki m prac e Kazimierz a Denk a i Władysław a Zaczyńskiego 7 . Takż e I I Konferencj a Dydaktyczn a był a poświęcon a ty m zagadnieniom 8 . Każd y człowie k przyswaj a sobi e wartośc i poprze z kulturę , w które j wychowuj e się i wyras¬ ta . Nośnikam i wartośc i s ą język , sposob y zachowani a się , obyczaje , system y znaków , literatur a i sztuka .

Proces y wychowani a i kształceni a s ą w najogólniejszy m znaczeni u wprowadza ¬ nie m ludz i w kultur ę ojczystą, regionalną , rodzinn ą a takż e ogólnoludzką . Jes t t o proce s inspirowan y prze z uznan e w tyc h środowiskac h wartości .

Ogó ł wartośc i n a różn e podział y wewnętrzne . Klasyczn a filozofia byt u wyróżnia ¬ ł a trz y absolutn e wartości : prawdę , dobr o i piękno : uzupełnian o j e czwartą , któr ą był a świętość , a n a przełomi e XIX/X X wiek u wprowadzon o jeszcz e jak o piąt ą wartoś ć absolutn ą — wykształcenie , którem u przypisuj e się takż e integrowani e poprzednic h

i zapewnieni e ic h poznawania . Poz a wartościam i absolutnymi , któr e mają charakte r naczelny , wyróżni a się wartośc i moralne , instrumentalne , użyteczne , przyjemnościowe .

Inn i autorz y wyróżniaj ą wartości : moralne , osobowe , poznawcze , estetyczn e i artystyczne , utylitarne , techniczn e i witalne .

Pedagogowi e wyróżniaj ą takż e wartośc i ogólnoludzkie , d o któryc h zaliczają: humanizm , demokrację , bezpieczeństwo , godnoś ć i praw a człowieka , pluralizm , solidność , dobr a wspólne , pracę , równość , wolność , sprawiedliwość , przyjaźń , sumienność , rzetelność , tożsamość , samorządność , autonomię , samostanowienie , odpowiedzialnoś ć każdeg o z a siebi e sameg o i innyc h ora z upominani e się o pokój 9 .

Zadanie m edukacj i jes t kształtowani e wśró d wychowankó w i ucznió w wartośc i uniwersalnych : prawdy , dobr a i piękna . Prawd a doskonal i intelekt , dobr o rozwija wolę , a piękn o kształtuj e uczucia . Takż e wykształcenie , w dobi e edukacj i ustawicznej , staje się ni e tylk o podstawow ą al e stał ą wartością, zgodni e z zasad ą „uczyć , ab y być" .

Uznawan e i propagowan e wartośc i stanowi ą istotn ą podstaw ę kierunkowe j orien ¬ tacj i procesó w wychowani a i kształcenia . Ni e jes t t o jedna k podstaw a jedyna , gdy ż obo k system u wartośc i jej elementam i s ą postaw y i przekonania . Postaw y wyrażaj ą stosune k człowiek a d o czegoś , wyrażając y się w e względne j stałe j skłonnośc i d o pewneg o typ u reagowania . Trwał e postaw y stanowi ą składni k osobowośc i człowiek a i wiąż ą się z e struktur ą motywacyjną 10 . Przekonani a t o sta n świadomośc i opart y n a przeświadczeniu , ż e pewie n sta n rzecz y jes t tak i a ni e inny . Skład a się n a ni e poznani e istoty , emocjonaln a aprobat a ora z skłonnoś ć d o określoneg o wyrażania . Wśró d posta w związanyc h z wychowanie m wyodrębni a się postaw y d o wartości , d o

K. Denek : Wartości i cele edukacji szkolnej, Toruń 1994 , Wydawn . Edytcr ; W. Zaczyński : Antynomia celów i wartości w wychowaniu, „Ruc h Pedagogiczny " 3/ 4 1993 .

g

"Toruński e Studi a Dydaktyczne " n r 2 , 1993 .

9 K. Denek : Wartości i cele, s. 27-28 .

1 0 Słownik etyczny, s. 191 .

4 0 Wartości i cele kształcenia

społeczeństwa , d o drugieg o człowieka , d o sameg o siebie , d o przyrody , kultur y i nauki . Każd a z tyc h posta w zawier a szere g szczególnyc h odniesie ń d o poszczegól ¬ nyc h elementó w i tworz y cał e bogactw o relacji międz y człowiekie m a świate m zewnętrzny m i ni m samym .

Wartości , postaw y i przekonani a tworz ą idea ł wychowania , któr y w systemi e totalitarny m by ł sprowadzon y tylk o d o samyc h posta w z przewag ą ideowyc h i spo¬ łecznyc h ora z naukoweg o światopoglądu . Utożsamian o idea ł z ogólny m cele m socjalistyczneg o wychowani a i usunięt o z nieg o wartości , sa m idea ł uznan o jak o wartoś ć . Odmian ą tej sytuacj i s ą sugesti e o sprzecznościac h międz y pedagogik ą cel u i pedagogik ą wartości . Właściw ą ocen ę tyc h poglądó w wyrazi ł Władysła w Zaczyński 1 2 n a I I Konferencj i Dydaktyczne j w Toruniu , które j temate m był y aksjo¬ logiczn e i teleologiczn e problem y dydaktyki .

Szczególn e znaczeni e wartościo m nada ł te n kierune k myśl i o wychowaniu , któr y nazwan o pedagogik ą kultury .

Pedagogik a kultur y t o „kierune k myśl i pedagogiczne j określając y proce s kształ ¬ ceni a jak o spotkani e jednostk i ludzkie j z obiektywnym i wartościam i (dobrami ) kultury , ic h interioryzację , a ty m samy m wzbogaceni e si ł duchowyc h człowiek a

i tworzeni e nowyc h wartości" 1 . Ta k ujął istot ę teg o kierunk u Bogda n Suchodolski , a dale j wyjaśniał : „Wyróżnieni e rzeczywistośc i duchowe j jak o odrębne j i samodziel ¬ nej , niematerialne j i niepsychiczne j rzeczywistośc i obiektywne j stanow i szczególni e doniosł ą tez ę humanistyczne j metodologii.. . tak i sposó b poznani a skierowan y by ł n a wartości" 1 4 .

Pedagogowi e kultur y zakładali , ż e działalnoś ć edukacyjn a ukazywa ć winn a świa t powinnośc i człowiek a i jeg o powołania , ale świa t woln y o d utylitarnyc h wymiarów . Szczególn e znaczeni e zyskiwał y pojęci a wartości , jak o zobowiązani e skierowan e d o ludz i i społeczeństw . Wychowani e przestawał o by ć procese m przyrodzinnym , a sta¬ wał o się aktywności ą humanistyczną , skierowan ą n a wartośc i duchow e rozwoj u osobowości .

Głównym i przedstawicielam i pedagogik i kultur y stal i się w Europie : Wilhel m Dilthey , Edwar d Spranger , Jerz y Kerschensteiner , Bertran d Russell , Sergius z Hes ­ sen , a w naszy m kraju przed e wszystki m Bogda n Nawroczyński , Bogda n Suchodols ­ ki , a takż e Stefa n Szuma n i Floria n Znaniecki . W Polsce , prze d wojną, pedagogik a kultur y był a wzbogacon a o wartośc i narod u i jeg o losó w ora z uwarunkowań , c o prowadził o d o wychowani a narodoweg o i państwowego . Bogda n Nawroczyńsk i przyją ł w „Zasadac h nauczania " następując e określeni e ideał u wykształcenia : „idea ł wykształceni a zasadz a się n a zespoleni u w jedn ą harmonijną , żywą i cora z dale j

H . Muszyński : Ideał i cele wychowania. Warszaw a 1974 , WSiP .

W . P . Zaczyński : Antynomie celów i wartości w wychowaniu, „Ruc h Pedagogiczny " 1993 , n r 3-4 . B . Suchodolski : Pedagogika kultury, „Encyklopedi a Pedagogiczna" , Warszaw a 1993 , s . 547 . Tamże , s . 547 .

Wartości i cele kształcenia 4 1

rozwijającą się całości ą duchow ą dw u czynników : jedny m z nic h s ą wysoc e wartoś ¬ ciow e i prz y ty m różnorodn e dobr a kultury , a drugi m przyswajając a j e sobi e z e wzrastając ą doz ą aktywności , samodzielności ą i wybijająca n a owe j całośc i swe wyraźn e piętno . Jeg o urzeczywistnienie m jes t wykształcon y człowiek " 5 .

Z teg o założeni a buduj e Nawroczyńsk i istot ę wykształceni a i jeg o podstawow e cele . „Wykształceni e powstaj e z zespoleni a się dw u różnyc h światów . Jedny m z nic h s ą taki e wartościow e wytwor y duch a ludzkiego , ja k język , obyczaje , moralność , wierzeni a religijne , form y życi a społecznego , arcydzieł a poezji , muzyki , sztu k plastycznych , utwor y naukow e i filozoficzne , wreszci e rozległ a dziedzin a techniki.. . Tak a całoś ć jes t części ą składow ą kultur y duchowe j naszeg o społeczeństwa . Drugi m świate m jes t wewnętrzn e życi e duchow e rozwijającej się jednostk i ludzkiej , nacecho ¬ wan e je j indywidualnością" 1 6 .

Przyjęci e takieg o założeni a prowadz i d o jeg o realizacj i w procesi e kształceni a i wychowania . „Wychowani e i nauczani e usiłuj ą doprowadzi ć młodzie ż d o teg o układ u spoistego , któr y nazywam y indywidualności ą d o takic h struktur , jak : wy¬ kształcenie , charakte r i osobowość . Drog ę wytyczaj ą m u prz y ty m ideał y wykształce ¬ nia , charakter u i osobowości" 1 7 . „Zasad y nauczani a — jes t t o dydaktyk a ogólna , przeniknięt a ide ą struktur y duchowe j pojęte j jak o ukła d spoisty , skierowan y n a świa t wartości" 1 8 .

Tworzą c swoją dydaktyk ę Nawroczyńsk i przyją ł dl a nie j bogat e i wartościow e założeni a ideał u wychowawczego . Wykorzysta ł w ty m cel u tradycj e i wartośc i kultury , jak o najbardzie j uogólniając e element y tożsamośc i społeczeństwa . Natural ¬ ny m stał o się wię c budowani e teg o ideał u n a wartościac h kultur y i życi u du - chowym 1 9 .

Przyjmują c taki e podstaw y ideał u wykształceni a oczekiwa ł Nawroczyński , ż e proce s kształceni a poprze z wartośc i kultur y zmien i struktur ę duchow ą wychowanków , zgodni e z przyjętym i wartościam i i proce s te n stani e się nauczanie m wychowującym .

„Wykształceni e ogólne.. . się buduj e n a zespol e dób r kulturalnych , będącyc h lu b

mającyc h by ć wspóln ą własności ą wszystkic h członkó w takieg o twor u społecznego ,

2 0

któr y obejmuj e wyższ e grup y zawodowe' " .

„Dają c dostateczni e rozległ y materia ł wykształcenia , należ y dba ć o to , ab y o n zosta ł całkowici e przerobion y w rozwijającą się w wychowank u jeg o struktur ę duchową . Ot o n a czy m poleg a podstawow e zadani e współczesneg o kształcenia" 2 1 .

B . Nawroczyński : Zasady nauczania, Wrocła w 1957 , s . 102 .

6 Tamże , s . 99 .

7 Tamże , s . 903 .

8 , , ,

B . Nawroczyński : Polska myśl pedagogiczna, Lwó w 1938 , s . 260 .

9 B. Nawroczyński : Zycie duchowe. Zarys filozofa kultury, Kraków 1947 , W. L. Anczy c i SP .

to

B . Nawroczyński : Zasady nauczania, s . 110 .

! 1 B . Nawroczyński : dz. cyt. , s . 105 .

4 2 Wartości i cele kształcenia

Z tego założenia wynikał y cełe i zadania edukacji szkolnej w ujęciu Bogdan a Nawro - czyńskiego . Dzisiaj wracam y do tych założeń i wartości.

Współcześn i twórcy systemu wychowani a i znawc y kultury powracając do ; .dea-

łó w Nawroczyńskieg o rozwijają aktualne wartości kultury i potrzeb y wychowania 22 .

2 . Cel e edukacj i szkolne j

W cytowane j ju ż pracy „Wartości i cele edukacji szkolnej " Kazimier z Dene k następująco określa istotę celów edukacyjnych: „Są to sensowne , świadome , z góry oczekiwane , planowe a zarazem konkretne efekty systemu edukacji narodowej . Są on e projekcja przyszłości... Regulują zachowania ludzkie, nadają porządek i sens życia, pomacają człowiekowi w tworzeniu przyszłości i w odkrywan i własnyc h możliwości"" 3 .

Uzupełnim y to wyjaśnienie na podstawie literatury leksygograficznej. W „Słow ­

niku język a polskiego " pod redakcją Witolda Doroszewskieg o cel określon y jes t jak o

„to , do czeg o się zmierza , dąży; to, co się chc e osiągnąć" 2 , a także jak o przedmio t zamierzonyc h działań , punkt centralny jakiejś akcji 25 . Podobni e określ a cel „Słowni k wyrazó w obcych " PW N pod redakcją Jana Tokarskiego .

"Słowni k pedagogiczny " W. Okoni a w wydaniu 2 z 1981 rok u podaj e jedyni e

„cele system u oświaty " jak o „świadomi e założon e skutki, któr e społeczeństw o pragni e osiągnąć przez funkcjonowanie systemu oświaty " .

Szerze j charakteryzuje ten termi n „Słowni k pedagogik i pracy " po d red. Tadeusz a Nowackiego : występują tam terminy: cele kształcące , kształceni a zawodowego , cel e nauczania , cele poznawcze , wychowawcz e ora z cele wychowani a socjalistycznego . Cel e nauczani a t o „świadomi e założon e wyniki procesu dydaktyczneg o wyrażon e przyroste m wiadomości, umiejętności i nawykó w ora z zmianam i osobowośc i ucz - niów" " . Autorzy wyróżniają cele poznawcz e — dotycząc e dochodzeni a ucznió w do cora z lepszeg o poznani a świata, cele kształcąc e — zakładające rozwó j sprawnośc i fizycznej i psychicznej uczniów, ich zainteresowań i zdolności, cel e wychowawcz e

— związan e z kształtowanie m przestronnie rozwiniętej osobowości , z szczególni e takich je j składnikó w jak : przekonania , światopogląd, postawy 28 . Wspominaj ą także

L. Dyczewski: Kultura polska w procesie przemian, lubli n 1995. Tow. Naukowe KUL; F. Adamski

(red.): Czhwiek-wychowanie-kultura, Kraków 1993, Wyd. WAM.

23 K. Denek: Wartości i cele edukacji szkolnej, s. 35.

24 Słownik języka polskiego, tom 1, Warszawa 1958, WP. 79. 795.

2 5 Tamże, s . 796.

2 6 W. Okoń: Słownik pedagogiczny. Warszawa 1981, s. 38.

2 7 T. Nawrocki (red.): Słownik pedagogiki pracy, Wrocław 1986, Ossolineum, s. 29-31.

2 8 Tamże. s . 29-30.

Wartości i cele kształcenia 43

0 celac h konkretnyc h zajęć dydaktycznych , a wię c — lekcji, wykładu , ćwiczeń , zajęć warsztatowyc h w powiązaniu ze ściśle określony m temate m .

Charakterystyczny m jest , ż e „Słowni k pedagogiczny " tak skąp o traktuje t e pojęcia, a inne opracowani a pedagogicznej leksykografii w ogól e je pomijają, ja k opublikowan e w 1974 r. „Podstawow e definicje z zakresu oświat y i wychowania " prze z GU S w opracowani u między innym i Wincenteg o Okonia . S ą t o rezultat y polityki oświatowe j poprzednieg o okresu, która kształtował a wartości i cel e edukacji doś ć niedostatecznie . Przez cele edukacyjne, a zwłaszcz a cele kształcenia , należy rozumie ć oczekiwan y stan świadomeg o działani a podmiot u edukacyjnego , który t o stan wyraża ć się moż e w zmianach wiedzy uczestników proces u edukacji . Zmian y te są założon e jak o zadania form i instytucji kształcących, któr e organizują przeka z wiadomości , kształtowanie umiejętności, przyswajanie nawyków , rozwijanie zaintere­ sowań oraz innych cech osobowościowych u osób objętych procesem edukacyjny m

Teleologi a to nauk a o celach (od greckieg o telos — osiągający cel i logos —

nauka) , a deontologi a to nauk a o obowiązkach i powinnościac h tak nauczycieli , ja k

1 ucznió w oraz organizatorów edukacji. W dobi e transformacji i postmodernizm u rozwijają się poglądy pedagogiczne , które odrzucają teleologię i celowoś ć wycho ­ wawczeg o działania zgodneg o z moralnością, a także odrzucają deontologi ę na rzec z antypedagogiki .

Dlatego , korzystając z analiz Kazimierza Denka, rozszerzam y charakterystyk ę celó w edukacyjnych . Cel e edukacji stanowią przed e wszystki m punkt odniesienia , d o którego możn a pr zymierza ć różne element y prac y szkoły, Punkt y odniesieni a mają znaczenie regulacyjne, c o gwarantuje nadmierną rozbudow ę środkó w lu b innyc h elementó w nad wartościami temató w i zagadnień realizowanyc h w procesi e kształce ­ nia. Cel e spełniają funkcje koordynacyjną i organizacyjną działalnośc i szkoły , gdy ż określają kierunek i zadanie ogólnej działalności, czem u należy podporządkowa ć wszelki e formy aktywności edukacyjnej w szkole lub innej placówc e oświatowej . Jednocześni e dążenie d o celów edukacyjnych zapewni a realizację wartośc i uznanyc h za podstaw ę wychowania .

Aby cele mogł y skutecznie spełniać swoje zadani a powinn y by ć dostrzegane , rozróżnian e i określon e w taki sposób , by możn a był o ustalić stan ic h realizacji. Cel e powinn y by ć także rzeczow e i precyzyjne ora z logiczne i wewnętrzni e niesprzeczne , a przed e wszystki m muszą być wykonalne.

Jakoś ć celów edukacyjnych określona jest odpowiednim i wskaźnikami , któr e określają ich realność , złożoność i adekwatność. Źródł a celó w edukacji są bogat e i w naturaln y sposó b mogą formułować odmienn e cele w odmiennyc h państwach , co zależy od rozwoju i poziomu życia społeczno-ekonomiczneg o ora z tradycji kulturo ­ wej poszczególnyc h państw i regionów. Konkretn e cele dla konkretnyc h systemó w edukacyjnyc h opracowywan e są przez specjalistów z uwzględnienie m podsta w i ak-

Tamże, s. 30.

44 Wartości i cele kształcenia

tualnych propozycji takich nauk, ja k antropologia filozoficzna, filozofia wartości , aksjologia pedagogiczna , psychologia osobowości , psychologiczn e koncepcj e czło ­ wieka , teorie socjologii, pedagogika życia i ideałów ora z praktyki szkolnej . Jest to propozycj a bogata i poważna , zdecydowani e odmienn a od tej, którą prze d laty zgłaszał H. Muszyński .

Heliodo r Muszyńsk i — niestrudzony dawniej poszukiwac z celó w i ideałó w wychowani a w marksistowskiej koncepcji pedagogiki — przedstawi a dla potrze b przemia n edukacyjnych własn e now e ujęcie celów kształcenia , które formułuje zgodni e z życiowym i zadaniami , d o jakich należy przygotowa ć uczniów : „Główny m zadanie m kształcenia ogólneg o jest wyposażeni e ucznia w podstawow e dyspozycj e (wiedzę , rozumienie , umiejętności, sprawności, postaw y ora z przekonaniu ) stano­ wiąc e niezbędn e przygotowani e d o dalszeg o możliwi e wielostronneg o rozwoju , optymalne j realizacji prze z wybór drogi dalszeg o kształcenia , zawod u ora z stylu życia wra z z kultywacją nadających mu sens wartości, a wreszci e do podjęcia funkcji odpowiedzialneg o za los zbiorowy człowieka własneg o społeczeństw a i społecznośc i ogólnoludzkiej " . Zgodni e z tym założenie m formułuje H. Muszyńsk i osiemnaści e zada ń celów, do których przygotowa ć trzeba uczniów w systemie kształcenia ogólne ­ go . Są to w skrócony m ujęciu cele następujące: 3 1

1. wartości dających poczucie społecznej, narodowej , kulturowej i ogólnoludzkie j przynależnośc i i tożsamości, znajdowania w nich oparcia dla życia teraźniejszego z jednoczesny m poczucie m więzi z przeszłością, ze świadomości ą własnyc h korzeni ora z szacunkie m dla dziedzictwa kulturowego ;

2. swobodneg o i kompetentneg o posługiwani a się wiedzą dla rozumieni a otacza­ jąceg o świata, wytworzenie sobie całościoweg o obrazu świata i miejsca w ni m człowieka ;

3. czynneg o uczestnictwa w społecznych procesac h komunikacj i międzyludz ­

kiej...

4 . swobodnego , sprawnego, samodzielnego posługiwani a się własny m umysłe m w codziennyc h sytuacjach życia... rozwiązywania problemó w i pokonywani a trud­ ności...

5. swobodneg o posługiwani a się posiadaną wiedzą i umiejętnościam i w praktyc e życia codziennego.. .

6. swobodneg o poruszania się w świecie masowe j informacji...

7. zachowywani e własnej tożsamości i określania siebie w warunkac h życia w społeczeństwi e otwarty m i pluralistycznym...

8. kontynuowani e własnej edukacji w sposó b najbardziej odpowiedn i dla swoic h możliwośc i i zamiłowań...

H. Muszyński: Koncepcje kształcenia ogólnego w szkole polskiej. Załącznik nr 4 do rapo.tu IBE „Cele i organizacja kształcenia ogólnego", Warszawa 1995, s. 42.

3 1 Tamże, s . 43-46.

Wartości i cele kształcenia 45

9 . realizowani e własnej, indywidualnej koncepcji życia dającego poczuci e sens u i satysfakcji, a przed e wszystki m pełneg o rozwoju własnej osob y prze z poznani e i rozwijanie własnyc h uzdolnień, zamiłowa ń i upodobań...

10. czynneg o uczestniczenia w życiu własneg o społeczeństwa , osiągnięci a orien ­

tacji w ni m i rozumienia procesów i zjawisk zachodzącyc h w życiu zbiorowym.. .

11 . podjęcia i uprawiania aktywności zawodowe j z pełny m rozumienie m istoty i znaczeni a pracy...

12. znaczeni e rodziny jak o podstawowej komórk i życia społeczneg o optymalne ­

g o środowisk a rozwoju człowieka...

13 . pełnieni a roli członka różnych zespołów i grup ludzkich z pełny m zrozumie ­

nie m idei wspólneg o działania...

14. uprawiani a i rozwijania kultury estetycznej i wzbogacani a własneg o życia prze z czynn y kontakt ze sztuką wspieran y wykształconą wrażliwością na piękno.. .

15. swobodneg o poruszania się w świecie techniki, rozumieni a je j i umiejętnośc i użyteczneg o wprowadzeni a d o życia codziennego , sprawneg o posługiwani a si ę narzędziam i i urządzeniami technicznymi...

16. harmonijneg o obcowani a z przyrodą poparteg o wrażliwością na je j piękno , znajomością je j bogactwa , zjawisk, procesów i pra w ora z zrozumieni a je j znaczeni a dla człowieka...

17. zachowani e stałej, racjonalnej, opartej o wiedzę o własny m organizmie , troski

0 własn e zdrowi e fizyczne i psychiczne oraz o własną kondycj ę prze z prowadzeni e higieniczneg o trybu życia...

18 . prowadzeni e osobisteg o życia wewnętrzneg o obejmującego przed e wszyst­ ki m wytworzeni e sobie realnego obrazu własnej osoby , d o stawiani a prze d sobą wzorów , wymaga ń i zadań rozwojowych, podejmowani e wyzwa ń i wykorzystywa ­ nie szan s życiowych , podnoszeni e własnyc h zasobó w duchowych.. . stałeg o poszuki ­ wani a źródeł i inspiracji do wzbogacani a własnej osobowości" .

Proponowan e prze z H. Muszyńskieg o cele — zadani a kształceni a ogólneg o stanowią rozwinięci e i zmian ę wcześniejszych poglądó w tego autora na cele i ideały wychowania . Zawierają jedna k typowe dla Muszyńskieg o zbyt jednostronn e i ogra­ niczon e ujęcia. Przed e wszystkim nie wiadomo , jakieg o poziom u i okres u kształceni a dotyczą. Zdecydowan a większość t o życzeni a kategorii „przygotowania " d o wy­ pełniani a zadań w dorosły m życiu. Już bez akcentó w obywatelskic h i patriotycznych , be z socjalistyczneg o ideału. Nie wiadom o jedna k cz y s ą t o zadani a dl a całeg o cykl u kształcenia ogólneg o obejmującego szkolę podstawową i średnią czy tylko dla pier­ wsze j jeg o części i co wówcza s z drugą, która staje się główni e kształcenie m zawodowy m z elementam i treści ogólnokształcących. Niektór e z e wskaza ń dotyczy ć mogą takż e absolwentów studiów wyższych. Jest to wizja cech ja k gdyby gotoweg o absolwenta , człowiek a wykształconeg o i wszechstronni e aktywnego .

Wymienion e cechy i oczekiwania przygotowa ń są jedna k ja k gdyb y zadan e

1 mogą powsta ć pod wpływe m nauczania i wychowania. Brak w nich akcentó w

4 6 Wartości i cele kształcenia

samodzielnej aktywności uczestników szkolnej edukacji — ucznió w i studentów . Jest to wyraźn a cech a dworskiej pedagogiki poprzednieg o okresu , gd y takż e w edu ­ kacji obowiązywa ł system nakazowo-rozdzielczy. Muszyńsk i zmieni a niec o jeg o zawartość , wprowadz a terminy społeczeństwa otwarteg o i pluralistycznego , ale po ­ zostawi a dawn e ujęcie systemu dydaktyczno-nakazowo-podajace , nauczając e z ze­ wnątrz od decydentó w i nauczycieli, sprawujących swa kierownicz a funkcję.

Inną wadą katalogu przygotowa ń to brak ujęcia teraźniejszej sytuacji ucznia w systemi e edukacji. Szkoła podstawow a i średnia to dwanaści e lat edukacji , z wy­ ższą czyni okre s od 15 do 18 lat, a włącznie z przedszkole m nawe t dwadzieści a lat życia. Do tego życia i bogatych form aktywności nie przygotowują cele — zadani a określon e przez Muszyńskiego . Okres edukacji t o okre s przygotowa ń d o życia w jeg o ujęciu. A gdzie piękn o życia dzieci i młodzieży , urok i dorastania , rzeczywis ­ tości szkolnej okresu akademickiego . Czy ż ten okre s nie zasługuje n a autonomi ę teleologiczną w życiu młodeg o pokolenia. To przecież okre s zabaw y i nauki , okre s dorastania , wyboró w drogi życiowej ju ż w 15 roku, dalszej edukacj i i specjalizacji zawodowej . Dla Muszyńskiego , ja k i dla zwolenników totalitarnego społeczeństw a jes t to okre s „kuźni kadr" , który nie zasługuje na autonomię , a stanow i jedyni e przygotowani e d o „prawdziwego " życia dorosłego . T o smutne , gd y pedago g przy ­ jmuj e takie założenia i nie widzi autotelicznych wartości w okresie dorastani a i edukacji . Jest to oczywiście pozostałość wcześniejszych ujęć autorskich , gd y Heliodo r Muszyńsk i analizował i charakteryzował ideał i cele socjalistyczneg o wy­ chowania , dzieląc j e n a relacje d o świata wartości, społeczeństwa , drugieg o człowie ­ ka, sameg o siebie 32 . Wówcza s także nie dostrzegał wartości byci a dzieckiem , uczniem , studente m i w ogóle młody m człowiekiem .

Na niedostatki i pochopności ujęć Muszyńskieg o zwracan o wielokrotni e uwagę , znan e są wystąpienia i opinie profesora B. Nawroczyńskieg o i innyc h osób , ale upowszechnieni e opracowali tego autora i jeg o aktywnoś ć wydawnicz a powodują, że sięgamy w tym rozdziale równie ż do poprawionej wersji celó w kształcenia ogólnego , jaką z myślą o aktualnych potrzebach przygotował .

" H. Muszyński: Ideał i cele wychowania. Warszawa 1974, WSiP, s. 103 ins.

33 T. Lewowiecki: Przemiany oświaty. Szkice o ideach i praktyce edukacyjnej. Warszawa 1994. Wydział

Pedagof irzny UW.

II.

Klasyfikowanie wartości – przykłady

Źródło:

Tyburski Włodzimierz, Wachowiak Andrzej, Wiśniewski Ryszard, Historia filozofii i etyki do współczesności. Źródła i komentarze, TNOiK Dom Organizatora, Toruń 2002

Max Scheler (1874-1928)

Obiektywne wartości dzielił Scheler na niesprowadzalne do siebie i nie redukowalne grupy wartości hedonicznych, witalnych, duchowych i religijnych. Tworzą one niezależną od nas hierarchię, którą możemy i winniśmy odkrywać, ale nie podobna w nią ingerować.

Władysław Tatarkiewicz (1886-1980)

W obrębie ogólnej teorii wartości Tatarkiewicz przeprowadza krytykę relatywizmu i subiektywizmu etycznego, wykazując, że źródłem ich popularności jest nieścisłość pojęć, pomieszanie płaszczyzn dyskusji. Horyzont ludzkich dążeń wyznaczają w pierwszym planie dobra względne. Kiedy usiłujemy uzasadnić wartość naszych dążeń, odkrywamy dobra bezwzględne, jako „pierwsze” założenia naszych wyborów. To są wartości własne (bezwzględne i obiektywne), dane nam jako sądy, pierwsze", które konstytuują podstawy sytemu wartości. Próba zestawienia listy wartości bezwzględnych prowadzi Tatarkiewicza do następującego ich podziału:

1. Wartości ludzkie:

a) wartości poznawcze (wartości myśli),

b) wartości moralne (wartości działania),

c) wartości hedoniczne (wartości uczuć),

2) Wartości estetyczne (wartości rzeczy)

3) Wartości witalne (wartśsci pśrednie, „ na pograniczu ludzkich i rzeczowych").

Brakuje w tej klasyfikacji wartości religijnych. co w przypadku Tatarkiewicza wypływa jedynię z przyjęcia paradygmatu naukowości, przejętego od pozytywizmu, zalecającego, by nie dyskutować spraw nierozstrzygalnych. Aksjologię starał się przecież Tatarkiewicz uprawiać jak naukę, a nauka nie ma, w jego przekonaniu, monopolu na kształtowanie światopoglądu. Wartości religijne mają Więc wym1ar pozanaukowy.