Przyczyny zaburzeń statyki ciała mogą być różne. Spora rolę w tym względzie przypisuje się działaniu rozmaitych czynników zewnętrznych, które przeważnie nie stanowi bezpośredniej przyczyny wady, lecz może mieć wpływ na kształtowanie i utrwalanie się nawyku nieprawidłowej postawy, a nawet - w sposób czysto mechaniczny - pogłębiać zaistniałą wadę. Jest to jednak tylko jeden aspekt zagadnienia. Na problematykę przyczyn wad postawy trzeba bowiem spojrzeć nieco szerzej i uświadomić sobie jej złożoność. W wielu bowiem przypadkach istniejąca lub rozwijająca się wada postawy może w rozmaity sposób być wkomponowana w przyczynowo-skutkowy łańcuch różnych dysfunkcji. Raz może ona być przyczyna zaburzeń funkcjonowania różnych narządów czy układów bądź zaburzeń ułożenia i/ lub funkcjonowania dalszej części narządu ruchu, innym zaś razem może ona rozwijać się jako wtórny skutek jakiegoś schorzenia - nie koniecznie dotyczącego narządu ruchu. Mówiąc inaczej, nieprawidłowy sposób trzymania się (nieprawidłowy układ ciała) często stanowi tylko jeden z objawów jakiegoś schorzenia. Jest on więc objawem towarzyszącym danej chorobie lub należącym do zwykłego jej obrazu, co wymaga oczywiście specjalnego podejścia diagnostycznego i terapeutycznego.

Przykładów takiego stanu rzeczy można by przytoczyć wiele. Jeśli chodzi o płaszczyznę strzałkową, to najlepiej ilustrują to plecy okrągłe w chorobie Scheuermanna lub zmiany dotyczące wielkości obu lordoz, obserwowane np. w z.z.s.k. (pogłębienie lordozy szyjnej i spłycenie lędźwiowej) czy w zespołach bólowych górnego bądź dolnego odcinka kręgosłupa (spłycenie lordozy szyjnej i pogłębienie lędźwiowej). Jeszcze lepszym przykładem są skoliozy o znanej etiologii (np. porażenne) - o czym będzie mowa w rozdziale poświęconym tym wadom. Dla uzupełnienia obrazu trzeba jeszcze wspomnieć i o tym, że wady towarzysza też często schorzeniom układu krążenia i oddychania, zwykle jako jeden ze skutków ograniczenia aktywności ruchowej. Równie często spotykana jest jednak sytuacja odwrotna, kiedy to wada postawy upośledza funkcjonowanie tych układów. Wśród przyczyn wad postawy można wyodrębnić takie, które z cała pewnością prowadza do rozwoju wad oraz te, które sprzyjają temu rozwojowi, lecz nie koniecznie stanowią ich bezpośrednia i stałą przyczynę. Wśród rzeczywistych przyczyn można z kolei wskazać na różnego rodzaju czynniki, których mechanizm działania jest często złożony i nie w pełni jeszcze poznany. W jednych bowiem przypadkach od razu mamy do czynienia ze zmianami strukturalnymi, a w innych na początku dominują zaburzenia funkcjonalne, które z czasem prowadzą do zmian morfotycznych. Istnieje przy tym wiele czynników, których wpływy na postawę są pośrednie, często mało uchwytne i - jak pisze S. Bąk - nieraz raczej domniemane. I znów dla porządku należy dodać, że przyczyna niektórych wad jest niejednokrotnie nieuchwytna, skąd zresztą wiele rozmaitych teorii na temat ich etiopatogenezy - zwłaszcza w odniesieniu do skolioz. Właściwy podział przyczyn wad postawy uwzględnia trzy podstawowe grupy czynników - funkcjonalne (czynnościowe), wady rozwojowe oraz czynniki chorobowe (patofizjologiczne), choć udział czynnika funkcjonalnego w pozostałych dwóch grupach nie może być całkowicie wykluczony. Do czynników funkcjonalnych zalicza się przede wszystkim takie, które najpierw zaburzają (upośledzają) czynność elementów odpowiedzialnych za utrzymanie prawidłowej postawy, powodując jak gdyby nierównowagę pomiędzy potrzebami w tym względzie a możliwościami ustroju. Początkowo może objawiać się to krótkotrwałym (lecz powtarzającym się) przyjmowaniem nieprawidłowych pozycji, ze stopniowym wzrostem częstotliwości tego zjawiska i wydłużaniem czasu, w jakim osobnik przebywa w takich pozycjach oraz pojawianiem się takiej sytuacji we wciąż nowych okolicznościach. Z czasem prowadzi to do wytworzenia i utrwalenia się nawyku nieprawidłowej postawy oraz do rozwoju zmian strukturalnych. Jako przykłady mogą posłużyć tutaj m.in. zaburzenia wydolności statyczno-dynamicznej obserwowane w okresach szybkiego wzrostu, w trakcie długotrwałej choroby obłożnej i po jej zakończeniu (a nawet jako skutek niewłaściwego odżywiania się bądź hipokinezji związanej np. z sedenteryjnym trybem życia) oraz wynikające z przemęczenia czy odcinkowego przeciążenia. Ogólne przemęczenie powoduje zwykle przyjmowanie tzw. „postawy zmęczeniowej”, którą w staniu charakteryzuje głównie pogłębienie fizjologicznych krzywizn kręgosłupa oraz - niekiedy - ugięcie jednej nogi (skośne ustawienie miednicy), a w pozycji siedzącej - występowanie znacznej kifozy piersiowo-ledźwiowej (ogólne przygarbienie się). Stan taki wynika przede wszystkim z odruchowego przenoszenia ciężaru ciała na elementy podporowe (odbarczenie przemęczonych mięśni). Z podobną sytuacją mamy do czynienia w przypadku przeciążeń odcinkowych, spowodowanych np. długotrwałą jednostronną pracą (nieraz w wymuszonej pozycji), noszeniem ciężarów w jednej ręce czy długotrwałym przebywaniem w nieprawidłowej (np. przygarbionej lub asymetrycznej) pozycji. To ostanie może wiązać się też z ogólnym przemęczeniem, choć zwykle u podłoża tego leży nieskorygowana wada wzroku, długotrwałe przebywanie dziecka w niedostosowanej ławce szkolnej czy częste odrabianie lekcji lub oglądanie programu telewizyjnego w niewłaściwej („niedbałej”) pozycji. W takich przypadkach mechanizm powstawania i utrwalania się zaburzeń postawy może być jednak dwojaki. Z jednej bowiem strony częste przyjmowanie i utrzymywanie nieprawidłowej pozycji może prowadzić wprost do wytworzenia się nawyku nieprawidłowej postawy, z drugiej natomiast -wskutek rozciągnięcia jednych elementów i nadmiernego obciążania innych - mogą rozwinąć się zmiany strukturalne, o co szczególnie łatwo u osobników rosnących. Jeszcze innym przykładem mogą być przewlekłe zespoły bólowe, kiedy to odruchowo przyjmowane są tzw. „pozycje antalgiczne”, związane z oszczędzaniem przeciążonego (bolesnego) odcinka ciała na drodze przeniesienia ciężaru i czynności przede wszystkim na odcinki sąsiednie. I to prowadzi z czasem do zmian strukturalnych (do deformacji przeciążonych elementów podporowych). Wpływ powyższych stanów na postawę ciała jest oczywiście inny u osobników młodych (rosnących), a inny u osób dorosłych. U tych pierwszych, część zmian strukturalnych rozwija się zgodnie z przedstawionym wcześniej prawem Wolffa i Delpecha. W obu natomiast grupach mogą pogłębiać się zaburzenia funkcjonalne (lub przybierać inny charakter), gdyż sprzyja temu długotrwałe utrzy­mywanie nieprawidłowych pozycji. Trzeba bowiem pamiętać, że przymusowe niejako ustawienie sprzyja rozwojowi przykurczy skróconych miękkich elementów narządu ruchu, a stałe rozciągnięcie niektórych mięśni powoduje ich osłabienie (tzw. niedowład czynnościowy), usposabiające do przykurczania się antagonistów. Zmiany te powodują więc nierównowagę sił antagonistycznych względem siebie grup mięśniowych i utrudniają pełne rozciąganie niektórych innych mięśni, torebek i więzadeł (co jest niezbędne dla utrzymania ich długości i elastyczności). Utrudniają one więc przyjmowanie skorygowanej postawy, sprzyjając w ten sposób pogłębianiu i utrwalaniu się wady oraz rozwojowi zmian strukturalnych - występujących później tak w obrębie tkanek miękkich, jak i układu kostno- stawowego. Zresztą taki mechanizm trafia na niezwykle „podatny grunt” uwarunkowany filogenetyczna genezą -toniczną bądź fazową - większości z istotnych dla utrzymania postawy ciała mięśni. Nieprawidłowy rozkład obciążeń w obrębie układu mięśniowego, obserwowany w przypadku zaburzeń statyki, może z jednej strony przyczyniać się do pogłębienia owej filogenetycznie uwarunkowanej nierównowagi, a z drugiej - może być również źródłem tych zaburzeń. Ostatnia, ale bardzo ważna kwestia dotyczy wielokrotnie poruszanego już nawyku postawy.

W pierwszej części opracowania przedstawiono sposób tworzenia się nawyków ruchowych oraz sposób sterowania postawą ciała (regulacji postawy). W warunkach patologicznych, tj. w warunkach tworzącej się lub wytworzonej już wady postawy, mamy jednak do czynienia z sytuacją odmienną. Pomijając analizę złożonego na ogół łańcucha przyczynowo-skutkowego, trzeba tu najpierw wskazać na trojakiego rodzaju skutki wady postawy, które zresztą wzajemnie się warunkują. Pierwsze z nich są natury anatomopatologicznej i polegają przede wszystkim na pewnym odchyleniu osi kręgosłupa oraz kompensacyjnym przemieszczeniu segmentów ciała. Towarzyszy temu rozciągnięcie miękkich elementów (zwłaszcza przykręgosłupowych) po jednej stronie tej osi i przykurczenie się takowych elementów po stronie przeciwnej. Później dołączają się do tego zaburzenia wzrostowe kręgów, czego przykładem są kręgi klinowe. Oczywiście zmiany te są jakościowo powiązane z rodzajem wady.

Drugi rodzaj, to skutki natury mechanicznej. Już prosta analiza rozkładu sił działających na kręgosłup i okoliczne tkanki wykazuje pewną specyfikę pod tym względem, również zależną od rodzaju wady. Najlepiej ilustrują to boczne skrzywienia kręgosłupa, gdyż u osób z tymi wadami najłatwiej wyobrazić sobie rozkład powyższych sił. U osób z omawianymi skrzywieniami, w odróżnieniu od osób z postawa prawidłową, występują bowiem większe naciski na części kręgów zlokalizowane po stronie wklęsłości skrzywienia i mniejsze po stronie jego wypukłości. Odwrotnie przedstawia się w tych przypadkach rozkład sił rozciągających miękkie elementy przykręgosłupowe (większe siły działają po stronie wypukłości skrzywienia). Dodatkowo, wspomniane powyżej odchylenie osi kręgosłupa, powoduje też zaburzenie warunków ogólnej równowagi ciała, co wynika z odmiennego od normalnego rozkładu mas ciała. Trzecia wreszcie grupę tworzą skutki natury cybernetycznej, czyli wiążące się już ściśle ze sterowaniem postawa. U podstaw tych skutków leżą zapewne zmienione warunki pracy proprioceptorów, co wynika z przedstawionego przed chwilą nienormalnego rozkładu sił ściskających i rozciągających. W pierwszej fazie rozwoju wady zjawisko takie jest wysoce korzystne, gdyż zapoczątkowuje sygnalizację o defekcie, co jest niezbędne tak dla autokorekcji, jak i dla uruchomienia mechanizmów kompensacyjnych. Aby nie zaciemniać obrazu wystarczy powiedzieć, że kompensacja zachodzi najpierw samoistnie, a jej pozytywną stroną jest dążność do zapewnienia możliwie zrównoważonego układu ogólnej sylwetki ciała. Negatywną stroną samoistnej kompensacji jest natomiast to, że ustrój wykorzystuje w tym celu takie rezerwy, „jakie ma pod ręką”. W konsekwencji zrównoważenie ogólne zachodzi dzięki kompensacyjnym przesunięciom różnych segmentów ciała, wobec czego mamy tu do czynienia nie tyle z tendencją do likwidacji wady, co z wytwarzaniem się wady odmiennej jakościowo - dającej zrównoważenie ciała i poczucie komfortu, oczywiście na miarę istniejących w jej obrębie możliwości.

Nieco inaczej przedstawia się to wówczas, gdy mamy do czynienia z racjonalnym korygowaniem wady i z kompensacją sterowaną, o czym będzie mowa w dalszych częściach podręcznika. Wracając do skutków natury cybernetycznej i spraw ogólnych związanych z kompensacją, należy zwrócić uwagę na to, że - po wyczerpaniu rezerw - kompensowana samoistnie wada niejako utrwala się, stwarzając już stałe warunki do funkcjonowania proprioceptorów w zmienionym układzie działających nań sił. Kwestią czasu jest natomiast „zaakceptowanie tego” przez ustrój - czyli pełna adaptacja. Jeśli sytuacja taka trwa dostatecznie długo, to wytworzy się już nowy nawyk - oczywiście nawyk postawy nieprawidłowej. Sprzyja temu zasygnalizowana wcześniej nietrwałość odruchów warunkowych i stereotypów ruchowych, powstałych w procesie rozwoju postawy. Z podobną sytuacją mamy do czynienia również i wówczas, gdy pewne nawyki postawy mają charakter użytkowy. Obserwujemy to np. w przypadku wczesnej specjalizacji niektórych grup sportowców czy osób reprezentujących niektóre zawody. W tym świetle można wskazać na dwie jak gdyby kategorie nawyku nieprawidłowej postawy.

Pierwszą z nich reprezentuje nawyk nieprawidłowego trzymania się, ukształtowany w trakcie rozwoju dziecka pod wpływem różnych czynników. W grupie tej można też umiejscowić powyższe nawyki nieprawidłowe, wytworzone dla potrzeb użytkowych.

Druga natomiast kategoria obejmuje nawyki towarzyszące utrwalonym już wadom postawy. Na te ostatnie nawyki należy spojrzeć w kontekście przedstawionego wcześniej programu, będącego podstawą sterowania postawą ciała. Utrwalenie nawyku nieprawidłowej postawy jest bowiem jednoznaczne z wypracowaniem swego rodzaju nowego programu, co oznacza w pewnym sensie „akceptacje wady” przez ustrój. Od tej chwili każda sytuacja posturalna jest przyrównywana do tego nowego (lecz nieprawidłowego przecież) programu i - w przypadku zaistniałej różnicy - tworzone i realizowane jest nowe zadanie ruchowe, doprowadzające układ ciała do nieprawidłowego wzorca. Stan taki jest z kolei wyrazem tzw. patologicznej motoryki. Ten nowy program nie jest już tak zrównoważony (w sensie ściśle arytmetycznym), jak poprzedni. Jego zrównoważenie wynika zapewne z wprowadzenia odpowiedniej „poprawki”, związanej z aferentacją wyzwalaną w odmiennych od poprzednich warunkach stato- dynamicznych. Nowy program oznacza także jak gdyby „nową normę postawy”, która leży u podstaw fałszywej sygnalizacji o defekcie oraz wynikającej z tego błędnej kompensacji. Jeśli więc danej osobie, z utrwalonym już nawykiem nieprawidłowej postawy, poleci się przyjęcie prawidłowej postawy (tzn. skorygowanie wady na bazie samych tylko doznań proprioceptywnych), to z pewnością doprowadzi ona układ własnego ciała do sytuacji posturalnej zdeterminowanej tym nawykiem, a w szerszym ujęciu - tym nowym programem. Stąd właśnie bierze się prawdopodobnie stwierdzenie, że dla dziecka z wadą postawy - postawa w pełni prawidłowa jest czymś nienaturalnym, sztucznym, męczącym.

Powyżej przedstawiono pewne zjawiska istotne dla procesu sterowania postawą ciała, zawężając opis większości zmian do tych, które dotyczą kręgosłupa i jego okolicy. Wszystko to dotyczy z pewnością i innych okolic ciała, czyniąc zagadnienie jeszcze bardziej złożonym. Istotne jest przy tym to, że zmienione przez wadę postawy warunki statyczno-dynamiczne oraz funkcjonowanie proprioceptorów mogą wraz z nawykiem nieprawidłowej posta­wy funkcjonować w układzie „błędnego koła”, w którym wada postawy zaburza propriocepcję posturalną, ta upośledza sterowanie postawą, a to z kolei wpływa na jakość nawyku postawy i tą drogą na jakość samej postawy.

W zasadzie nie ważne jest wtedy, czy u podłoża wady leżał nieprawidłowy nawyk, czy też najpierw była wada postawy o innej etiologii, a sam nawyk wytworzył się dopiero później. W takim ujęciu, analogicznie do innych procesów chorobowych, przerwanie błędnego koła może stanowić podstawowy warunek powodzenia postępowania korekcyjnego. Dla powodzenia tego postępowania ważne jest również i to, że w przypadku wytworzonego już nawyku nieprawidłowej postawy, postępowanie korekcyjne oparte wyłącznie o własne doznania proprioceptywne ćwiczącego jest mało skuteczne. Dla profilaktyki natomiast, spore znaczenie ma fakt, iż omawiane czynniki funkcjonalne są nie tylko bezpośrednimi przyczynami wad postawy, ale stanowią też podłoże dla wytwarzania i utrwalania się nawyków nieprawidłowej postawy. Drugą grupę przyczyn wad postawy tworzą wady rozwojowe, dotyczące przede wszystkim układu kostno- stawowego. Niektórzy do grupy tej zaliczają również wady rozwojowe układu mięśniowego czy nerwowego, choć częściej umieszczane są one w następnej grupie przyczyn. Omawiane wady są niejako pośrednimi przyczynami wad postawy, gdyż same rozwijają się wskutek działania rozmaitych czynników. Jedne z nich są dziedziczne, inne natomiast rozwijają się przeważnie jako skutek uszkodzenia odpowiednich zawiązków. Do uszkodzenia tego dochodzi zatem w trakcie życia płodowego - zwykle w wyniku działania jakiegoś czynnika szkodliwego (np. toksycznego, infekcyjnego, mechanicznego itd.), choć często czynnik ten pozostaje nieuchwytny. Wady rozwojowe zaburzają budowę ciała, a tym samym często i jego statykę, stając się w ten sposób przyczyną wad postawy. Wady takie mogą dotyczyć zarówno niewielkich odcinków ciała, jak i większych jego części. Jeśli wada rozwojowa dotyczy elementów kręgosłupa, to zwykle staje się ona bezpośrednią przyczyną wady postawy. Zdarza się jednak i tak, że wada rozwojowa jest niewielka lub nie dotyczy części podporowej i nie wywołuje wady postawy, lecz usposabia tylko do jej rozwoju. Podobnie sprawa wygląda wówczas, gdy wada tego typu dotyczy kończyn dolnych. Wady rozwojowe kręgosłupa mogące być przyczyną wady postawy, to przede wszystkim zaburzenia kształtu kręgów.

Należą tutaj zmiany związane z niedorozwojem części jednego lub kilku kręgów, a przykładem tego są półkręgi lub kręgi klinowe. Tego typu zmiany budowy kręgów zaburzają prawidłowe ułożenie sąsiednich kręgów i powodują zwykle boczne skrzywienie kręgosłupa. Do grupy tej można włączyć także dodatkowe żebra, zaburzające niejednokrotnie rozwój sąsiednich kręgów.

Drugą podgrupę wad rozwojowych kręgosłupa tworzą zrosty (bloki) kręgów j ich przesunięcia (spondylolisthesis), które ograniczają odcinkową ruchomość kręgosłupa i/ lub jego wydolność statyczną, stanowiąc w ten sposób podłoże dla rozwoju wady postawy. W podgrupie tej można umieścić również rozszczepy kręgosłupa. Zwykle nie zaburzają one statyki ciała, jednakże niektórym z nich towarzyszą zmiany rozwojowe rdzenia kręgowego i jego opon, a te dają już często poważne objawy neurologiczne i - wskutek porażeń i związanych z nimi zaburzeń rozwojowych kości - znacznie zaburzają statykę ciała. Wady rozwojowe kończyn dolnych mogą dotyczyć całych kończyn lub ich odcinków. Poważne zaburzenia statyki przynoszą wrodzone braki i ubytki tych kończyn. Do grupy tej należy również dysplazja i wrodzone zwichnięcie stawu biodrowego, które niewłaściwie leczone mogą powodować hiperlordozę (przy zmianach obustronnych) bądź skoliozę (przy jednostronnych).

Trzecią jak gdyby podgrupę stanowią tu wady stóp - zarówno proste („jednopłaszczyznowe”), jak i złożone. Zwykle wady te rozwijają się jako „samodzielne”, choć niekiedy są one nastę­pstwem wady (uszkodzenia) układu nerwowego (np. przy rozszczepach kręgosłupa czy uszkodzeniach nerwu strzałkowego). Podstawowy związek tych wad z wadami postawy wynika z nierówności kończyn dolnych, wobec czego stanowią one często podłoże bocznych skrzywień kręgosłupa. W tych przypadkach wada postawy może się jednak rozwinąć także pomimo braku ewidentnych zaburzeń statyki ciała. Zapewne jest ona wówczas wyrazem „wysiłków ustroju” w kierunku skompensowania towarzyszących takiej wadzie zaburzeń dynamicznych. Jest to bardziej prawdopodobne wtedy, gdy kompensacja przebiega samoistnie. Nie bez znaczenia jest również i to, że w wielu wadach rozwojowych (wadach budowy), nawyki postawy tworzą się w z gruntu odmiennych od normalnych warunkach statycznych. Trzecia wreszcie grupę przyczyn wad postawy tworzą czynniki chorobowe. Podziałów w tym względzie jest wiele. Ogólnie wymienia się jednak przyczyny osteogenne, miogenne i neurogenne.

W pierwszej grupie znajdują się zmiany patologiczne układu kostno- stawowego o charakterze zmian zapalnych, zwyrodnieniowo - wytwórczych, a nawet nowotworowych czy zaburzeń gospodarki wapniowo- fosforowej, a. także martwice aseptyczne nasad kości i urazowe uszkodzenia tego układu. Zmiany te naruszają strukturę morfotyczną omawianego układu i, wspólnie z ich następstwami (późniejszymi skutkami), mo­gą zaburzać statykę ciała. W zależności od rodzaju i lokalizacji powyższych zmian, skutki mogą być rozmaite, lecz mechanizm ich wpływu na statykę ciała pozostaje w wielu przypadkach zbliżony. Zmiany takie, zlokalizowane w obrębie kończyn dolnych bądź kręgosłupa, prowadzą zwykle do zniekształceń kości, a te już bezpośrednio odbijają się na postawie ciała (gdy dotyczą kręgosłupa) lub wywierają nań wpływ pośredni (np. poprzez zmianę długości jednej z kończyn). Zmiany patologiczne w obrębie stawów i okolicznych tkanek pozostawiają niejednokrotnie skutki w postaci ograniczeń ruchomości czy wręcz przymusowych ustawień w stawach, co często daje też nierówność kończyn. Nie bez znaczenia w tych przypadkach są również uruchamiane wtedy mechanizmy kompensacyjne, czyniące nieraz ruchy i postawę ciała odmiennymi od normalnych. Powyższe skutki mogą mieć charakter stacjonarny, jednakże (u osobników rosnących) z czasem zmiany te wykazują tendencję do pogłębiania się. W drugiej grupie omawianych przyczyn znajdujemy zmiany chorobowe mięśni - również o różnej etiologii. W grupie tej zasadnicze miejsce zajmują choroby przebiegające z zanikiem mięśni (dystrofie mięśniowe) - zwłaszcza o charakterze postępującym oraz stany po urazach mięśni i ścięgien. Najbardziej widoczny wpływ omawianych zmian chorobowych na postawę ciała widoczny jest wówczas, gdy dotyczą one mięśni antygrawitacyjnych. I w tej grupie znaczącą rolę odgrywają uruchamiane samoistnie mechanizmy kompensacyjne, umożliwiające zresztą utrzymanie pionowej postawy ciała, pomimo znacznego osłabienia niektórych mięśni (np. mechanizm Puttiego).

Omawiając zaburzenia postawy związane z uszkodzeniem układu mięśniowego warto raz jeszcze przypomnieć o ewentualnych zmianach wynikających z osłabienia większych grup mięśniowych wskutek długotrwałego unieruchomienia lokalnego bądź ogólnego (wskutek bezczynności), mieszczą się one wprawdzie wśród czynnościowych przyczyn wad postawy, lecz ich związek z układem mięśniowym jest oczywisty. Zmiany chorobowe układu nerwowego, wywierające wpływ na statykę ciała, mogą dotyczyć zarówno ośrodkowej, jak i obwodowej jego części. Charakter następstw tych zmian jest jednak wielce zróżnicowany i zależy od lokalizacji, rozległości i stopnia ciężkości uszkodzenia układu nerwowego. Z lokalizacja tego uszkodzenia wiążą się bowiem podstawowe objawy neurologiczne, których część rzutuje na statykę i dynamikę ciała. Pozostałe natomiast cechy tego uszkodzenia wpływają na ilościową stronę obserwowanych objawów. Uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego, jeśli dotyczą piramidowej jego części (np. udar mózgu czy mózgowe porażenie dziecięce), dają nie tylko porażenia spastyczne o różnej lokalizacji na obwodzie (porażenia połowicze, dwu- czy czterokończynowe), ale przynoszą przede wszystkim patologiczne synergizmy mięśniowe (zgięciowe bądź wyprostne), manifestujące się m.in. „przymusowymi” ustawieniami kończyn, a nawet całego ciała. Przykładem tego może być postawa Wernicke- Manna obserwowana u osób po udarze mózgu, lub „sylwetka littlowska” u dzieci z porażeniem mózgowym. U tych ostatnich sprawę dodatkowo komplikują występujące tu zaburzenia że strony wczesnodziecięcych odruchów głównie odruchów postawy. W całej tej grupie, w późniejszych okresach, postawę zaburzają też rozwinięte w trakcie choroby przykurczę. Gdy uszkodzenie dotyczy jąder podstawy (części układu pozapiramidowego),to możliwości przyjmowania i utrzymywania prawidłowej postawy są ograniczane poprzez występujące tu ruchy mimowolne, niekiedy o charakterze tensyjnym, ściągające ciało w jedną stronę (dystonia). Jeszcze inne zaburzenia postawy obserwujemy w przypadku uszkodzenia móżdżku. Skrajnie możemy spotkać się nawet z niemożnością przyjęcia i utrzymania postawy pionowej (astazja), lecz zaburzenia postawy nie są zwykle tak drastyczne - choć bardzo poważne. Wynikają one z jednej strony z towarzyszących tym uszkodzeniom zaburzeń równowagi ciała, z drugiej zaś - z zaburzeń koordynacji (ataksja móżdżkowa), upośledzającej też regulację postawy. Sytuację pogarsza często towarzysząca temu hipotonia mięśniowa. Uszkodzenia rdzenia kręgowego stanowią też różnorodne podłoże zaburzeń postawy. Jeśli uszkodzenie dotyczy np. sznurów tylnych, to występuje wówczas tzw. ataksja tylnopowrózkowa. Upośledzenie postawy wiąże się wtedy z charakterystycznymi dla tego stanu zaburzeniami czucia ułożenia, nasilającymi się jeszcze przy zamkniętych oczach. Uszkodzenie dróg piramidowych (np. po urazie rdzenia) daje porażenie bądź niedowład mięśni odcinków ciała położonych poniżej miejsca uszkodzenia (paraplegia), co w różnym stopniu upośledza możliwości przyjmowania i utrzymywania pozycji stojącej (w zależności od wysokości uszko­dzenia). Choroby lub uszkodzenia rdzenia mogą dotyczyć też tej jego części, która wchodzi już w skład obwodowego neuronu ruchowego - tj. komórek ruchowych rogów przednich rdzenia (np. choroba Werdniga- Hoffmanna czy Heinego-Medina).

Uszkodzenia obwodowego neuronu ruchowego mogą obejmować wspomniane już komórki ruchowe bądź nerwy obwodowe - wiele (np. polineuropatie) lub jeden (np. uszkodzenie urazowe). Z jednej strony możemy więc spotkać się z bardziej uogólnionymi zanikami mięśni (atrofia mięśniowa) i ich osłabieniem, z drugiej zaś - w zależności od lokalizacji uszkodzenia - z mniej lub bardziej rozległym wypadnięciem funkcji różnych mięśni i wynikającym z tego zaburzeniem statyki. W tej grupie chorób uderzające jest znaczne zróżnicowanie przebiegu - od zmian postępujących, aż po możliwości całkowitego cofnięcia się niedowładu (np. po częściowych uszkodzeniach nerwów), choć jego skutki - w postaci ograniczeń ruchomości i nieprawidłowej postawy - mogą pozostać nawet na zawsze (zwłaszcza, gdy utrwali się nawyk takiej postawy) . I tutaj, przy okazji omawiania przyczyn wad postawy związanych ze zmianami w układzie nerwowym, warto wspomnieć o odchyleniach o podłożu reflektorycznym, towarzyszącym długotrwałym (przewlekłym) zespołom bólowym. Zmiany te mieszczą się także wśród czynnościowych przyczyn wad postawy, lecz ich związek z układem nerwowym jest też oczywisty.

Jednocześnie warto wspomnieć również i o upośledzeniu umysłowym, które - głównie wskutek towarzyszących mu często zaburzeń ruchowych w postaci ociężałości ruchowej i „niezgrabności” ruchowej (zaburzenia koordynacji) - może stać się przyczyną wady postawy. Poza powyższymi grupami przyczyn wad postawy, powiązanymi z różnymi czynnikami chorobowymi, niektórzy autorzy wymieniają jeszcze inne przyczyny, związane pośrednio z tymi czynnikami. W grupie tej mogą znaleźć się np. torakogenne przyczyny wad postawy - tj. wad towarzyszących schorzeniom układu krążenia (np. tzw. „kalectwo sercowe”) czy oddychania (np. stany zejściowe po zapaleniu opłucnej) oraz stanom po zabiegach torakochirurgicznych. Postawę zaburzają też rozległe blizny (np. stany po oparzeniach) oraz wady wzroku i słuchu - rzutujące przede wszystkim na jakość nawyku postawy.

Mgr Lech Wysocki

LITERATURA:

1. Nowotny. J., Saulicz E.: Niektóre zaburzenia statyki ciała i ich korekcja. Katowice 1993. 2. Bąk S.: Postawa ciała, jej wady i leczenie. PZWL. Warszawa 1964.