Integracja gospodarcza
Definicje
Integracja – scalanie, proces tworzenia całości z części lub też proces włączania jakiegoś elementu do całości. Najczęściej rozumiana jest jako dobrowolne scalanie, zespalanie, łączenie się w całość co najmniej dwóch elementów. Można mówić o integracji kulturowej, politycznej, narodowościowej, gospodarczej, dwu lub większej liczby państw.
Integracja gospodarcza – dynamiczny proces polegający na dobrowolnym zacieśnianiu współpracy ekonomicznej przez co najmniej dwa niepodległe kraje, poprzez stopniową eliminację barier ograniczających współpracę gospodarczą.
Międzynarodowa integracja gospodarcza – proces wewnętrznych i wzajemnych dostosowań struktur gospodarczych integrujących się krajów, tworzeniem trwałych, strukturalnych powiązań gospodarczych, spajaniem ich w całość, stanowiącą w miarę jednolity organizm gospodarczy.
Przyczyny
Ekonomiczne
Wynikają z kierunków rozwoju przemysłu, postępu nauki i techniki. Rozwój tych dziedzin wymaga środków przekraczających możliwości i potrzeby jednego państwa. Stały postęp nauki i techniki wymaga coraz większych środków na badania naukowe, doświadczenia i wdrożenia obejmujące wszystkie sfery działalności produkcyjnej. Finansowanie badań naukowo-technicznych wymaga koordynacji i współpracy międzynarodowej z powodu wielkości środków i skali produkcji, której mają służyć i która takim działaniom towarzyszy.
Duża skala nowoczesnej produkcji wymaga dużego rynku i odpowiednich odbiorców, dobrze zorientowanych w najnowszych osiągnięciach techniki. Interesującym partnerem w wymianie handlowej są więc kraje wysoko rozwinięte.
Chęć utrzymania wysokiego tempa rozwoju gospodarczego oraz umacniania konkurencyjności wszystkich gałęzi gospodarki integrujących się krajów w stosunku do gospodarki USA i Japonii.
Zmniejszenie dystansu między krajami Europy Zachodniej a Stanami Zjednoczonymi (główny powód integracji w Europie Zachodniej)
Wzmocnienie konkurencyjności gospodarczej
Chęć ograniczenia bezrobocia
Przyspieszenie rozwoju gospodarczego (kraje słabo rozwinięte)
Polityczne
Polityczne umocnienie swego miejsca na arenie międzynarodowej
Możliwość działania w obronie wspólnych interesów
Gwarancja utrwalenie demokratycznych przemian
Kontynuacja reform rynkowych
Przynależność do jednego z największych obszarów
Warunki
Istnienie w grupie krajów, które zmierzają do integracji komplementarnych struktur gospodarczych (rzeczywistych lub potencjalnych)
Istnienie w integrujących się krajach odpowiedniej infrastruktury technicznej, umożliwiającej obrót towarów, usług i kapitału
Konieczność prowadzenia przez te kraje prointegracyjnej polityki ekonomicznej (znoszenie barier handlowych, administracyjnych) i osiągnięcie przez nie określonego poziomu rozwoju
Położenie geograficzne (bliskość geograficzna umożliwia skrócenie czasu i zmniejszenie kosztów przepływu czynników produkcji, towarów i usług)
Komplementarność wewnątrzgałęziowa (różnice w wydajności czynników produkcji)
Sieć powiązań komunikacyjnych, transportowych, telekomunikacyjnych, bez których przepływ towarów, usług czy informacji jest utrudniony
Mechanizmy
Mechanizm ekonomiczny – układ lub zespół zjawisk ekonomicznych, który składa się z połączonych i współpracujących ze sobą elementów, służy on tworzeniu, osiąganiu czy powstawaniu określonego celu lub stanu
Mechanizm rynku i konkurencji – rynek i jego prawa decydują o powiązaniach międzynarodowych. Działania w sferze polityki ekonomicznej instytucji wspólnotowych mają jedynie charakter rozszerzający lub korygujący. Mechanizm rynkowy jest w tych krajach powiązany z interwencjonizmem gospodarczym. Podstawowym elementem jest rynek i konkurencja. (mechanizm UE)
Mechanizm planowany – pozbawiony narzędzi rynkowych, podstawową rolę odgrywa w nim koordynacja planów gospodarczych; scentralizowanie decyzji, niewielka rola rynku i parametrów ekonomicznych (kraje Europy Środkowo-Wschodniej, RWPG)
Etapy
Strefa wolnego handlu – polega na zniesieniu między państwami ograniczeń celnych i ilościowych. Kraje członkowskie stosują własne taryfy celne w stosunku do krajów trzecich.
Zostają zniesione cła i ograniczenia ilościowe w handlu miedzy dwoma krajami lub większą ich grupą.
Jednakowe traktowanie towarów wytworzonych na terenie państw należących do strefy.
Tworzenie strefy poprzedza wprowadzenie preferencyjnych układów handlowych (częściowe znoszenie ceł).
Brak wspólnej polityki handlowej w stosunku do państw trzecich, każdy integrujący się kraj ma prawo stosować własne cła w stosunku do państw spoza strefy wolnego handlu.
Świadectwo pochodzenia, określa w którym kraju został wytworzony dany towar. Towar podlega swobodnemu obrotowi, jeśli został wytworzony na terenie strefy wolnego handlu, a jeśli na terenie państw trzecich, to przy przekroczeniu granicy pomiędzy krajami należącymi do strefy na towar nakłada się dodatkowe cła (ma to zapobiegać sytuacji, gdy towary z państw trzecich zostają sprowadzone na obszar strefy przez kraj o najniższej stawce celnej).
Unia celna – kraje członkowskie są zobowiązane do stosowania jednolitych taryf celnych w handlu z krajami trzecimi
Oprócz zniesienia barier w przepływie dóbr i usług miedzy integrującymi się państwami, wprowadzona zostaje wspólna, zewnętrzna taryfa celna.
Prowadzona jest wspólna polityka handlowa w stosunku do państw trzecich.
Kraje należące do unii celnej stosują te same cła na import towarów spoza obszaru unii.
Przestaje obowiązywać świadectwo pochodzenia.
Wymiana handlowa między państwami członkowskimi jest ułatwiona.
Pewna utrata suwerenności państw należących do ugrupowania (nie mogą prowadzić samodzielnej polityki handlowej, wszelkie decyzje dotyczące tej polityki muszą być podejmowane wspólnie).
Takie same warunki produkcji na terenie unii, przedsiębiorstwa są jednakowo traktowane we wszystkich regionach.
Zharmonizowane przepisy prawa, wspólne zasady polityki gospodarczej.
Wspólny rynek – występuje swobodny przepływ towarów, usług, siły roboczej i kapitału.
Swobodny przepływ tzw. czynników produkcji, którymi są wszystkie zasoby, niezbędne do wytwarzania dóbr i usług (przede wszystkim kapitał i siła robocza).
Wspólne regulacje dotyczące napływu osób, kapitału i usług z państw trzecich.
Państwa mogą prowadzić wspólną politykę interwencyjną.
Konieczne jest ujednolicenie zasad dotyczących warunków produkcji, sprzedaży, konsumpcji, prowadzi to do tworzenia wspólnej polityki rolnej, transportowej, ochrony środowiska, itd.
Unia gospodarcza – łączy poprzednie cechy z koordynacją polityki gospodarczej, monetarnej, podatkowej.
Koordynacja najistotniejszych dziedzin polityki gospodarczej.
Regulacje zasad działania wspólnego rynku, polityk makroekonomicznych, polityki fiskalnej i pieniężnej.
Powołane zostają organy ponadnarodowe, o kompetencjach obejmujących cały obszar unii.
Unia monetarna
Warunki powstania: liberalizacja rynków kapitałowych, całkowita wymienialność walut, usztywnienie kursów walut państw członkowskich.
Liberalizacja rynków kapitałowych zapewnia pełną swobodę przepływu kapitału miedzy państwami wchodzącymi w skład unii.
Wymienialność walut umożliwia realizację tych przepływów.
Zapewnienie sztywnych kursów gwarantuje wymianę według stałych cen.
Wprowadzenie wspólnej waluty nie jest warunkiem koniecznym do stworzenia unii monetarnej.
Integracja pełna (całkowita) – oparta na pełnej unifikacji polityki ekonomicznej, finansowej, społecznej, prawnej; utworzone są także organy ponadnarodowe.
Metody integracji
Funkcjonalna – podstawowymi zadaniami instytucji integracyjnych powinny być działania w celu ograniczenia barier handlowych i zapewnienia swobodnego przepływu towarów, usług i czynników produkcji. Właściwy proces integracyjny nie powinien być przedmiotem regulacji, lecz powinien wynikać z działania mechanizmów rynkowych. Procesy integracyjne nie powinny powodować oddzielania się gospodarek krajów integrujących się od reszty świata.
Instytucjonalna (autorytatywna) – opiera się na twierdzeniu, że najważniejszą rolę w rozwijaniu procesów integracyjnych odgrywają wspólne lub ponadnarodowe instytucje integracyjne. Regionalna integracja międzynarodowa jest możliwa, gdy zostanie skoordynowana, a potem zunifikowana polityka ekonomiczna danej grupy państw, czyli wówczas, gdy przekażą one swoje funkcje ekonomiczne organom wspólnym lub ponadnarodowym.
Rodzaje integracji
Rynkowa – połączenie państw będące następstwem rozwoju sił wytwórczych, który prowadzi do ukształtowania się odrębnych, wewnętrznie spójnych struktur gospodarczych, wyraźnie odróżniających się od całokształtu gospodarki światowej. Grupa państw nie musi tworzyć oddzielnych struktur organizacyjnych.
Instytucjonalna – powstaje w wyniku porozumienia międzynarodowego (także z przyczyn politycznych) w celu łączenia określonych organizmów gospodarczych. Towarzyszy takim działaniom powołanie odpowiednich struktur organizacyjnych.
Formalna – może mieć postać porozumienia międzynarodowego, organizacji gospodarczej lub integracyjnej wraz ze stosowanymi strukturami organizacyjnymi, organami. Organizacje te mają za zadanie w sposób instytucjonalny inicjować procesy integracyjne i im sprzyjać (np. EFTA, CEFTA, WE)
Nieformalna – może być tworzona przez grupę krajów niezorganizowanych formalnie, jednak tak silnie powiązanych międzynarodowymi stosunkami ekonomicznymi, że staje się to czynnikiem pobudzającym rzeczywiste procesy integracyjne między nimi (związek gospodarczy między USA i Kanadą)
Międzynarodowa – decyzje o powiązaniach wzajemnych krajów są podejmowane przez organy narodowe. Instytucje międzynarodowe mają w niej charakter koordynacyjny – ich zalecenia nie muszą być respektowane i realizowane przez kraje członkowskie.
Ponadnarodowa – dochodzi do przeniesienia uprawnień narodowych na decyzyjny ośrodek ponadnarodowy. W miarę rozwoju (pogłębiania) procesu integracyjnego coraz więcej kompetencji decyzyjnych kraje przekazują organom ponadnarodowym, czyli dobrowolnie zgadzają się na ograniczenie swej suwerenności.
Równych partnerów
Nierównych partnerów
Korzyści z integracji
Utrzymanie lub zwiększenie dynamiki wzrostu gospodarczego
Zwiększenie wymiany handlowej wskutek obniżenia barier handlowych i rozszerzenia rynku zbytu
Zwiększenie specjalizacji, która pozwala na lepszą alokację zasobów w dziedzinach, w których dany kraj odnosi korzyści komparatywne
Wzrost poziomu produkcji i wykorzystanie efektów skali przy większych rynkach zbytu
Większa wydajność pomocy dzięki specjalizacji i zwiększaniu konkurencyjności
Koncentracja nakładów w dziedzinach bardziej efektywnych wskutek podziału pracy i specjalizacji
Łatwiejszy dostęp do zewnętrznych zasobów produkcyjnych
Korzystne przemiany strukturalne w gospodarce
Większa paleta produktów dla konsumentów i korzystne cenowo produkty
Zwiększenie przejrzystości reguł handlowych i zmniejszenie niepewności i ryzyka w handlu wzajemnym
Wzmocnienie siły i konkurencyjności przemysłu w stosunku do innych krajów spoza układu
Możliwość podejmowania wspólnych międzynarodowych inicjatyw
Unowocześnienie gospodarki i ogólne zwiększenie jej efektywności
Możliwości osiągania pewnych pozaregionalnych celów, które byłyby nieosiągalne dla pojedynczego kraju
Integracja gospodarcza w Europie
Obecnie realizowanym etapem integracji w Europie jest Unia Gospodarcza i Walutowa (jest to najwyższa forma unifikacji gospodarczej)
Procesom integracyjny w Europie Zachodniej sprzyjały przede wszystkim:
Obawa przed odrodzeniem się tendencji nacjonalistycznych
Konieczność odbudowy i modernizacji zniszczonych gospodarek
Rozpad systemu kolonialnego
Obawa przed silną pozycją partii komunistycznych
Zimna wojna
Utrata pozycji międzynarodowej Europy na rzecz USA i ZSRR
Proces integracji gospodarczej rozpoczęły:
Unia gospodarcza Beneluksu (1944 r.) – utworzenie unii celnej pomiędzy Holandią, Belgią oraz Luksemburgiem
Organizacja Europejskiej Współpracy Ekonomicznej OEEC (1948 r.) – stworzona początkowo jako instytucja rozdzielająca pomoc udzielaną Europie przez USA w ramach Planu Marshalla, a następnie jako organizacja odpowiedzialna za pogłębienie współpracy gospodarczej w Europie
Organizacje stanowiące zalążek UE:
Europejska Wspólnota Węgla i Stali (EWWiS), powołana Traktatem Paryskim podpisanym w kwietniu 1951 r., zaczęła obowiązywać w lipcu 1952 r.
Europejska Wspólnota Gospodarcza (EWG) powołana Traktatem Paryskim podpisanym w marcu 1957 r., który wszedł w życie w styczniu 1958 r.
Europejska Wspólnota Energii Atomowej (Euratom) powołana Traktatem Rzymskim podpisanym w marcu 1957 r., który wszedł w życie w styczniu 1958 r.
Członkowie Wspólnot Europejskich
Francja, Niemcy, Belgia, Luksemburg, Holandia, Włochy (sygnatariusze i zarazem członkowie trzech Wspólnot Europejskich
Wielka Brytania, Dania, Irlandia (przystąpiły w 1973 r.)
Grecja (1986 r.)
Hiszpania, Portugalia (1986 r.)
Szwecja, Austria, Finlandia (1995 r.)
Wymienione trzy wspólnoty połączyły się w 1965 r., kiedy powołano dla nich wspólną strukturę instytucjonalną do zarządzania. Ciało to nazwane zostało Wspólnota Europejska. Od 1993 r. zaczął być używany termin Unia Europejska wprowadzony w Traktacie z Maastricht, UE nie zastąpiła Wspólnoty Europejskiej. Traktat z Maastricht stworzył trzy filary: pierwszy obejmujący integrację gospodarczą (czyli Wspólnoty Europejskie), drugi dotyczący sprawiedliwości i spraw wewnętrznych, trzeci dotyczący polityki bezpieczeństwa i zagranicznej, zaś UE określa całą strukturę tych trzech filarów. WE są zarządzane przez instytucje UE, podczas gdy dwa pozostałe filary nie stanowią przedmiotu zainteresowania instytucji UE i są zarządzane przez Radę Unii Europejskiej.
Równolegle do WE powstało Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu (EFTA) – utworzona z inicjatywy Wielkiej Brytanii w 1960 r. – była traktowana jako przeciwwaga dla EWG. Zrzeszała kraje Europy Zachodniej, które nie zostało członkami Wspólnot Europejskich: Austrię, Danię, Norwegię, Portugalię, Szwajcarię, Islandię, Finlandię i Liechtenstein. W 1994 r. stworzono Europejski Obszar Ekonomiczny, który wprowadził wspólny rynek pomiędzy państwami WE i EFTA ( z wyjątkiem Szwajcarii).
Etapy integracji gospodarczej na przykładzie Unii Europejskiej
Najistotniejszymi krokami w integracji gospodarczej w ramach Wspólnot Europejskich było wejście w życie postanowień pięciu kolejnych traktatów: Traktatu o EWWIS, dwóch Traktatów Rzymskich, Jednolitego Aktu Europejskiego oraz Traktatu z Maastricht. Stworzyły one podstawę prawno-organizacyjną europejskiej integracji gospodarczej.
Początek – integracja sektorowa
Pierwsze koncepcje integracji gospodarczej zakładały tworzenie form podobnych do wspólnego rynku dla kolejnych sektorów gospodarczych. Wynikiem tego było podpisanie Traktatu o Europejskiej Wspólnocie Węgla i Stali, zakładającego integrację w ramach przemysłu stalowego i węglowego. Jego głównym celem było zlikwidowanie barier w handlu węglem i stalą. Traktat nie ograniczył się tylko do swobodnego przepływu produktów (węgla i stali), ale uczyniono dalszy krok w kierunku integracji, tworząc wspólny rynek w ramach tych sektorów. Węgiel i stal mogły być przewożone pomiędzy krajami EWWiS bez żadnych ograniczeń, restrykcji; podobnie pracownicy i kapitał, zaangażowani w tych sektorach przemysłu mogły się swobodnie przemieszczać.
Utworzenie unii celnej
Traktat Rzymski powołał Europejską Wspólnotę Gospodarczą. Przede wszystkim stworzył on ramy prawne dla unii celnej oraz ogólne wytyczne dla polityk gospodarczych, które miały im towarzyszyć. Postanowiono stopniowo wyeliminować opłaty celne i ograniczenia ilościowe w handlu między państwami członkowskimi oraz wszelkie inne środki o podobnych skutkach. Ponad to ustanowiono wspólną zewnętrzną taryfę celną i wprowadzono wspólną politykę handlową wobec państw trzecich.
Wspólny rynek
Cele, które zostały postawione przez EWG przez Traktat Rzymski, zostały rozszerzone w Jednolitym Akcie Europejskim z 1987 r. Jednolity Akt Europejski położył szczególny nacisk na urzeczywistnienie wspólnego rynku. Dokument stworzył podstawy prawne tych przedsięwzięć, które zaczęto realizować w praktyce, choć formalnie nie były przewidziane. Ustanowił środki mające przyspieszyć realizację wspólnego rynku, stwarzając tym samym podstawy do organizacji Jednolitego Rynku Wewnętrznego, czyli „obszaru bez granic wewnętrznych, na którym zostaje zapewniony swobodny przepływ towarów, osób, usług i kapitału oraz działań gospodarczych”.
Unia Gospodarczo-Walutowa
Traktat o Unii Europejskiej podpisany w 1992 r., inaczej Traktat z Maastricht, wszedł w życie w 1993 r. Zastąpił termin :Wspólnoty Europejskie” nazwą „Unia Europejska”. Procesy integracyjne dodatkowo rozszerzono o wprowadzenie wspólnej waluty. Związane z tym decyzje dotyczyły nieodwołalnego usztywnienia kursów wymiany walut, określenia i prowadzenia jednolitej polityki pieniężnej i walutowej. Ich głównym celem jest utrzymanie stabilności cen oraz wspieranie polityki gospodarczej Unii Europejskiej. Gospodarki państw stają się bardzo ściśle ze sobą gospodarczo powiązane i wzajemnie od siebie zależne.
Unia Gospodarczo-Walutowa została utworzona początkowo przez 12 państw: Francja, Niemcy, Belgię, Luksemburg, Holandię, Włochy, Irlandię, Hiszpanię, Portugalię, Austrię, Finlandię i Grecję. Z początkiem 2002 r. dokonano wymiany walut narodowych na euro – walutę obowiązującą w krajach należących do Unii Gospodarczo-Walutowej potocznie zwanych Eurolandem.
Negatywne skutki integracji
Uzależnienie od partnera lub partnerów
Rezygnacja z własnej niezależności i suwerenności
Szereg ograniczeń, które wynikają z przyjętych porozumień
Niesprawiedliwy podział korzyści – na integracji zwykle korzystają najlepsi, a tracą najsłabsi
Stałe pogłębianie integracji prowadzi do nadmiaru biurokracji i skandali
Nadmiar interwencji państwowej
Mimo otwarcia granic następuje częściowe ograniczenie zasad wolnego rynku
Rozwój specjalizacji oznaczać może ogromne problemy dostosowawcze, które ostatecznie wywołać mogą powstanie lub pogłębienie już istniejących różnic regionalnych
Ogromne koszty społeczne i finansowe
Zbyt wczesne wystawienie na oddziaływanie konkurencji zagranicznej nieprzygotowanych do tego gałęzi przemysłu powodować może zahamowanie ich dalszego rozwoju, a nawet upadek (w takiej sytuacji znajdują się np. gałęzie dopiero się rozwijające, które mogą zostać pozbawione ochrony ze strony państwa
Zainteresowanie krajów porozumieniami preferencyjnymi spowoduje, że będą one miały mniej powodów by dążyć do wolnego handlu w skali światowej
Kraje o większym potencjale ekonomicznym są w stanie narzucić krajom słabszym własne warunki
Na integracji tracą kraje trzecie, pozostające poza porozumieniem oraz gospodarka światowa jako całość
Krótkookresowe skutki integracji (efekty statyczne)
Kreacja handlu – następuje wówczas, gdy handel między partnerami przesuwa się od kosztownego, obojętnego ochroną produktu krajowego do tańszego produktu z kraju partnerskiego, sprzyjając tym samym rozszerzeniu specjalizacji, co może prowadzić do bardziej racjonalnego wykorzystania zasobów krajów unii.
Przesunięcie handlu – następuje wówczas, gdy import od efektywnego lub taniego producenta z rynku światowego jest zastępowany importem od bardziej kosztownego (lub mniej efektywnego) producenta z kraju partnerskiego. W krajach objętych unią celną produkty tego kraju mogą być sprzedawane taniej niż produkty pochodzące z krajów trzecich, ponieważ unia celna nakłada taryfy protekcyjne na import z reszty świata, pozostawiając swobodę importu z kraju partnerskiego.
Efekt ekspansji handlu – niższa cena rynkowa w kraju członkowskim unii celnej zwiększa jego popyt globalny, który będzie zaspokajany dzięki handlowi zagranicznemu (albo z partnerem, albo ze światem).
Efekt przesunięcia handlu prowadzi do ograniczenia eksportu krajów nie należących do unii, a także do realokacji zasobów, zarówno w krajach unii, jak też w reszcie świata i to często w kierunku zwiększającym koszty produkcji, tj. zmniejszającym efektywność wykorzystania zasobów. Kreacja oraz ekspansja handlu czynią produkcję bardziej efektywną, co jest korzystne.
Warunki wystąpienia pozytywnych efektów unii celnej
Efekty utworzenia unii celnej zależą m.in. od struktury produkcji. Kraje partnerskie mogą mieć komplementarną bądź konkurencyjną strukturę gospodarczą. Przy komplementarnych strukturach produkcji korzyści z unii celnej nie mogą być istotne. Jeśli, przeciwnie, produkcja każdego kraju stanowi potencjalną konkurencję dla drugiego, to prawdopodobna jest specjalizacja produktów, które dany kraj może produkować najlepiej i najtaniej, korzyści zaś będą, przypuszczalnie, dość poważne.
Im więcej krajów, przede wszystkim większych, będzie uczestniczyć w unii celnej, tym lepsze będą perspektywy podziału pracy między nimi, a także tym większa część wymiany światowej będzie przedmiotem wolnego handlu.
Im wyższe są taryfy wyjściowe partnerów wymiany, tym większe będą towarzysząca im nieefektywność oraz skutki dla dobrobytu wynikające ze zniesienia taryf.
Unia celna będzie tym korzystniejsza, im niższa jest wspólna taryfa celna: niskie taryfy celne w stosunku do krajów trzecich spowodują, że jej utworzeniu będzie towarzyszył słabszy efekt przesunięcia handlu.
Korzyści z utworzenia celnej będą tym większe, im silniejsze SA powiązania handlowe pomiędzy jej członkami przed jej utworzeniem, im słabsze zaś z resztą świata. Przy tak ukształtowanej strukturze handlu zagranicznego ustanowienie wspólnej taryfy celnej nie zmieni istotnie stosunków handlowych pomiędzy krajami członkowskimi a krajami trzecimi.
Unia celna za pośrednictwem wspólnej taryfy celnej, wywiera wpływ na terms of trade. Kraje importujące, skupione w unii celnej, mogą doprowadzić do obniżenia się cen na rynku światowym i w ten sposób poprawić swoje terms of trade. Unia celna, wprowadzając taryfę na produkty importowane spoza unii, powoduje wzrost cen tych produktów, w wyniku czego następuje spadek popytu na nie. Aby uniknąć zmniejszenia eksportu, producenci z krajów trzecich muszą obniżyć swoje ceny. Import w ramach unii celnej jest więc dużo tańszy.
Długookresowe skutki integracji (dynamiczne lub restrukturyzacyjne)
Efekty tego rodzaju powstają, ponieważ przedsiębiorstwa reagują na nową sytuację i przystosowują strukturę produkcję i gospodarki do nowych warunków. Z jednej strony będą się one starały w obliczu zwiększonej konkurencji obniżyć swe koszty, aby utrzymać się na rynku; z drugiej zaś szerszy rynek umożliwi produkcję na dużą skalę, ale po niższych kosztach przeciętnych. Innymi skutkami są: większe przedsiębiorstwa, uczenie się poprzez praktykę, wzajemne powiązania przemysłowe, postęp techniczny.
Wzmocniona konkurencja – gdy takie bariery, jak taryfy celne, kontyngenty oraz inne bariery pozataryfowe zostaną wyeliminowane, wzrasta konkurencja, stąd producenci krajowi muszą wzmocnić swoją konkurencyjność, aby utrzymać się na rynku. Wśród działań producentów można wyróżnić strategie wewnętrzne i zewnętrzne.
Strategie wewnętrzne – wszelkie działania umożliwiające poprawę metod zarządzania – zarówno produkcją, jak i zasobami, zwłaszcza ludzkimi – wyeliminowanie w ten sposób wszelkich przejawów nieefektywności, towarzyszącym często dużym przedsiębiorstwom działającym w warunkach niedostatecznej konkurencji. Ograniczenia się do wytwarzania tych produktów, w których dane przedsiębiorstwo ma przewagę konkurencyjną – lub do zmiany rynków zbytu przez ich rozróżnienie czy geograficzną specjalizację.
Strategie zewnętrzne – mają różne formy: porozumień o współpracy w dziedzinie handlowej lub w dziedzinie badań i rozwoju technologicznego, udziału kapitałowego w przedsiębiorstwie, przejęć lub fuzji spółek. Zwiększona konkurencja prowadzi ostatecznie do upadku najmniej efektywnych przedsiębiorstw.
Korzyści ze skali produkcji
Unia celna prowadzi do obniżenia kosztów produkcji i do większej efektywności aparatu wytwórczego. Dla każdej działalności istnieje optymalna skala produkcji, przy której koszty produkcji są najniższe, efektywność zaś wykorzystania czynników produkcji najwyższa.
Integracja rynków narodowych prowadzi do zwiększenia produkcji danej gałęzi, czemu towarzyszy spadek kosztów przeciętnych. Przedsiębiorstwa tej gałęzi mogą korzystać z dostaw wielu dóbr i usług, które są tańsze, gdyż są wytwarzane na potrzeby większego rynku zbytu. Korzyści te mogą być zwielokrotnione, jeżeli dane gałęzi jest zlokalizowana w jednym regionie. Są o tzw. korzyści aglomeracji lub korzyści koncentracji przestrzennej.
Korzyści ze skali będą wyższe kraju, który dzięki wymianie zapewnił sobie relatywnie wyższy udział sektora o wysokiej wydajności w produkcji, niższe zaś w krajach, w którym sektor ten jest stosunkowo słabo rozwinięty. Może to skłaniać do podejmowania jednostronnych działań w celu uzyskania przez te sektory większego udziału w produkcji. Działania takie określono mianem strategicznej polityki handlowej. Klasycznymi jej instrumentami sa cła oraz subsydia eksportowe.
Utworzenie wspólnego rynku może więc być traktowane jako środek podnoszenia konkurencyjności firm państw członkowskich w stosunku do konkurentów zewnętrznych.
Integracja rynków narodowych może więc przyczynić się do wzmocnienia międzynarodowej konkurencyjności przedsiębiorstw integrujących się państw w tych sektorach gospodarki.
Pozostałe efekty
Dodatkowymi długookresowymi efektami utworzenia unii celnej są : powstanie większych firm, uczenie się poprzez praktykę, wzajemne powiązania przemysłowe, postęp techniczny.
Przeciętna wielkość firmy może wzrosnąć po utworzeniu unii celnej, ponieważ rozszerzenie rynku skłoni wiele firm do połączenia się z innymi w celu osiągnięcia silniejszej pozycji rynkowej. Produkcja może się stać bardziej wydajna, gdyż duże firmy bywają zazwyczaj bardziej efektywne niż małe – są silniejsze w negocjacjach handlowych, mają łatwiejszy dostęp do rynków kapitałowych i do subwencji państwowych, dysponują większymi zasobami na innowacje, w końcu wykazują większą niż małe firmy zdolność do budowania stabilnej pozycji na rynku.
Korzyściom skali towarzyszą również tzw. efekty uczenia się poprzez praktykę. Rozwój produkcji umożliwia stopniowe nabywanie umiejętności i doświadczeń, które mają bezpośredni wpływ na wydajność.
Postępująca specjalizacja w unii sprzyja intensyfikacji wzajemnych powiązań między gałęziami przemysłu.
Integracja rynków wzmacnia postęp techniczny. Wzrost konkurencji zmusza firmy do wprowadzania na rynek nowych produktów i nowych metod produkcji. Powiększony rynek będzie również sprzyjał wymianie myśli technicznej. Wynikające stąd pobudzenie ogólnej dynamiki procesów ekonomicznych będzie ostatecznie stymulować rozwój gospodarczy.
Teoria przepływów czynników produkcji
Przepływy siły roboczej
W następstwie otwarcia krajowych rynków pracy następuje proces stopniowego wyrównywania się płac realnych. Odpływ siły roboczej zwiększa płace realne, napływ zaś je obniża. Ponieważ przepływom siły roboczej towarzyszą różnego rodzaju koszty ekonomiczne, więc nie jest możliwe całkowite zrównanie się płac na zintegrowanym rynku.
Scalenie rynków prowadzi do zwiększenia produkcji w całym ugrupowaniu integracyjnym, ponieważ towarzyszy mu poprawa alokacji siły roboczej. Siła robocza bowiem przemieszcza się z dziedzin produkcji o niskiej produktywności krańcowej do dziedzin, w których produktywność ta jest wyższa.
Mimo tych korzyści niektórzy zatrudnieni stracą na tej zmianie. Ci, którzy początkowo pracowali w kraju emigracji siły roboczej, uzyskują wyższą płacę realną, ale ci, którzy początkowo pracowali w kraju przyjmującym imigrantów, otrzymają niższą płacę realną. Pracodawcy w tym kraju mają więc korzyść z większej podaży pracy, tracą zaś pracodawcy w kraju, z którego nastąpił odpływ siły roboczej.
Integracja rynków pracy zmienia także podział dochodów między pracodawców i pracowników.
Międzynarodowe przepływy siły roboczej wpływają na podatki i wydatki publiczne.
Efekty zewnętrznych migracji:
Kraj przyjmujący imigrantów ma możliwość korzystania z wiedzy wyniesionej z kraju ich pochodzenia.
Imigracja może pociągnąć za sobą określony koszty zewnętrzne, takie jak zwiększona przestępczość czy nasilenie konfliktów narodowościowych.
Imigracjom towarzyszą napięcia społeczne, determinowane trudnościami z dostosowaniem się do nowego środowiska społeczno-kulturowego, a także z samym brakiem akceptacji migrantów przez niektóre grupy społeczne, nierzadko postrzegające ich jako tanią siłę roboczą.
Przepływy kapitału
Integracja rynków kapitałowych nie tylko prowadzi do wyrównywania się realnych stóp procentowych, lecz także wywiera istotny wpływ na dobrobyt i jego dystrybucję.
Całkowity dobrobyt w obu krajach wzrośnie w wyniku poprawy alokacji tego czynnika produkcji na skutek integracji. Poprawa ta wyrazi się w przepływie kapitału z dziedzin o niskim produkcie końcowym do dziedzin, w których jest on wyższy.
Integracja rynków kapitałowych wpływa także na zmianę dochodów z pracy i z kapitału.
Z liberalizacji przepływów kapitału wynikają nie tylko cenowe i dochodowe efekty. Napływ kapitału zagranicznego może ułatwić restrukturyzację, która nastąpi w wyniku liberalizacji handlu w unii celnej.
Wspólny rynek może przyspieszyć osiągnięcie dynamicznych efektów unii celnej.
Integracja rynków kapitałowych będzie prowadziła prawdopodobnie do efektów dynamicznych, takich jak zwiększona konkurencja między instytucjami finansowymi, korzyści ze skali oraz poprawa jakości produktów finansowych.
Może również wystąpić efekt koncentracji przestrzennej. Na rozwiniętych rynkach finansowych nie tylko nadwyżkowy popyt i nadwyżkowa podaż są transferowane do centrum finansowego, ale również cała działalność pożyczkobiorców i pożyczkodawców jest tam pszenoszona.
Integracja rynków dóbr a integracja czynników produkcji
Utworzenie unii celnej oddziałuje na rynki pracy i kapitału, integracja zaś rynków czynników produkcji wpływa na strukturę produkcji, a tym samym na handel.
Można wyróżnić 4 przypadki, które charakteryzują współzależność tych dwóch form integracji gospodarczej:
Przepływy dóbr stanowią substytut przemieszczania się czynników produkcji
Przepływy czynników produkcji zastępują wymianę towarową
Przemieszczanie się czynników produkcji prowadzi do handlu
Handel prowadzi do przemieszczania się czynników produkcji
Zmiana struktury produkcji będzie miała wpływ także na strukturę popytu na czynniki produkcji, to zaś pociągnie za sobą zmiany cen względnych tych czynników.
Przepływy czynników produkcji mogą, wyrównując ceny tychże czynników, doprowadzić do wyeliminowania różnic w kosztach produkcji dóbr między krajami.
Współzależność tych dwóch form integracji, częściej wyrażająca się w komplementarności przepływów dóbr i czynników produkcji, może polegać np. na korzystnym oddziaływaniu napływu kapitału zagranicznego, zwłaszcza inwestycji bezpośrednich, na handel zagraniczny. Napływ tego kapitału tworzy dodatkowy popyt na dobra importowane – zarówno inwestycyjne, jak i konsumpcyjne. Ponadto zwiększa produkcję dóbr, które mogą być przeznaczone na eksport. Kapitał zagraniczny napływa do branż, w których dany kraj ma przewagę komparatywną. Kraj przyjmujący inwestycje zagraniczne zwiększa wiec swój udział w handlu produktami tej branży. W kraju macierzystym produkcja tej branży się zmniejsza, uwolnione zaś w ten sposób zasoby będą mogły być zainwestowane w produkcję tych dóbr, w których ma on możliwość uzyskania przewagi komparatywnej.
Komplementarność przepływów dóbr i czynników produkcji może wyrażać się poprzez handel zagraniczny, który prowadzi do przemieszczania się czynników produkcji. Korzyści skali produkcji mogą sprzyjać specjalizacji w produkcji dobra wymagającego zastosowania specyficznego czynnika produkcji. Wzrost eksportu, pociągający za sobą wzrost popytu na ten czynnik produkcji, podniesie jego relatywną cenę. Wymiana towarowa może zatem doprowadzić do powstania różnicy cen czynników produkcji, które będą sprzyjały przemieszczaniu się ich pomiędzy krajami.
Implikacje integracji rynków dla polityki ekonomicznej
Specjalizacja i konkurencja mają dwa oblicza: kreatywne – pojawianie się nowych przedsiębiorstw i działalności oraz destrukcyjne – zanikanie firm i działalności. Niezbędne może się okazać wprowadzenie polityki uzupełniającej wspólny rynek, np. działań w zakresie kształcenia, które mogą umożliwić szybsze czerpanie korzyści z liberalizacji handlu, a także przyczynić się do zmniejszenia bezrobocia i jego społecznych następstw.
Koszty dostosowania są szczególnie wysokie w sektorach charakteryzujących się słabą mobilnością czynników produkcji oraz niską elastycznością cen. Sztywność płac oraz słaba sektorowa mobilność siły roboczej mogą spowodować, ze liberalizacja wymiany pociągnie za sobą wzrost bezrobocia. Dlatego zróżnicowanie tempa otwierania rynków oraz podjęcie działań ułatwiających dostosowanie w sektorach „wrażliwych” może być niezbędne do zmniejszenia tego ryzyka. Działania takie umożliwiają odpowiednie rozłożenie w czasie kosztów dostosowania strukturalnego.
Wspólny rynek nie może prowadzić do niszczącej i negatywnej społecznie konkurencji, tj. do obniżenia poziomu ochrony socjalnej w celu zwiększenia konkurencyjności przedsiębiorstw. Unifikacja rynków wymaga co najmniej harmonizacji polityki społecznej.
Integracja rynków za pośrednictwem korzyści skali produkcji prowadzi do koncentracji produkcji, osłabia więc tym samym konkurencję na wspólnym rynku. Ponieważ korzyści ze skali produkcji nie są identyczne w poszczególnych sektorach, może to skłaniać np. władze krajowe do wprowadzenia niezgodnych z zasadami uczciwej konkurencji środków mających na celu utrzymanie bądź nawet wzmocnienie konkurencyjności przedsiębiorstw krajowych w sektorach, w których korzyści te są największe. Działania władz krajowych mogą stanowić także przeszkodę w realokacji zasobów na wspólnym rynku. Otwarciu rynków muszą towarzyszyć wspólne ogólne zasady konkurencji.
Wreszcie integracji gospodarcza powoduje, że bardziej współzależna staje się w poszczególnych krajach polityka makroekonomiczna. Współzależność ta utrudnia prowadzenie niezależnej polityki makroekonomicznej. Najlepsza dla każdego kraju polityka, która jest podejmowana indywidualnie, nie jest najlepszą polityką, gdy kraje działają w sposób skoordynowany.
Utworzeniu wspólnego rynku musi towarzyszyć pewna integracja polityki makroekonomicznej: koordynacja lub unifikacja polityki pieniężnej i polityki budżetowej. Swoboda przepływu dóbr i czynników produkcji wymaga bowiem stabilnych kursów walut.
Pewną przeszkodę w utrzymaniu stabilnych kursów walut może stanowić nieskoordynowana krajowa polityka budżetowa. Koordynacja ta silnie ogranicza swobodę działania państw. Jednakże jest potrzebna zarówno w celu promowania efektywności ekonomicznej, jak i w celu utrzymania koniecznej dyscypliny budżetowej.
Największe korzyści z ustanowienia wspólnego rynku będą miały te kraje, które wyspecjalizują się w działalności, w której korzyści skali produkcji są największe oraz popyt na produkty ma największą dynamikę. Najmniejsze korzyści przypadną krajom, w których sa skoncentrowane tradycyjne dziedziny działalności.
Jeśli integracja ma zapewnić w miarę równy podział korzyści z niej wynikających, to muszą być podjęte działania – w skali zarówno narodowej, jak i międzynarodowej – ułatwiające dostosowania strukturalne w regionach, w których o kierunkach specjalizacji decydują głownie korzyści komparatywne związane z obfitą i tanią siłą roboczą czy z występowaniem zasobów naturalnych. W ramach wspólnego rynku muszą zatem istnieć mechanizmy redystrybucyjne dochodów wspomagające te dostosowania.
Lepsze wyposażenie regionów słabo rozwiniętych w inne czynniki produkcji stworzy nowe możliwości międzynarodowego podziału pracy, ponieważ będzie sprzyjało rozwojowi specjalizacji międzygałęziowej. Jej główną determinantą są korzyści skali produkcji, które zapewniają znacznie większe niż korzyści komparatywne możliwości pogłębienia procesów integracyjnych i nierówne wyposażenie krajów w czynniki produkcji.
Unia celna a strefa wolnego handlu
Obie formy integracji polegają na zniesieniu ceł oraz innych ograniczeń handlowych między państwami należącymi do ugrupowania. Różnica polega na tym, że w strefie wolnego handlu kraje zachowują swobodę w kształtowaniu swoich stosunków z krajami trzecimi posiadają własną taryfę celną i własne uregulowania handlu zagranicznego. W unii celnej wszyscy członkowie przyjmują jednolitą taryfę zewnętrzną.
Zachowanie własnych poziomów cen w różnych krajach w strefach wolnego handlu powoduje, że istnieje tendencja do importowania towarów z krajów trzecich do tej strefy poprzez granice zewnętrzne kraju, który posiada najniższe cła na dane towary. Aby temu zapobiec założyciele strefy określają tzw. reguły pochodzenia. Dzięki tym ustaleniom produkty, które nie zostały wytworzone na terenie strefy, nie podlegają preferencjom celnym w obrocie między stronami umowy.
Odchylenie handlu ma miejsce, jeśli wyższe cła w jednym kraju są omijane przez import towarów spoza strefy przez kraje o różnych cłach. Jeśli żadne środki nie są podejmowane, a różnice w cłach przewyższają dodatkowe koszty transferu, odchylenie handlu jest bardziej prawdopodobne. Utworzenie strefy wolnego handlu wywołuje również dodatkowe zmiany, czyniąc strukturę produkcyjną nieekonomiczną. Produkcja dobra, które wymaga dużego udziału materiałów lun półproduktów z zagranicy, zostaje przesunięta do krajów o niższych cłach zewnętrznych. Realokacja produkcji w takim przypadku będzie miała szkodliwy wpływ na wydajność światową, gdyż produkcja nie będzie zależała od korzyści komparatywnych lecz od różnic w taryfach celnych.
Odchyleniom produkcji towarzyszyć mogą niepożądane ruchy kapitału. Lokalizacja fabryk w oparciu o poziom ceł powoduje, że inwestorzy zagraniczny będą przesuwać swoje fundusze do krajów o niższych cłach na surowce i półprodukty.
W przypadku efektu kreacji handlu nie ma istotnych różnic między tymi formami integracji. Różnice wynikają z wpływu, jaki mają zmiany poziomu ceł w unii celnej na wolumen handlu. Z analizy efektu przesunięcia handlu wynika, że istnieje prawdopodobieństwo, iż przyjęcie wspólnej zewnętrznej taryfy celnej doprowadzi do zewnętrznej kreacji handlu w unii celnej. Natomiast w strefie wolnego handlu, przy zachowaniu takich samych warunków, nastąpi przesunięcie handlu. Z punktu widzenia krajów trzecich korzystniejszym rozwiązaniem niż strefa wolnego handlu jest unia celna, gdyż zwiększeniu ulega handel z krajami trzecimi.
Jeśli państwa nie stosuje reguł pochodzenia towarów, strefa wolnego handlu powoduje odchylenie handlu.