POJĘCIE DIAGNOZY

Termin „diagnoza” pochodzi z języka greckiego diagnosis i oznacza rozpoznanie, rozróżnienie.

Według Podgóreckiego współczesna interpretacja tego pojęcia podkreśla dwa jego składniki: zebranie potrzebnych danych i ich krytyczne opracowanie w drodze rozumowania.

Termin ten najwcześniej używany był w medycynie (diagnoza jako rozpoznanie choroby).

Pomimo medycznej interpretacji wyraz ten jest w coraz szerszym zakresie stosowany i oznacza wszelkie rozpoznanie.

Ogólniejsze sformułowanie podaje Encyklopedia Britannika (1960): zebranie danych, zrobienie użytku z mających znaczenie i pominięcie danych bez znaczenia oraz podanie ostatecznego sądu jest postawieniem diagnozy, która często wymaga zdolności umysłowych najwyższego rzędu.

Według N. Sillama diagnoza jest logicznym wnioskiem wieńczącym serię badań zmierzających do lepszego zrozumienia zachowania określonej osoby, funkcjonowania grupy lub sytuacji jakiegoś przedsięwzięcia.

Każda diagnoza opiera się na trzech podstawowych zasadach: 
1. powinna wynikać z dużej liczby zróżnicowanych informacji;
2. musi odnosić się do historii badanego oraz jego związków ze środowiskiem;
3. najbardziej prawdopodobną interpretacją będzie ta, która wyjaśni maksimum faktów przy zastosowaniu minimalnej liczby hipotez.

Diagnoza w ujęciu Podgóreckiego nie sprowadza się jedynie do czystego opisu. Zawiera oprócz opisu ocenę istniejącego stanu rzeczy, konkluzję oceniającą, wyjaśnienie, postulowanie i stawianie hipotez dotyczących modyfikacji skonstatowanego stanu rzeczy.

Poznanie diagnostyczne opiera się więc na dwóch głównych elementach: na doświadczeniu i na rozumowaniu.

"Opis możliwie wielostronny cech i objawów badanego zjawiska, uzyskany w drodze (...) obserwacji ma na celu zebranie danych, dotyczących badanego przedmiotu i jego otoczenia. Stanowią one podstawę dalszych rozumowań, prowadzących do diagnozy". S. Ziemski

RODZAJE I TYPY DIAGNOZ

DIAGNOZA ROZWINIĘTA
Diagnoza rozwinięta składa się z wielu uzupełniających się diagnoz cząstkowych, stawianych za pomocą specyficznych dla danego typu diagnoz metod diagnostycznych. Ziemski wyróżnia 5 diagnoz cząstkowych:
1. klasyfikacyjna = typologiczna - zalicza dane zjawiska lub stan do określonej klasy lub typu zjawisk
2. genetyczna = etiologiczna - wyjaśnia zjawisko lub stan rzeczy w kategoriach genetycznych. Odpowiada na pytanie: jak doszło do ukształtowania się zjawiska?
3. znaczenia = celu - wyjaśnia sens diagnozowanego wycinka rzeczywistości z teleologicznego punktu widzenia lub z punktu widzenia funkcji, jakie dane zjawisko spełnia w szerszym kontekście
4. fazy - określa stadium rozwojowe danego stanu rzeczy w chwili diagnozowania, przy założeniu, iż dane zjawisko ewaluuje w określonym kierunku
5. prognostyczna = rozwojowa - stwierdza główne tendencje rozwojowe w diagnozowanym wycinku rzeczywistości, prognoza formułowana jest zwykle na podstawie ekstrapolacji stanu obecnego w przyszłości. Kolejność diagnoz cząstkowych nie jest zawsze taka sama.

DIAGNOZA DECYZYJNA
Ten typ diagnozy, to opis wyników badania określonego wycinka rzeczywistości, zawierający elementy, które są istotne z punktu widzenia działania praktycznego:
1. pedagogicznego
2. kreacyjnego
3. profilaktycznego
4. kompensacyjnego
5. naprawczego.

Środowiskowa diagnoza decyzyjna jest opisem wyników badania środowiska - ściślej elementów środowiska - zawierającym składniki, które są istotne z punktu widzenia działania pedagogicznego, ściślej z punktu widzenia przekształcania środowiska ze względu na potrzeby pomocy ludziom w rozwoju. Inaczej środowiskowa diagnoza decyzyjna to końcowy wniosek, wynikający z dokonanej przez pedagoga krytycznej oceny zebranych symptomów subiektywnych i obiektywnych, łączenie z nadaniem zespołowi tych symptomów właściwej nazwy.

POSTDIAGNOZA
Postdiagnoza dokonywana jest w dziedzinach naukowych badających przeszłość. Może mieć jednak zastosowanie praktyczne w pedagogice. Jest ona pomocna w tych przypadkach, w których musimy uwzględnić szerokie przedziały czasowe. Pośrednio służy ona diagnozie decyzyjnej. Jej domeną jest to, iż wzbogaca kompetencje w zakresie diagnostyki. Łatwiej jest bowiem zrozumieć "rzeczywistość" teraźniejszą na tle doświadczeń życiowych poszczególnych pokoleń. Postdiagnoza ma dwie główne zalety:
1. jej wyniki w mały stopniu ulegają dezaktualizacji (postdiagnoza identyfikacyjna)
2. posiada wyjątkową moc weryfikacyjną.

RODZAJE DIAGNOZ Z PUNKTU WIDZENIA RÓŻNYCH DYSCYPLIN NAUKOWYCH
W prakseologii wyróżnia się diagnozę rozwiniętą złożoną z diagnoz cząstkowych (jak zostało już omówione).

W socjotechnice diagnozę nazywa się ekspertyzą społeczną. Są trzy typy ekspertyz:
1. aksjologiczna
2. diagnostyczna
3. socjotechniczna.

W psychologii klinicznej diagnozę traktuje się jako odmianę badania naukowego. Wyróżnia się następujące typy diagnoz:
wg Obuchowskiej - diagnoza pozytywna i negatywna;
wg Lewickiego - diagnoza reedukacyjna i penitencjarna.

Pedagogika społeczna zajmuje się diagnozą wychowawczą, która ze względu na przedmiot wyróżnia:
1. diagnozę indywidualnych przypadków
2. diagnozę grup społecznych
3. diagnozę społeczności lokalnych.
Natomiast w pedagogice resocjalizacyjnej diagnoza określa stopień odchylenia od normy.