SOCJOMETRIA
Definicja socjometrii.
Charakterystyka technik socjometrycznych.
Rodzaje technik socjometrycznych.
Planowanie badań socjometrycznych.
Sposób przeprowadzania i analiza wyników badań socjometrycznych.
Socjometria
Technika socjometryczna została zapoczątkowana przez amerykańskiego lekarza, psychiatrę J.L. Moreno (1934) i w niedługim czasie doczekała się szerokiego wykorzystania zwłaszcza w oświacie, przemyśle i wojsku. Z powodzeniem posługują się nią zarówno psychologowie i pedagodzy jak i socjologowie. W Polsce została rozpowszechniona przez Janusza Korczaka. Socjometria jest to metoda która służy do pomiaru poszczególnych jednostek w grupie. Jest to ilościowe badanie stosunków międzyludzkich w aspekcie faworyzowania, objętości i odrzucenia w określonej sytuacji wyboru. Jej zalety to: wszechstronność w zastosowaniu, prostota w użyciu, duża łatwość wnioskowania, a także praktyczna przydatność.
Charakterystyka technik socjometrycznych.
Co rozumie się przez metodę socjometryczna:
wg A. Brejstedta : „ilościowe badanie stosunków międzyludzkich w aspekcie faworyzowania, obojętności i odrzucenia w określonej sytuacji wyboru”
dokonywanie wyborów pozytywnych, negatywnych lub jednych i drugich spośród członków jakiejś grupy ze względu na ściśle określone kryteria wyboru*; grupą w badaniu może być:
klasa szkolna
zespól uczniowski
grupa wychowawcza placówki opiekuńczo-wychowawczej
drużyna harcerska
rodzina
przykłady pytań, wyrażające różne kryteria wyboru ( wg F.N. Kerlingera):
Z kim chciałbyś pracować (bawić się, siedzieć obok, itp.
Których członków swojej grupy lubisz najmniej/najbardziej
Jacy trzej uczniowie są najgorsi/najlepsi w twojej klasie
Jak myślisz, kto wybrałby ciebie do…?
Jak sądzisz, kogo grupa wybrałaby do…?
osoby badane, mogą być też poproszone o uporządkowanie uczestników danej grupy, np. od najbardziej do najmniej lubianych
istnieje kilka rodzajów technik socjometrycznych, np.:
klasyczna technika socjometryczna- najbardziej znana
plebiscyt życzliwości i niechęci
technika „Zgadnij kto?”
technika szeregowania rangowego
Cele metody socjometrycznej:
poznanie struktury wzajemnych powiązań uczniów , ich pozycji społecznej zajmowanej w grupie
poznanie zmian w stosunkach międzyosobniczych i międzygrupowych
uzyskanie informacji na temat wzajemnych postaw uczniów
badanie stosunków interpersonalnych (sympatii, antypatii, obojętności wobec członków grupy)
identyfikowanie osób wymagających szczególnej uwagi
klasyfikowanie wg różnych kategorii wyboru na tzw. „gwiazdy”, „osoby izolowane”, „osoby przeciętne”
ustalenie struktury wewnętrznej grupy
mierzenie czynników takich, jak:
wielkość wpływu jednych osób na drugie
badanie spostrzegania i oceniania własnej roli w grupie
ocenianie ról innych członków grupy
Rodzaje technik socjometrycznych.
Technika Moreno (wszystkie inne techniki są w jakiś sposób do niej podobne) polega ona na zadawaniu pytań, na które indywidualnie odpowiada każdy członek grupy. Konstruując test socjometryczny musimy pamiętać, że powinien się on składać z pytań interesujących wszystkich członków grupy, a także uwzględniać sytuacje typowe dla ich życia i odnosić się do szerokiej dziedziny ich działalności.
Technika "Zgadnij kto?" polega na wypisywaniu przez poszczególnych uczniów danej klasy nazwisk tych kolegów, których zachowanie odpowiada przedstawionej charakterystyce. Technika ta wyraża nie tyle osobisty stosunek do wymienionych kolegów i koleżanek, ale jest wyborem wg istniejącej w klasie opinii społecznej. Przykładem zastosowania tej techniki może być zestaw pozytywnych lub negatywnych cech charakteryzujących zachowanie się uczniów. Technika "Zgadnij kto?" nie ogranicza liczby wymienionych osób, wybór pozostawia samym uczniom.
Plebiscyt życzliwości i niechęci polega na określeniu swojego stosunku do wszystkich kolegów i koleżanek w klasie. Proponuje się użycie pięciu ocen w celu takiej oceny. Ta technika zasługuje na szczególną uwagę, ponieważ stawia ona poszczególnego ucznia wobec obowiązku oceniania wszystkich kolegów swojej klasy. Dzięki temu plebiscyt życzliwości i niechęci daje wgląd w całokształt stosunków społecznych klasy, czego nie daje ani technika Moreno, ani "Zgadnij kto?". Biorący udział w plebiscycie otrzymują arkusze badawcze z nazwiskami uczniów całej klasy wg spisu alfabetycznego z dziennika. W instrukcji należy zaznaczyć, że plebiscyt upoważnia tylko i wyłącznie do oceniania innych, a nie siebie samego.
Technika szeregowania rangowego polega na wyliczaniu ocenianych osób w ustalonej przez siebie kolejności według ściśle określonego kryterium oceny. Przed wydaniem polecenia (np.: "Wymień wszystkich uczniów w klasie, zaczynając od najmniej, do najbardziej przez Ciebie lubianych"), należy udostępnić wszystkim badanym nazwiska uczniów całej klasy. Poszczególne wybory uczeń może zaznaczyć cyfrą, bądź wypisać kolejno nazwiska kolegów i koleżanek wg podanego kryterium.
Planowanie badań socjometrycznych.
Socjometria jest metodą badania na tyle prostą i nieskomplikowaną dla badającego i dla badanych, że nie wymaga od nich żadnych specjalnych przygotowań pod warunkiem, że grupa ma zaufanie do prowadzącego badanie i motywację do udzielania szerszych odpowiedzi.
Planowanie właściwych badań obejmuje następujące posunięcia:
a) ustalenie liczby kryteriów socjometrycznych,
b) ustalenie rodzajów kryteriów socjometrycznych,
c) ustalenie liczby wyborów,
d) ustalenie rodzaju wyborów,
e) ewentualne ustalenie formy uzasadnienia wyborów,
f) przygotowanie materiałów i instrukcji dla osób badanych,
g) zredagowanie pełnej informacji wstępnej dla osób badanych.
Ad. a) Liczba kryteriów to liczba aspektów, ze względu na które prowadzimy badania. Może być równoważna z liczbą pytań, na które badani mają odpowiadać przez dokonanie wyborów określonych osób. Przyjmuje się, że dla zwiększenia rzetelności informacji należy stosować kilka kryteriów. Stosuje się zasadę, że nie powinno być więcej niż 5 pytań łącznie z kryterium negatywnym. Najczęściej spotyka się badania, w których są trzy pytania pozytywne i jedno negatywne, a w badaniu dzieci przedszkolnych - najwyżej dwa pytania (jedno pozytywne i jedno negatywne). Dla celów praktycznych - np. dokonania wąskich, ściśle określonych zmian w grupie - wystarcza jedno dobrze zaprojektowane kryterium.
Ad. b) Wyróżnia się następujące rodzaje kryteriów:
— pozytywne - dotyczące wyborów wynikających z sympatii, i negatywne -dotyczące wyborów wynikających z antypatii;
— silne - dotyczące sytuacji ważnych dla badanych, takich, z którymi się rzeczywiście identyfikują, i słabe - dotyczące sytuacji mało ważnych, przypadkowych lub sporadycznych w życiu grupy;
— realne - dotyczące sytuacji rzeczywistej, i nierealne - mało prawdopodobne lub dotyczące sytuacji wyobrażonej, przeniesionej w świat fantazji;
— ogólne - odnoszące się do szerokiej dziedziny aktywności, i szczegółowe - precyzujące rodzaj interakcji;
— indywidualne - gdy wybór dokonywany jest ze względu na interes badanego, i społeczne - gdy wybór dokonywany jest ze względu na interes grupy;
— dwustronne - gdy możliwy jest wzajemny wybór dwóch osób na równorzędne pozycje w danym kryterium, i jednostronne - w którym wybory wzajemne są w mniejszym stopniu możliwe, chociaż nie wykluczone.
Rodzaj kryteriów ostatecznie wybrany przez badacza zależy od celu przeprowadzanego badania socjometrycznego. W każdym jednak przypadku wybrane kryteria powinny jasno ukazywać rodzaj i istotę aktywności, ze względu na którą będą dokonywane wybory, powinny dotyczyć sytuacji dobrze znanych członkom grupy, powinny być silne - oparte na istotnych, trwałych stosunkach interpersonalnych z wyłączeniem sytuacji sporadycznych i mało ważnych w życiu grupy. W każdym przypadku muszą stwarzać możliwość dokonywania wyborów bez trudności, bez zmieniania dotychczasowej struktury grupy wbrew woli jej członków i bez konfliktów wewnątrzgrupowych.
Ad. c) Liczba wyborów dokonywanych przez osoby badane w odpowiedzi na poszczególne pytania może być ustalona z góry lub dowolna. Dowolna liczba wyborów, zalecana także przez J. L. Moreno, powinna być stosowana, gdy zależy nam na pomiarze ekspansywności grupy i ekspansywności poszczególnych osób badanych, tzn. nasilenia tendencji do wchodzenia w kontakty społeczne.
Ograniczenie liczby wyborów (np. "podaj 3 osoby, z którymi ...") stosuje się ze względu na ułatwienie obliczenia wyników. Liczba wyborów musi zależeć od wieku badanych. Badania wykazały, że dla dzieci przedszkolnych tylko pierwszy wybór jest diagnostyczny, w młodszym wieku szkolnym dzieci nie są zdolne do podawania 3 wyborów na każde pytanie, natomiast dopiero od klasy V można żądać podawania po 5 wyborów na każde pytanie.
Zbyt mała liczba kryteriów i wyborów powoduje, że otrzymujemy wyniki w zbyt małym stopniu różnicujące badaną grupę. Nadmierne zwiększenie wymaganej liczby wyborów może doprowadzić do sytuacji, w której osoby badane, nie mogąc się zdecydować kogo wybrać, będą powtarzać nazwiska wytypowane w poprzednich kryteriach.
Ad. d) Przyjmuje się, że tylko łączne stosowanie wyborów pozytywnych i negatywnych daje rzeczywisty obraz rozkładu wzajemnych powiązań w grupie. Pytania negatywne pozwalają wychwycić rozkład antypatii i konfliktów w grupie. Należy je formułować taktownie, np. raczej "z kim najmniej chciałbyś..." niż "z kim najbardziej nie chciałbyś..." Przy braku wyraźnych konfliktów w grupie dokonywanie wyborów negatywnych będzie trudniejsze dla osób badanych od dokonywania wyborów pozytywnych. Spotyka się sądy, że wprowadzanie pytań o odrzuceniu jest niewychowawcze. Na pewno jednak nie wolno ujawniać odpowiedzi poszczególnych osób.
Ad. e) Uzasadnienie wyboru pożądane ze względu na postawione cele badawcze wymaga podania przez osoby badane motywacji swoich wyborów. W praktyce najczęściej przy każdym wybranym nazwisku przewidziane jest na kartce miejsce na odpowiedź wyjaśniającą, dlaczego daną osobę badany wybrał.
Ad. f) Przed rozpoczęciem badań prowadzący powinien przygotować kartki, na których badani będą wpisywać swoje wybory i ewentualnie ich uzasadnienia. Kartki muszą mieć miejsce na podpis osoby badanej, wyraźnie oznaczone kolejne pytania z oddzieleniem kryteriów pozytywnych i negatywnych oraz wyraźnie ponumerowane wybory oddające hierarchię odpowiedzi na każde pytanie.
Ad. g) Przykładowa instrukcja:
"Wyobraźcie sobie, że w najbliższym czasie nastąpił podział klasy na zespoły, które będą wspólnie pracowały na lekcjach. Proszę podać nazwiska osób, z którymi każdy z was chciałby być w jednym zespole. Na kartkach, które macie przed sobą, na pierwszym miejscu wpisujecie osobę, z którą najbardziej chcielibyście być w jednym zespole, na drugim miejscu - osobę, na której wam zależy w drugiej kolejności, na trzecim miejscu osobę, na której wam zależy trochę mniej niż na obu pierwszych itd. (Jeżeli liczba wyborów ma być ograniczona, mówimy np.: wybrać możecie tylko 3 osoby, ponieważ zespoły mają być czteroosobowe. Umawiamy się, że każdy z was musi wybrać 3 osoby - ani mniej, ani więcej.) Wyborów możecie dokonywać tylko spośród uczniów waszej klasy. Można też podawać nazwiska tych, którzy dzisiaj są nieobecni. Każdy z was wybiera indywidualnie bez naradzania się z sąsiadami. To nazwisko, które zapiszecie, jest waszą tajemnicą, nikt z kolegów nie powinien o tym wiedzieć ani ja nie pokażę tego nauczycielom w szkole".
Instrukcji nie należy czytać, gdyż zatraca się naturalność sytuacji. Powinna być swobodnie powiedziana albo podana w formie pisanej dla każdego osobno.
Sposób przeprowadzania i analiza wyników badań socjometrycznych.
Badania w zależności od sytuacji mogą być przeprowadzone zbiorowo lub indywidualnie.
Przy badaniu grupowym starszych dzieci jest rzeczą ważną nawiązanie dobrego kontaktu i wyjaśnienie przed badaniami celu badań oraz zapewnienie o intymności i dyskrecji ze strony badającego. Zaleca się aby badania prowadził nauczyciel lubiany przez klasę. Eksperymentator może rozdać uczniom kartki każąc je najpierw podpisać a następnie ustnie podać instrukcję wprowadzającą wraz z właściwymi pytaniami. Można rozdać gotowe instrukcje wraz z pytaniami.
Jeżeli liczba wyborów jest ograniczona, zaznaczamy, że każdy może wpisać tyle i tylko tyle nazwisk, o ilu mówi instrukcja, przy czym każda osoba bezwzględnie musi dokonać tych wyborów.
W trakcie podawania instrukcji należy wyraźnie zaznaczyć co następuje:
Wybory mogą być wykonywane tylko i wyłącznie w obrębie klasy, tzn. można wpisać nazwiska uczniów tylko danej klasy.
Można i należy w wyborach uwzględniać uczniów, które są nieobecne w klasie w chwili badania.
Wybory dokonywane przez każdego są tajemnicą i nikt z kolegów nie może ich widzieć.
Badania grupowe można przeprowadzać, o ile absencja nie przekracza 10%.
Po badaniu należy sprawdzić:
Czy wszyscy badani oddali kartki.
Czy wszyscy dokonali chociaż po jednym z wyborów na każde pytanie
Czy nie ma odpowiedzi niezgodnych z instrukcją (ogólnikowych, np. lubię wszystkich, nikogo).
Sporządzić krótki opis warunków, w jakich przebiegało badanie, z zaznaczeniem nieobecnych osób, z uwzględnieniem atmosfery badań, stosunku do badania, sytuacji w klasie itp.
Analiza wyników socjometrycznych.
Większość badań socjometrycznych obejmują 4 typy analiz:
analiza graficzna
analiza wskaźników liczbowych
analiza statystyczna
analiza macierzy
Jednostkę można przedstawić jako punkt, wybór jako linie ciągłą miedzy wybierającym i wybranym, odrzucenie jako linię przerywaną. Punkty i linie rysuje się na płaszczyźnie w taki sposób aby spełniały definicje operacyjne tj. aby suma długości linii ciągłych była stosunkowo niewielka, a suma długości linii przerywanych stosunkowo duża. Można jeszcze wziąć pod uwagę względy kompozycji estetycznej i przejrzystości obrazu. Uzyskujemy wtedy socjogram.
Każda jednostka może reagować wobec innych na trzy różne sposoby: może wybierać, odrzucać, pomijać. Dla każdej pary jednostek wymienionych w def. operacyjnych istnieje 3X2 tj. sześć możliwych zależności:
A wybiera B i B wybiera A
A wybiera B i B pomija A
A wybiera B i B odrzuca A
A pomija B i B pomija A
A pomija B i B odrzuca A
A odrzuca B i B odrzuca A
Każdy z tych wariantów posiada jedno określone znaczenie. Odległość między dowolną parą jednostek musi wyrażać się liczbą, której na skali odpowiada dany typ związku. W praktyce stosuje się trzy typy socjogramów:
socjogramy tzw. nieuporządkowane sporządza się dla małych grup kilku czy kilkunastoosobowych ze względu na konieczność tworzenia go „metodą prób i błędów
socjogramy kołowe (tarczowe)
socjogramy hierarchiczne najbardziej czytelny stosujemy go gdy badamy duże liczebnie grupy, gdy przeprowadzamy badanie w oparciu o jedno kryterium tzn. przedstawiamy czytelnie tylko jedna strukturę grupy, gdy porównujemy dane z badań przeprowadzonych z wykorzystaniem kilku kryteriów wyboru, sporządzamy tyle socjogramów hierarchicznych, ile było pytań socjometrycznych.
W socjogramie mogą występować następ. rodzaje tzw. struktur socjometrycznych:
pary gdy dwie osoby wybierają siebie nawzajem
łańcuchy gdy osoba A wybiera osobę B, ta z kolei osobę C są to wybory jednostronne, nieodwzajemnione
gwiazdy socjometryczne są to osoby uzyskujące największą liczbę wyborów pozytywnych ale jednocześnie wyborów tych nie odwzajemniające
kliki część grupy składająca się z trzech lub więcej osób, które nawzajem wybierają jedna drugą. Istnienie klik świadczy o rozbiciu wewnątrz grupy, o możliwości istnienia rozmaitych konfliktów w grupie
siec tj. taki układ wyborów w grupie, że wszyscy członkowie grupy wybierają wszystkich.
Socjogram może dotyczyć całej przebadanej grupy (socjogram grupowy) lub też jednostek szczególnie badacza interesujących (socjogram indywidualny).
Po sporządzeniu socjogramu sprawdzamy poprawność naniesionych połączeń między osobami badanymi. Sprawdzamy czy liczba strzałek „odchodzących” od każdej osoby i „przychodzących” do niej zgodna jest z liczbą wyborów oddanych i otrzymanych zaznaczonych w tabeli socjometrycznej.
Analiza ilościowa wyników uzyskanych z badania socjometrycznego pozwala na dokonywanie porównań poszczególnych członków grupy jak i grup między sobą czy też samej grupy badanej kilkakrotnie. Analiza ta sprowadza się do szeregu wskaźników. Wskaźniki dzielimy na 3 zasadnicze grupy:
indywidualne dotyczą z jednej strony pozycji jednostki w grupie ze względu na liczbę wyborów otrzymanych a z drugiej ze względu na liczbę wyborów dokonanych, charakteryzują jednostkę na tle grupy
grupowe bierze się pod uwagę ogólną liczbę wyborów oddanych przez całą grupę, informują o cechach grupy jako całości
dla podgrup wyłaniające się w badanej grupie
Posługiwanie się socjogramem nie jest proste ze względu na bardzo dużą ilość krzyżujących się ze sobą linii. Zamiast socjogramu można użyć tzw. analizy macierzystej. Na podstawie otrzymanych danych, konstruuje się odpowiednią tabelę. Zsumowanie wszystkich wyborów otrzymanych i wszystkich przyznanych pozwala na obliczenie szeregu wskaźników zarówno charakteryzujących poszczególnych członków grupy, ich pozycje i grupę jako całość.
Struktura socjometryczna grupy jest badana za pomocą techniki socjometrycznej. Jest ich wiele:
socjometryczna samoocena polega na pytaniu członków grupy o to, kto z grupy wybiera ich, a kto odrzuca
test „Zgadnij kto” zwana również techniką nominacyjną, polega na pytaniu poszczególnych członków grupy o to, kto z grupy jest np. „najbardziej lubiany”, „najbardziej agresywny”, „kto ma największy wpływ”?
Mówi się, że struktura socjometryczna to struktura wyborów. Twierdzi się również, że pozycje w strukturze socjometrycznej to struktura atrakcyjności interpersonalnej – postaw interpersonalnych.
Bardzo często badacze uzupełniają podstawowe pytania stawiane badanym poprzez wprowadzenie innych technik stanowiących odmianę techniki socjometrycznej. Wśród nich można wymienić samoocenę socjometryczną technikę wprowadzoną przez J. Moreno. Zanim badacz przystąpi do ostatecznego sformułowania pytania , jakie zamierza postawić badanej grupie osób, musi rozważyć szereg zagadnień. Kwestie te dotyczą:
rodzaju sytuacji stanowiącej kryterium wyboru socjometrycznego
liczby sytuacji (kryteriów) ze względu na które osoby badane będą dokonywały kolejnego wyboru
rodzaju wyborów wymaganych od badanych osób (wybory pozytywne czy negatywne, tj. odrzucenia, czy jedne i drugie)
liczby wyborów (dowolna czy określona przez badacza) – tę kwestię rozważ się oddzielnie dla wyborów pozytywnych i negatywnych
uzasadnienie dokonanego wyboru
Podstawowe założenia , jakie muszą być spełnione przy dokonywaniu wyborów to:
sytuacja stanowiąca kryterium wyboru musi być sytuacją (lub może nią nie być), w której mogą uczestniczyć wszyscy członkowie grupy
zadaniem każdego członka grupy jest dokonanie wyboru spośród wszystkich członków tej grupy (a nie tylko spośród jej części).