WYKŁAD VII 7 IV 2010

Patofizjologia i neuroendokrynologia stresu.

Rozwój koncepcji stresu:

Endokrynolog kanadyjski (pochodzenia węgierskiego) Hans Selye w 1936 r. ogłosił w „Nature” pracę o nieswoistej odpowiedzi ustroju na działanie czynników uszkadzających.

stres (wg Selye) – „nieswoista część odpowiedzi ustroju na każde obciążenie” naruszające równowagę homeostatyczną.

Odczyn nieswoisty polega na pobudzeniu głównie układu nerwowego i dokrewnego, a także immunologicznego, co jest przyczyną charakterystycznych zmian z zachowaniu oraz czynności wielu narządów i tkanek. Całość tych reakcji, a także ich zmienność w czasie przebiega jako Zespół Ogólnego Przystosowania (GAS).

W ujęciu Selye’go ogólny nieswoisty odczyn ustroju (GAS) przebiega w 3 okresach:

1. okres odczynu alarmowego – reakcja alarmowa jest wyrazem przygotowania się ustroju do zwalczenia szkodliwych czynników;

2. okres oporu (przystosowania);

3. okres wyczerpania.

Mechanizm nerwowo-hormonalny w powstawaniu reakcji alarmowej:

Teoria Selye’go.

Różnorodne czynniki patogenne, zmierzające do zaburzenia równowagi homeostatycznej ustroju, są przyczyną:

• odpowiedzi swoistej (tj. adekwatnej do rodzaju bodźca), kiedy to mechanizmy obronne przeciwdziałają skutkom wpływu tego czynnika;

• ogólnego odczynu nieswoistego, niezależnego od działającego stresora, tj. reakcji stresowej (stresu).

Teoria ta wzbudziła liczne kontrowersje i pobudziła prace badawcze, których wynikiem jest stwierdzenie, iż: czynnik patogenny wyzwala reakcje swoiste, gdy jednak siła działającego czynnika patogennego zwiększa się, wtedy swoistość odpowiedzi maleje i ostatecznie rozwija się odczyn nieswoisty.

Współczesna definicja stresu:

stres – wywołany działaniem czynników fizycznych i psychicznych, tj. stresorów, stan zaburzonej homeostazy, który przywracany jest dzięki uruchomieniu złożonych odczynów przystosowawczych organizmu.

Stres:

• ostry (minuty, godziny)

• pośredni (do miesiąca)

• przewlekły (miesiące, lata)

Stresory:

• biologiczne i fizyczne: wzrost/spadek temperatury, infekcje bakteryjne, wysiłek fizyczny lub unieruchomienie, uraz mechaniczny, ból

• psychiczne:

• doznania przyjemne: wielka radość, pobudzenie seksualne

• doznania negatywne: strach, rozpacz, depresja

stresory stresory

fizyczne psychiczne

OUN i oś PNN układ odpornościowy

odczyn przystosowawczy ustroju (Adaptic Stress Response)

odpowiedź odpowiedź odpowiedź odpowiedź

behawioralna neurowegetatywna neurohormonalna immunologiczna

Przystosowawcze zmiany zachowania (behavioral adaptation):

• zwiększenie czujności i ogólne pobudzenie

• podwyższona świadomość i koncentracja uwagi oraz zdolność uczenia się i pojmowania

• euforia lub jej przeciwieństwo (dysforia)

• zwiększona oporność na ból

• zahamowanie zachowań seksualnych

• zahamowanie apetytu i zaburzenia zachowań pokarmowych

Przystosowawcze zmiany funkcji narządów obwodowych i tkanek (physical adaptation):

• skierowanie krwi (tlenu i substancji odżywczych) do OUN i narządów uczestniczących w reakcji stresowej

• zwiększenie ciśnienia tętniczego krwi i częstości akcji serca

• zwiększenie głębokości i częstości oddechów

• zwiększenie glukoneogenezy, glikogenolizy oraz lipolizy (hiperglikemia, wzrost WKT)

• zahamowanie wzrostu i funkcji rozrodczych

• zaburzenia trawienia i ruchów jelita grubego

• zaburzenia odpowiedzi immunologicznej oraz odczynu zapalnego

Główne składowe reakcji stresowej („the stress system”):

• składowe ośrodkowe:

• część drobnokomórkowa (pPVN) jądra przykomorowego podwzgórza (CRH, AVP)

• neurony katecholaminergiczne (NA) w miejscu sinawym (LC) pnia mózgu (oraz inne NA-ergiczne neurony mostu i rdzenia przedłużonego)

• składowe obwodowe:

• oś przysadka (ACTH) – kora nadnerczy

• włókna współczulne unerwiające rdzeń nadnerczy (A, NA)

Udział struktur OUN w reakcji stresowej.

Mechanizmy, od których zależy zachowanie się człowieka w warunkach stresu emocjonalnego są bardzo złożone i zależą od interakcji ośrodkowych składowych reakcji stresowej z przynajmniej 3 innymi elementami OUN, tj.:

• układ dopaminergiczny kręgu limbiczno-śródmózgowiowego (the mesocorticolimbic system – MCLS/DA):

• związany jest z funkcjami poznawczymi (kora mózgowa przedczołowa)

• związany z ośrodkami motywacyjnymi (układ nagrody, przyjemności)

• układ ciało migdałowate/hipokamp, związany jest z procesami pamięci i emocji

• neurony jądra łukowatego podwzgórza syntetyzujące POMC i jej pochodne, które obniżają wrażliwość na ból

Schemat powiązań między ośrodkowymi i obwodowymi składowymi reakcji stresowej:

Część współczulna autonomicznego układu nerwowego (A, NA) zapewnia szybko działające mechanizmy, które kontrolują głównie szybką (natychmiastową) odpowiedź organizmu na działający stresor („odczyn nagłej potrzeby”).

Stres przewlekły (odpowiedź zależy głównie od wzrostu ACTH, glikokortykosteroidów i mineralokortykosteroidów):

1. wzrost zatrzymywania sodu i wody przez nerki – wzrost objętości i ciśnienia tętniczego krwi

2. wzrost glukoneogenezy ( hiperglikemia cukrzyca)

3. wzrost katabolizmu białek ( zanik tkanki mięśniowej i osłabienie siły mięśni szkieletowych zanik tkanki kostnej osteoporoza), wzrost wydalania azotu z moczem

4. zanikanie narządów limfatycznych oraz limfocytoza ( spadek ilości limfocytów we krwi obniżenie odporności)

5. spadek zasobów cholesterolu, lipidów i kwasu askorbinowego w korze nadnerczy

Stres a oś podwzgórze – przysadka – gonady: