Zadanie teorii wychowania:
Określenie przedmiotu poznania przez ukazywanie jego aspektywnego charakteru
Ustalenie podstawowych założeń w oparciu o które dokonuje się na jej gruncie opisów i wyjaśnienia przedmiotu poznania
Definiowanie, klasyfikowanie, typologizacja tak, aby tworzyły one określoną strukturę charakteryzującą się spójnością i logiczną całością
Formułowanie problemów badawczych
Ustalenie i przyjęcie określonej strategii i instrumentarium badawczego w celu gromadzenia i opracowania danych empirycznych
Konstruowanie sądów i twierdzeń wchodzących w skład budowanej teorii.
Proces wychowania- jest to układ zorganizowanych sytuacji wychowawczych, mających na celu dostarczenie wychowankowi doświadczeń koniecznych do uzyskania zamierzonej , względnie trwałej zmiany w jego osobowości.
Wychowanie i jego właściwości, cechy:
- akomodacja- odzwierciedla się w przystosowaniu jednostek (bądź grupy) do zastosowanych warunków i wymagań społecznych
- aproksymacja-polega na przybliżeniu jednostkom ich możliwości, form zachowań i wynikającym z treści przyjętych wartości i celów życiowych
- indoktrynacja- jako cecha konstytuowana wychowania rozumianego w najszerszym zakresie, sprowadza się do systematycznego i zorganizowanego wpływu na przekonania i poglądy.
Struktura procesu wychowawczego:
W ujęciu makrostrukturalnym M. Przetacznikowa wyszczególnia takie elementy działalności wychowawczej jak:
Uczestników działania- wychowawców i wychowanków zachowujących równorzędne lecz różne co do jakości role w działaniu wychowawczym,
Cele działania w ich hierarchicznym układzie,
Sposoby działania- formy przekazywania, przyswajania sygnałów wychowawczych,
Środki działania- materiały, metody, techniki,
Warunki działania- środowisko ogólne i środowisko wychowawcze wraz z sytuacjami wychowawczymi,
Skutki (wyniki) wychowania – rzeczywiste zmiany w strukturze psychicznej i w aktywności wychowanka
Mikrostrukturalne ujęcie w działalności wychowawczej dotyczy koncepcji M. Przetacznikowej kilku struktur: moralnej, formalnej, funkcjonalnej.
Subkultury procesu wychowawczego:
Planowany cel wychowawczy
Sytuacje wychowawcze
Doświadczenia
Efekty procesu.
Metody wychowania
Podmiotowość w wychowaniu
Rodzina jako środowisko wychowawcze
Rodzina (pierwsze i najbliższe środowisko dziecka) najintensywniej oddziałuje na dziecko, ma wpływ na zachowanie jednostki, jej stosunek do innych, system wartości itp. Rodzina – Wg. Szczepańskiego - grupa złożona z osób połączonych stosunkiem małżeństwa i stosunkiem rodzice i dzieci. Może obejmować 2-3 pokolenia które tworzą gospodarstwo domowe.
Wg. Tyszka – to zbiorowość ludzi powiązanych ze sobą więzią małżeństwa, pokrewieństwa, powinowactwa lub adopcji. Rodzina w największym stopniu kształtuje osobowość dziecka. W rodzinie dziecko nabiera pewności siebie, zdobywa równowagę uczuciową lub przeżywa swoje pierwsze zawody. Tu dokonuje się wprowadzenie dziecka w krąg kontaktów społecznych. Sanowi źródło zachowań w różnych sytuacjach, wpływa na koleje życia dziecka, jego miejsce w grupie rówieśniczej, stymuluje ambicje i aspiracje życiowe. Rodzina zapewnia dziecku zaspokojenie potrzeb emocjonalnych, zwierzenia się z przeżyć konfliktowych, wyzbycia się doznanych upokorzeń, daje poczucie bezpieczeństwa. Rodzina kieruje procesem poznawania przez dziecko przyrody i kultury, procesem rozumienia zjawisk i faktów otaczającego świata uczy je rozumienia faktów i wartościowania. Dokonuje się to poprzez naśladowanie przez dziecko osób z którymi jest emocjonalnie związane. Ważną rolę w rodzinie odgrywają zachowania rodziców. Mogą być one odbierane jako przejaw miłości i życzliwości lub jako przejaw obojętności, dystansu wrogości. Prowadzą one do zacieśnienia więzi rodzinnej lub do jej osłabienia.
2. TYPY RODZIN A PRAWIDŁOWOŚĆ PRZEBIEGU PROCESU WYCHOWAWCZEGO
Trzy typy rodzin ( Z. Zaborowski): I typ – W rodzinie istnieją szczegółowe normy regulujące zachowanie jej członków. Odstępstwa od norm nie są tolerowane, za ich przekroczenie stosuje się represje. Życiem rodziny kieruje głowa rodziny – ojciec, który nie liczy się z potrzebami dzieci, wydaje nakazy i zakazy, wymaga od dzieci szacunku i podporządkowania. W rodzinie panuje porządek i dyscyplina – w obawie przed sankcjami. II typ – dysponuje systemem norm, nie są one tak drobiazgowe jak w typie I. W uzasadnionych przypadkach odstępstwa od norm są tolerowane. Przekroczenie normy = sankcja, która jest przemyślana, stopniowana i zindywidualizowana. Dominacja wzajemnego zaufania członków i życzliwość. Rodzice stosują demokratyczny Styl kierowania, liczą się z dzieckiem i jego potrzebami, częściej nagrody niż kary, pobudzają ambicję i samokontrolę. III typ – istnieją normy ale są stale przekraczane. Łamanie norm jest tolerowane i bez sankcji. Zamęt, chaos w rodzinie. Rodzice – niekonsekwentni, niezdecydowani, chwiejni, czasem odwołują się do dobrej woli, ambicji dzieci – kiedy indziej stosują metodę schlebiania i przekupywania (np. prezentami) dzieci. I i III typ budzą poważne zastrzeżenia wychowawcze. I typ - W klimacie rygoru, zastraszenia i kar mogą pojawić się u dzieci postawy lękowe, nieufność do ludzi, agresywność, egoizm. Takie dzieci pozbawione kontroli, poza domem przejawiają zachowania za które były domu karane. Występują u nich zaburzenia emocjonalne przejawiające się w lękach, przygnębieniu i pobudliwości uczuciowej. Są bierne społecznie, nieufne wobec nauczycieli i kolegów, brak uczuć opiekuńczych w stosunku do rówieśników. III typ – brak uporządkowania i konsekwencji powodują że u dzieci nie wykształcają się nawyki porządkowo – higieniczne, postawy zdyscyplinowania się i podporządkowania normom oraz szacunku dla starszych. Dzieci nie mają szacunku dla rodziców. Lekceważący stosunek do obowiązków szkolnych i nauczycieli, nie dbanie o swoje rzeczy i mienie społeczne. Najlepsze warunki stwarza typ II. U dzieci formułują się postawy społeczne, uczynność i życzliwość dla ludzi. Postawy rodziców wobec dzieci: - partnerska – akceptuje potrzeby dzieci, uznaje prawo do ich samodzielności i aktywności, współdziałanie z dzieckiem w realizowaniu zadań wychowawczych - autokratyczna – bezwzględne podporządkowanie się wymaganiom i wartościom przyjętym w rodzinie, narzucającą i krępującą zachowania dzieci. - Liberalną – realizacja wszystkich potrzeb i zachcianek dzieci, nie podporządkowanie się dobru wspólnemu. - „obojętności wychowawczej” – brak zainteresowania dzieckiem i jego sprawami.
3. PODSTAWOWE FUNKCJE RODZINY I ICH PRZEMIANY
FUNKCJA PROKREACYJNA – rodzina dzięki procesom biologicznym przyczynia się do reprodukcji społeczeństwa. Małżeństwo jest instytucją społecznie akceptowaną dla współżycia seksualnego (spełnia funkcję prokreacyjną jak również zaspokajanie potrzeb seksualnych małżonków). Przed wojną – dominowała wielodzietność, w okresie międzywojennym – średniodzietność, obecnie – małodzietność. FUNKCJA ZAROBKOWA – zaspokojenie potrzeb ekonomicznych rodziny i indywidualnych potrzeb bytowych człowieka. Rozwój konsumpcji i tworzenia się określonego stylu życia rodziny, jej sposobu gospodarowania, spędzania wolnego czasu itp. Wpływ na życie rodziny wywarła praca zawodowa kobiet które stały się współżywicielami rodziny. Wzrósł jej prestiż oraz pozarodzinne kontakty. Konsekwencją jest utrwalenie się wzoru kobiety – żony, matki i pracownicy. FUNKCJA SOCJALIZUJĄCA – wprowadzenie dzieci do społeczeństwa, nauka języka, zasad dobrego wychowania, zwyczajów i obyczajów, przygotowanie do pełnienia późniejszych ról społecznych, kształtowanie wartości. Funkcja ta obejmuje nie tylko dzieci ale i małżonków uczących się ról małżeńskich, rodzicielskich i rodzinnych. Funkcja ta zaspokaja potrzeby rodziców w społecznym rozumieniu tego słowa – pragnienie wychowania dzieci i ich kształtowania.
FUNKCJA PSYCHOCHIGIENICZNA – Kształtowanie człowieka dojrzałego emocjonalnie i zrównoważonego psychicznie. Rodzina zaspokaja wiele potrzeb jej członków np. : poczucie bezpieczeństwa, stabilizacji, przynależności, możliwości wymiany uczuć. Stwarza warunki do rozwoju osobowości. Zaspokajanie potrzeb miłości, bliskiego kontaktu, zrozumienia, uznania i szacunku. Zaspokojenie tych potrzeb spełnia rolę profilaktyczną – zapobiega powstawaniu zaburzeń emocjonalnych u jednostki. FUNKCJA WYCHOWAWCZA RODZINY – rodzina zapoczątkowuje proces wychowawczy który następnie przebiega w przedszkolu i szkole. Wychowanie może mieć charakter celowy, planowy i świadomy ze strony rodziców, a może odbywać się w sposób przygodny i samorzutny. Można przyjąć, że każda funkcja rodziny, może mieć wychowawczy wpływ na jej członków, nawet jeżeli w swoim działaniu tego nie zakładała. Tak więc o efektach wychowania decyduje jakość i poziom wypełnianych przez rodzinę funkcji. Zakłócenie choćby jednej z nich (np. opiekuńczej) powoduje słabszą wydolność wychowawczą rodziny. Rodzaje oddziaływań wychowawczych rodziny:
1. oddziaływania niezamierzone, obojętne z wychowawczego punktu widzenia. – Praktycznie nie ma takich sytuacji, które byłyby obojętne wychowawczo, teoretycznie można jednak założyć istnienie takich oddziaływań. Są to zwyczaje, codzienne, nie powodujące nowych przeżyć.
2. oddziaływania rodzinne niezamierzone lecz obojętne z wychowawczego punktu widzenia – Wynikają z całokształtu życia rodziny i mogą mieć dodatni lub ujemny wpływ na kształtowanie osobowości dzieci. Przekładem tego są: kłótnie małżeńskie w obecności dzieci, przyjmowanie gości, sposób spędzania wolnego czasu itp. Oddziaływania które są konsekwencją życia w rodzinie brakuje im jednak zamiarów wychowawczych.
3. Zamierzone oddziaływania wychowawcze rodziców, ale ukierunkowane na realizację celów rodziny jako grupy, - Przykładem może być podział obowiązków w domu, kształtowanie umiejętności praktycznych itp.
4. Zamierzone oddziaływanie wychowawcze rodziców, ukierunkowane także na realizacje celów wychowawczych. – jest planowe. Przekazanie dzieciom dorobku społeczeństwa w zakresie kultury, kształtowanie pożądanych postaw, stwarzanie właściwych warunków do nauki szkolnej, zaszczepianie wartościowych aspiracji i dążeń. Selekcja pozarodzinnych wpływów docierających do dzieci z innych źródeł (np. filmów)
Szczególnie ważne z punktu widzenia pedagogiki są zamierzone oddziaływania wychowawcze. Wychowanie w rodzinie to nie tylko osobisty kontakt ale organizowanie całokształtu życia domowego. Egoizm rodzinny – dziecko „dobre” dla rodziny, nie musi być zdaniem rodziców „dobre” dla społeczeństwa. Skutkiem tego dziecko będzie uspołecznione w obrębie rodziny a będzie mu brakowało właściwego uspołecznienia poza nią. FUNKCJA OPIEKUŃCZA RODZINY – jest ściśle powiązana z pozostałymi funkcjami rodziny np. opieka rodziców nad potomstwem (funkcja prokreacyjno – opiekuńcza), czynności usługowe wobec rodzeństwa i rodziców (funkcja gospodarczo – opiekuńcza), Działalność opiekuńcza skierowana jest na zaspokajanie potrzeb opiekuńczych jednostek lub grup. Działalność opiekuńcza podejmowana jest z dwóch zasadniczych powodów:
a) aby tworzyć normalne warunki wszechstronnego rozwoju dziecka i młodzieży
b) aby likwidować sytuacje zagrażające ich prawidłowemu rozwojowi czy nawet życiu.
Kierunki działalności opiekuńczej w rodzinie:
1. Kierunek działalności podstawowej – organizowanie warunków niezbędnych do normalnego życia (rozwijanie zainteresowań dziecka, zapewnienie odpowiednich warunków wypoczynku itp.)
2. działalność stymulująca – związana jest ze stanem możliwości i potrzeb opiekuńczych oraz z sytuacją poszczególnych osób w rodzinie ( np. jeśli możliwości rozwojowe dziecka są większe niż faktycznie osiągany przez nie poziom rozwoju intelektualnego czy społecznego to dobro dziecka wymaga pobudzenia tego rozwoju przez rodzinę)
3. oddziaływania asekuracyjne – rodzice uświadamiają sobie nieprawidłowości w zachowaniu, które z czasem mogą zagrozić rozwojowi lub życiu dzieci i pragną je przed tymi zagrożeniami chronić. ( np. poddawanie dzieci okresowym badaniom lekarskim, rozmowy w zakresie życia seksualnego itp.)
4. działania opiekuńcze o charakterze kompensacyjnym – pojawiają się gdy równowaga procesu rozwojowego została w jakimś zakresie zachwiana. Działalność rodziny polega na wyrównywaniu braków: w prawidłowym rozwoju dzieci, w nauce, w sprawności fizycznej (powstałych na skutek choroby) poprzez umożliwienie im uczestnictwa w specjalnie organizowanych ćwiczeniach korekcyjnych lub rekreacyjnych.
5. Działania ratownicze – stosowane w najbardziej drastycznych przypadkach, które mogą prowadzić do zupełnej deformacji życia i osobowości dzieci w środowisku rodzinnym. Ten rodzaj działalności polega na przejmowaniu od rodziców pieczy nad dziećmi przez inne instytucje lub członków dalszej rodziny.
Opieka i czynności opiekuńcze są największe w okresie niemowlęctwa dzieci. W poszczególnych fazach rozwojowych dzieci i młodzieży potrzeby opiekuńcze w zasadzie ulegają redukcji. Ich ponowne nasilenie zaczyna się w wieku starczym.
4. POSTAWY RODZICIELSKIE I ICH WPŁYW NA WYCHOWANIE
Postawy właściwe, kształtujące u dzieci pożądane zachowania:
a) akceptacja dziecka – przyjmowanie go takim jakim jest, z wyglądem zewnętrznym zdolnościami intelektualnymi. Rodzice kochają dziecko, chwalą w przypadku złego zachowania – ganią, ale nie potępiają. Zaspokajają jego potrzeby. Dziecko ma poczucie bezpieczeństwa i jego rozwój przebiega prawidłowo.
b) Współdziałanie z nim – dziecko uczestniczy w życiu rodzinnym w pracach domowych, rozrywkach dostosowanych do jego potrzeb itp. Nawiązuje się w ten sposób stały kontakt uczuciowy. Współuczestnictwo dziecka w różnych zajęciach przeradza się w dyskusję i wymianę poglądów z rodzicami. Stają się one ufne wobec nich, zdolne do współdziałania i podejmowania samodzielnych zobowiązań.
c) Zapewnienie dziecku rozsądnej swobody – dziecko z wiekiem pozornie oddala się od rodziców ale pozostaje więź psychiczna i uczuciowa. Wzajemne zaufanie, rodzice stwarzają okazję do zaspokajania dziecięcej potrzeby samodzielności i aktywności. Gdy dziecko jest starsze rodzice dyskretnie kierują nim – znają jego zainteresowania, kolegów, wiedzą gdzie wychodzi i kiedy wróci itp. W takich warunkach dziecko staje się uspołecznione łatwo przystosowuje się do różnych sytuacji.
d) Uznanie jego praw – rodzice unikają przesadnej dyscypliny, rygoru, oczekują od dziecka dojr załego zachowania się i są gotowi mu w tym pomóc. Szacunek dla indywidualności dziecka. Dyskretne podsuwanie swoich sugestii bez narzucania ich. Rodzice nie robią awantur, potrafią być przyjacielem dziecka.
Nieodpowiednie postawy rodzicielskie:
a) Odtrącająca – dziecko jako ciężar, rodzice nie lubią go, stale krytykują, kierują nim poprzez rozkazy i zakazy, surowe kary i represje, dziecko jest dla nich rozczarowaniem. Ta postawa kształtuje u dziecka agresję, nieposłuszeństwo, kłamstwo i staje się przyczyną aspołecznego zachowania. Powoduje również lęk, zastraszenie, bezradność, tiki, obgryzanie paznokci, moczenie się itp.
b) Unikająca – obojętność rodziców wobec własnego dziecka, kontakt z nim jest luźny ograniczony do minimum. Dziecko staje się niestałe uczuciowo, niezdolne do koncentracji w nauce, nieufne a nawet bojaźliwe, łatwo popada w konflikty.
c) Nadmiernie chroniąca – rodzice „chronią’ dziecko od każdego samodzielnego wysiłku, pracy i odpowiedzialności. Wieczne pobłażanie, przesadna opieka powodują bierność, infantylność, brak inicjatywy a czasem – egoizm.
d) Nadmiernie wymagająca – dziecko pod ciągłą presją, zbyt wysokie wymagania. Dezaprobata, krytyka i gniew na dziecko. Wywołuje to bunty, protest i agresję u dzieci. Sprzyja kształtowaniu takich
Trudności wychowawcze