1. Wymień czynniki wpływające na przebieg rozwoju osobniczego człowieka.
a)czynniki endogenne (wewnątrz)
- genetyczne (determinanty rozwoju)
- paragenetyczne i niegenetyczne (stymulatory rozwoju) tryb i styl życia
b) czynniki egzogenne (na zewnątrz)
- biogeograficzne (klimat) - społeczno – ekonomiczne (poziom wykształcenia)
(modyfikatory środowiskowe)
2.Wyjaśnij pojęcia: genom, kariotyp, allel, homozygota, heterozygota, genotyp, fenotyp.
GENOM – stanowią go 23 chromosomy; jest to podstawowy (pojedynczy) komplet, określany jako haploidalny (n).
KARIOTYP – składają się na niego: autosomy (22 pary) i 1 para chromosomów płciowych.
ALLELE – geny znajdujące się w tym samym locus w chromosomach homologicznych występujące parami; są one różnymi formami tego samego genu. Wyróżniamy: a. dominujące (gdy jeden z nich jest silniejszy) i a. recesywne ( gdy dany allel jest słabszy).
HOMOZYGOTA – osobnik posiadający dwa jednakowe allele danego genu w chromosomach homologicznych. Wyróżniamy: h. dominującą, h. recesywną.
HETEROZYGOTA – osobnik posiadający dwa różne allele danego genu.
GENOTYP – skład genetyczny organizmu.
FENOTYP – określa ujawnione przez osobnika w danym środowisku cechy uwarunkowane genetycznie. Wygląd danego osobnika, za pomocą, którego określa się rodzaj allel występujących w jego genomie.
3. Porównaj przebieg mitotycznego i mejotycznego podziału komórki. 
MITOZA MEJOZA
1. Zachodzi w komórkach somatycznych
2. Obejmuje 1 podział
3. Po podziale z 1 komórki macierzystej powstają 2 komórki potomne
4. Liczba chromosomów nie zmienia się. 1. Zachodzi w komórkach macierzystych gamet i zarodników
2. Obejmuje dwa podziały
3. Po podziałach z 1 komórki macierzystej powstają 4 komórki potomne
4. Liczba chromosomów zmniejsza się o połowę (przechodzi ze stanu diploidalnego 2n w haploidalny 1n).
Profaza
-trwa krótko
-chromosomy dzielą się na 2 chromatydy Profaza I
-trwa długo w 5 stadiach:
leptoten, zygotę, pachyten, diploten, diakineza
-następuje koniugacja chromosomów homologicznych
-zachodzi crosing-over
Metafaza
-chromosomy podzielone są na 2 chromatydy ustawiają się w płaszczyźnie równikowej wrzeciona kariokinetycznego Metafaza I
-tetrady (para chromosomów homologicznych podzielonych na 4 chromatydy) ustawiają się w płaszczyźnie równikowej wrzeciona kariokinetycznego 
Anafaza 
-do biegunów komórki rozchodzą się Anafaza wyniku skracania się włókien wrzeciona kariokinetycznego chromatydy Anafaza I
-do biegunów komórki rozchodzą się w wyniku skracania włókien wrzeciona kariokinetycznego chromosomy
Telofaza
-chromatydy osiągają biegun komórki
-powstają 2 jądra potomne o dipojdalnej liczbie chromosomów 
-zachodzi cytokineza 
-powstają 2 komórki potomne. Telofaza I
-chromosomy osiągają biegun komórki
-powstają 2 jądra potomne o 1n liczbie chromosomów 
-nie zachodzi cytokineza.
II podział Mejozy
-powstają 4 komórki potomne o haplojdalnej liczbie chromosomów w jądrach.
ZNACZENIE 
Mitozy Mejozy
Przyczynia się do podwajania liczby komórek, do ich namnażania, namnażania to prowadzi do przyrostu masy ciała organizmu i jego wzrostu. Redukuje liczbę chromosomów, co prowadzi do powstawania haplojdalnych komórek jajowych plemników, a także zarodników.
Zapewnia rekombinację materiału genetycznego podczas crosing-over.
Umożliwia niezależna segregację chromosomów matki i ojca w anafazie I.
Następstwem jest przekazywanie tej samej informacji genetycznej. Następstwem jest zmienność informacji genetycznej.
4. Omów budowę i funkcje kwasów nukleinowych.
Budowa DNA – pod względem budowy chemicznej DNA jest stosunkowo prostą substancją. Podstawową jednostką, z której zbudowany jest ten kwas jest nukleotyd. Każdy nukleotyd składa się z cukru (5-węglowego zwanego dezoksyrybozą), cząsteczki kwasu fosforowego (fosforanu) jednej z czterech zasad należących do grupy puryn (adenina i guanina) lub pirymidyn (cytozyna i tymina).
Wobec tego, że nukleotydy różnią się od siebie jedynie zasadą mogą występować ich cztery rodzaje. Następnie pod względem budowy przestrzennej DNA ma postać podwójnie spiralnie skręconych łańcuchów polinukleotydowych. W takich podwójnych łańcuchach cukry powiązane są za pomocą cząsteczki kwasu fosforowego mieszczą się na zewnątrz spirali, a do wewnątrz skierowane są zasady purynowe i pirymidynowe nukleotydów obu łańcuchów. Znajdujące się naprzeciwko siebie zasady obu spiralnie skręconych łańcuchów łącza się miedzy sobą dość słabymi wiązaniami chemicznymi tworząc jakby poprzeczne szczeble spiralnie skręconej drabiny. Zasady tworzą ściśle określone pary:
G-C - purynowe
A-T – pirymidynowe
Funkcje DNA – w DNA zawarta jest informacja o rodzaju białka, jakie ma powstać w komórce. Informacja ta zapisana jest poprzez kolejność ułożenia nukleotydów w łańcuchach DNA. Przy czym informacja ta o niezmienionej postaci przekazywana jest do komórek potomnych, a w związku z tym i DNA musi być przekazywany do komórek potomnych w niezmienionej postaci. Możliwe jest to dzięki zdolności kwasu dezoksyrybonukleinowego do samo powielania, a wiec replikacji. Autoreplikacja DNA odbywa się w interfazie, a wiec w czasie, gdy komórka jest w tzw. czasie spoczynku, gdyż nie dzieli się. 
Jak zatem przebiega powielanie molekuły DNA przy jednoczesnym zachowaniu jej złożonej struktury?
Podczas replikacji DNA dwie spiralnie skręcone nici stopniowo rozplatają się uwalniając pojedyncze nici, które tworzą tzw. widełki replikacji w kształcie Y. Na pojedynczych niciach odchodzących od widełek następuje synteza nowych komplementarnych nici. Naprzeciwko adeniny nici wyjściowej może pojawić się tylko tymina nici nowopowstającej, a naprzeciw cytozyna tylko guanina i odwrotnie. Tak, więc znaczenie podwójnej budowy DNA i komplementarności zasad odgrywa zasadniczą rolę w procesie replikacji kwasu DNA. Syntezę nowych nici umożliwiają specyficzne enzymy zwane DNA – polimeryzami, a naturalnym warunkiem jest obecność w komórce surowców potrzebnych do ich syntezy, a wiec nukleotydów. Synteza nowych nici odbywa się odcinkami nazywanymi fragmentami okazaki na cześć ich odkrywcy. W jądrze znajdują się również specjalne enzymy, które zajmują się naprawianiem błędów podczas replikacji tzn. usuwają omyłkowo wbudowane nukleotydy, a na ich miejsce wprowadzają nowe – właściwe tak, aby nowa nić była w pełni komplementarna do macierzystej. Zjawisko replikacji DNA powtarza się cały czas w nowopowstałych komórkach potomnych celem zachowania ciągłości informacji genetycznej i nosi nazwę semikonserwatywnego odtwarzania DNA.
Budowa RNA – pod względem budowy chemicznej RNA jest podobny do DNA. Również jego podstawowym składnikiem jest nukleotyd. Jednak zamiast cukru dezoksyrybozą występuje cukier zwany rybozą oraz kwas ten różni się zasadą, pirymidynową, bo zamiast tymina występuje uracyl. Pozostałe zasady to adenina, guanina i cytozyna są takie same. RNA występuje w jądrze komórkowym i poza nim.
Pod względem budowy strukturalnej RNA jest jednoniciowy. Występuje w trzech postaciach, co wiąże się z funkcjami, jakie pełni podczas biosyntezy białka, w której bierze bezpośredni udział. Rodzaje:
- iRNA – informacyjny, matrycowy
- tRNA - transportowy
- rRNA – rybosomalny.
5. Przedstaw podobieństwa i różnice w budowie i funkcjach DNA i RNA.
DNA RNA
- występuje w jądrze komórkowym;
- zbudowany z dwu komplementarnych nici skręconych wokół własnej osi – tworzącej helisę;
- cukier dezoksyryboza;
- zasady azotowe AGCT;
- występuje w jednej postaci;
- trwały, jest matrycą zawierającą informacje o syntezie białek;
- pośredni udział w biosyntezie białek. - występuje w jądrze komórkowym i poza nim;
- zbudowany z jednej nici;
- cukier ryboza;
- zasady azotowe AGCU;
- występuje w trzech postaciach iRNA, tRNA, rRNA.
- Nietrwały okres półtrwania;
- Bezpośredni udział w biosyntezie białek.
6.Omów przebieg procesu biosyntezy białka.
Molekuły białek podobnie jak DNA zbudowane są z długich łańcuchów polimerów, które jednak składają się nie z 4, a z 20-tu różnych ogniw aminokwasów. W skład określonego białka wchodzi kilkaset, a nawet kilka tysięcy cząsteczek aminokwasów.
Białka (enzymy) różnią się między sobą ilością, składem i kolejnością ułożenia w szeregu podstawowych ich składników – aminokwasów, Zmiana jednego czy kilku aminokwasów w cząsteczce enzymów powoduje zmianę, a czasem utratę jego właściwości jako katalizatora reakcji chemicznych. Stałość właściwości dziedzicznych organizmu polega na stałości wytwarzania tych samych rodzajów białek. Powstaje, więc pytanie, w jaki sposób aminokwasy tego samego rodzaju są stale układane w białkach w tej samej ilości i kolejności.
W jaki sposób potrafią się one połączyć w takie same długie i skomplikowane łańcuchy?
Odpowiedzią na to pytanie jest poznanie zasad kodowania i odczytu informacji genetycznej. Nośnikiem informacji genetycznej jest kwas DNA.
BIAŁKA (enzymy)
zapoczątkowują, przyśpieszają, hamują, znoszą
↓
REAKCJE CHEMICZNE
↓
METABOLIZM ORGANIZMU
↓
CECHA
Droga prowadzona od genu do cechy jest długa. W cząsteczce DNA występują 4 rodzaje nukleotydów. Konkretnemu aminokwasowi odpowiadają 3 kolejne nukleotydy tworzące kodon. 4 nukleotydy w różnych układach trójkowych mogą utworzyć 64 kodony. Spośród nich 61 odpowiada określonym aminokwasom, a 3 stanowią kodony terminalne łączące łańcuch polipeptydowi. Wobec istnienia tylko 20-tu aminokwasów kod genetyczny, a więc sposób zapisu informacji w genach jest niejednorodny, a więc ten sam aminokwas może być wyznaczony przez więcej niż jeden kodon.
7. Wyjaśnij, na czym polega genetyczne sterowanie rozwojem.
Genetyczna kontrola rozwoju jest realizowana na drodze:
- powtarzalności (kopiowania) materiału genetycznego w komórkach, co gwarantuje identyczność genetyczną komórek potomnych,
- zakresu i ilości wytwarzanych białek,
- tempa procesów biochemicznych i fizjologicznych rzutujących miedzy innymi na tempo procesów rozwojowych,
- sposobu odpowiedzi organizmu na bodźce środowiskowe.
Rozwój osobnika przebiega wg własnego szlaku rozwojowego w określonym genetycznie kanale rozwojowym. Genotypy o podobnym lub zbliżonym wyposażeniu gamet kształtują swoje cechy w trakcie ontogenezy w zależności od odziedziczonego, genetycznie zdeterminowanego tempa rozwoju i czasu jego wyhamowania.
8. Wyjaśnij pojęcie jakościowych cech fenotypu człowieka – podaj przykłady.
CECHY JAKOŚCIOWE – zdeterminowane są genetycznie w sposób bezpośredni i niezmienny. Na cechy te nie mają wpływu czynniki paragenetyczne i środowiskowe. Są to np. liczba kręgów w kręgosłupie, liczba palców u rąk i nóg, liczba żeber, grupa krwi, struktura tęczówki oka. Zakres zmienności tych cech jest warunkowany genetycznie w ramach charakterystycznych właściwości danego gatunku.
9. Wyjaśnij pojęcie ilościowych cech fenotypu człowieka – podaj przykłady.
CECHY ILOŚCIOWE – są zdeterminowane dużą liczbą „słabo działających genów” w podobnym kierunku, czyli są poligenetyczne. Ponieważ jednak geny mogą tworzyć różne kombinacje, stąd własnością tych cech jest gama form i wielkości przejściowych. Przykładem tych cech są: wysokość i masa ciała, pigmentacja, inteligencja. Cechy ilościowe charakteryzuje zmienność ciągła między skrajnymi kategoriami, kategoriami większość osobników posiada ich pośrednie wartości. 
10. Omów mechanizmy oddziaływania matki na rozwój płodu.
a) Matka wpływa na dziecko w czasie ciąży, poprzez właściwości swego genotypu, w sensie genetycznie zdeterminowanych właściwości środowiska wewnętrznego jej organizmu (konstytucja fizyczna), możliwy jest wpływ metabolizmu organizmu danej matki na rozwój śródmaciczny implantowanego płodu;
b) należy się liczyć z wpływem nieprzekazywalnego przez matkę zestawu genów, które są jednak właściwe matce;
c) matka przekazuje dziecku pewną ilość cytoplazmy w jaju, która może wpływać narozwój zarodka (dziedziczenie cytoplazmatyczne). Ilość cytoplazmy w plemniku ojca jest minimalna.
d) tryb życia matki w czasie ciąży, skorelowany z jej nawykami, sposobem żywienia itp.
11.Wymień zasadnicze grupy elementów środowiska zewnętrznego. 
Zasadnicze grupy elementów środowiska zewnętrznego są następujące:
1) Elementy biogeograficzne (modyfikatory naturalne):
a) fauna i flora otoczenia,
b) zasoby mineralne i wodne w otoczeniu oraz skład powietrza,
c) klimat,
d) ukształtowanie terenu,
e) radiacje oraz pole elektryczne i magnetyczne,
f) siła grawitacji i przyśpieszeń,
g) inne, także nieznane dotychczas elementy.
2) Elementy społeczno – ekonomiczne (modyfikatory kulturowe):
a) wysokość dochodów (zamożność),
b) poziom wykształcenia oraz kultury rodziców,
c) wielkość i charakter środowiska społecznego,
d) tradycje i zwyczaje społeczne.
12. Wyjaśnij pojęcia: adaptacja genetyczna, adaptabilność, adiustacja-podaj przykłady.
ADAPTACJA GENETYCZNA – genotypowe przystosowanie gatunku i konkretnych jego populacji do określonych nisz ekologicznych. Adaptacja jest, więc wynikiem mechanizmów ewolucyjnych i reguluje częstość genów w populacji.
Przykład: selekcja, zgon osobników nieprzystosowanych, przeżycie przystosowanych – skutki w filogenezie.
ADAPTABILNOŚĆ – (przystosowalność, zdolność przystosowania) nieodwracalne zmiany w trakcie rozwoju osobniczego nieutrwalające się w cechach dziedzicznych; w zasadzie nie może być szacowana u jednostek, bowiem realizują one określony tor rozwojowy. Nie można wiec mówić o odziedziczalności adaptabilności. Można ja natomiast szacować u osobników identycznych genotypowo rozwijających się w różnych warunkach.
Przykład: zmiany budowy kości, przyrost liczby komórek, zmiany charakteru – skutki w ontogenezie.
ADIUSTACJA – morfologiczne lub funkcjonalne zmiany trwałe organizmu, zmiany, które są jednak odwracalne. 
Przykłady: aklimatyzacja, zahartowanie, zmiany behawioru, przerost roboczy komórek mięśniowych, zwiększenie masy komórek tłuszczowych.
13. Scharakteryzuj wpływ klimatu na budowę i przebieg rozwoju fizycznego człowieka.
CECHY KLIMATU, na które składa się temperatura, wilgotność i ciśnienie powietrza, nasłonecznienie, ruchy powietrza – kształtują wiele właściwości fizjologicznych i właściwości rozwoju morfologicznego. Najodpowiedniejszy dla przebiegu rozwoju biologicznego jest klimat umiarkowany ciepły o temp. ok. 18-25 C.
W tych warunkach najszybsze jest dojrzewanie biologiczne oraz najdłuższy okres płodności kobiet. Różnice klimatyczne nie powodują jednak zasadniczych różnic w tempie wzrastania i w czasie dojrzewania.
W klimacie tropikalnym i zimnym stwierdza się pewną tendencję do opóźnienia rozwoju.
Silne nasłonecznienie zwiększa liczbę erytrocytów stężenie wapni, a zmniejsza stężenie glukozy we krwi.
Obniżenie temp. powoduje zwiększenie stężenia całkowitej ilości białka w ustroju, zwiększenie objętości krwi, ciśnienia rozkurczowego i wzrost aktywności hormonalnej niektórych gruczołów wydzielania wewnętrznego.
Zachodzi też związek między roczną temp. a masą ciała. U mieszkańców terenów gorących – tropikalnych, mniejszy jest ciężar ciała, mniejszy jest poziom przemiany materii i zapotrzebowania na pokarm. Na terenach zimnych oprócz większego ciężaru ciała dzieciposiadają nieco krótsze szyje, dłonie i stopy.
Klimat może być czynnikiem sprzyjającym długowieczności. Jako taką sferę klimatyczną wskazuje się obszary kontynentalne i górskie, o dużym nasłonecznieniu, małej wilgotności oraz chłodnych nocach w czasie upalnego lata.
14. Omów wpływ wysokości nad poziomem morza na niektóre właściwości fizjologiczne człowieka.
Wysokość nad poziomem morza wpływa na rozwój człowieka. U mieszkańców wysokich gór stwierdza się szereg zmian we właściwościach fizjologicznych krwi, np. większą liczbie czerwonych ciałek krwi, niższe wartości ciśnienia tętniczego, zwolnioną pracę serca, większe stężenie hemoglobiny. Z cech morfologicznych lepiej rozrasta się klatka piersiowa mierzona np. obwodem.
15.Wyjaśnij, na czym polega modyfikujące działanie społeczno – ekonomicznych czynników rozwoju.
Czynniki społeczno ekonomiczne:
1. wielkość zamieszkiwanej aglomeracji (duże miasto, małe miasto, wieś),
2. poziom wykształcenia 
3. zawód lub rodzaj wykonywanej pracy
4. liczba dzieci w rodzinie
5. warunki mieszkaniowe
6. sytuacja rodzinna
7. tradycje i zwyczaje społeczne.
Przyspieszone wzrastanie i szybsze dojrzewanie dzieci w środowiskach miejskich wynika z lepszej opieki i warunków życia. Ważny jest też wpływ bodźców działających na układ nerwowy i narządy zmysłów (telewizja, kino, reklamy). Opóźnienie rozwoju dzieci wiejskich wynika zarówno z braków w higienie i opiece lekarskiej, jak i z przeciętnego gorszego, bardziej monotonnego odżywiania, często wczesnego obciążenia praca fizyczną.
Stwierdza się też związek między wykształceniem rodziców a tempem wzrastania i czasem dojrzewania dzieci. Najwyższe wartości cech somatycznych i najszybsze dojrzewanie występuje u dzieci rodziców posiadających wyższe wykształceni, którym ustępują dzieci rodziców z wykształceniem średnim a zwłaszcza podstawowym.
Często za czynnik rozwoju uważa się wielkość rodziny. Wiąże to bowiem niektóre elementy paragenetyczne i środowiskowe, a więc wpływ kolejności urodzenia, wieku rodziców, odległości czasowej między kolejnymi ciążami, z podziałem dochodu przypadającego na jednego członka rodziny, zagęszczeniem mieszkania czy wykształceniem rodziców. Dzieci pochodzące z rodzin wielodzietnych cechuje gorszy rozwój fizyczny niż dzieci z rodzin małodzietnych.
Przeżycia psychiczne mogą powodować zwolnienie tempa rozwoju. Pobyt dziecka w żłobku rozluźnia więzy psychiczne z matką i powoduje ograniczenie ruchliwości. Także dzieci pochodzące z małżeństw rozbitych, dotkniętych patologią społeczną, wychowujące się w rodzinach zastępczych, a zwłaszcza w zamkniętych zakładach opieki społecznej, wykazują znaczne opóźnienia rozwoju fizycznego i psychicznego. Zaburzenia rozwoju będące rezultatem nieprawidłowości w środowisku psychospołecznym dziecka określane są jako „nieograniczony zespół opóźnienia rozwoju”
Szkoła a zwłaszcza rozpoczęcie nauki szkolnej, sztywna organizacja zajęć przyczyniając się do ograniczenia ruchliwości dzieci w pierwszych klasach powoduje szereg ujemnych skutków, takich jak: nerwowość dzieci, zaburzenia rozwoju motorycznego czy wady postawy. 
16. Omów wpływ trybu i stylu życia osobnika na przebieg jego rozwoju.
Tryb i styl życia osobnika jest nierozerwalnie związany z czynnikami ekonomicznymi. Znaczącą rolę odgrywa praca fizyczna, sport, ruchliwość spontaniczna, zabawa, sposób i częstość wypoczynku, obciążenie pracą umysłową i spontaniczne tendencje do przemyśleń, stresy związane z własnym temperamentem, sen itp.
Tryb życia dziecka powinien być taki, aby zapewniał dobre samopoczucie i pełny wypoczynek, warunki prawidłowego rozwoju i zdrowia.
Obciążenie pracą, nauką i innymi obowiązkami musi być dostosowane do psychofizycznych możliwości i potrzeb ucznia. Nauka w szkole przebiega zazwyczaj w warunkach niekorzystnych dla zdrowia i rozwoju, tj. często przy wadliwym oświetleniu, niewłaściwej temperaturze i mikroklimacie pomieszczeń. Bardzo ważne jest też regularne spożywanie posiłków oraz dostateczna liczba godzin snu. Na dobry rozwój wpływa też zachowanie ładu i spokoju, zapobieganie chaosowi, podnieceniu i lękom.
Różne formy ruchu i wysiłku fizycznego mogą w odmienny sposób stymulować rozwój kości, wpływać na ich wielkość i kształt. Rola tego czynnika jest szczególnie widoczna w zmianach budowy klatki piersiowej w momencie przyjęcia spionizowanej postawy lub też w rozwoju kończyn dolnych w okresach szczególnej aktywności ruchowej dziecka. 
Umiarkowany ruch i wysiłek fizyczny powodują lepsze ukrwienie chrząstek wzrostowych, aktywizują produkcję i mineralizację tkanki kostnej. Zbyt duże obciążenia wysiłkiem fizycznym w przypadku dzieci i młodzieży nie są wskazane, gdyż hamują rozwój kości i mogą być przyczyną mniejszej wysokości ciała, jak również mogą zaburzać proporcje budowy ciała, np. wywoływać szpotawość czy koślawość kończyn dolnych. Ze zróżnicowanej aktywności ruchowej wynikały także różnice morfologiczne w cechach budowy, np. ludności wiejskiej i miejskiej. W przypadku ludności wiejskiej zaznaczyła się bardziej krępa budowa, szersza miednica, krótsze kończyny dolne i mniejszy zakres ruchów w stawach.
Ruch wpływa na rozrost niektórych tkanek. Następuje także powiększenie wymiarów serca i rozwój naczyń włosowatych. 
Na rozwój elementów szkieletu i mięśni wskazują m.in. badania nad asymetrią ciała człowieka. Wyróżniamy a.funkcjonalną i a.dynamiczną.
17. Podaj przykłady asymetrii funkcjonalnej i dynamicznej.
Asymetrii funkcjonalna-przejawia się jako preferencja do używania kończyn górnych i dolnych, jak również narządów zmysłów leżących po jednej stronie ciała. Preferencja ta ujawnia się podczas wykonywania czynności wymagających udziału tylko jednego organu, a także gdy zachodzi potrzeba przyjęcia roli wiodącej przez jedną z nich podczas wykonywania czynności angażujących obydwa parzyste organy ruchu i zmysłów. Organ wiodący określany jest inaczej jako dominujący, zaś drugi z tej pary, leżący po przeciwnej stronie ciała to organ pomocniczy. Zjawisko przewagi funkcjonalnej nosi nazwę lateralizacji. Asymetria funkcjonalna narządów ruchu jest związana z dominacją ośrodków ruchowych w korze mózgowej przeciwległej półkuli mózgu.
Asymetrii dynamiczna-przejawia się w różnicach zakresów ruchów w stawach położonych prawo- i lewostronnie, w różnicach siły mięśniowej i napięcia mięśniowego. Dominująca kończyna górna charakteryzuje się zwykle większym obwodem, większą siłą mięśni, zręcznością i szybkością ruchów, zaś pomocnicza wykazuje większą wytrzymałość na obciążenia statyczne. Wielkość przejawów asymetrii dynamicznej zależy od rodzaju czynności zawodowych, rodzaju obciążeń wysiłkiem fizycznym, np. pracą zawodową czy formą uprawianego sportu.
18. Jaki jest wpływ wieku rodziców i kolejności urodzenia na rozwój dziecka?
Jeżeli chodzi o zależność między niektórymi cechami dzieci i wiekiem rodziców obserwujemy silniejsze związki w relacji matka – dzieci. Silniejsza korelacja z matką aniżeli z ojcem jest znacznie bardziej wyrazista u dzieci pierworodnych, niż u dzieci pochodzących z porodów następnych.
Wraz z wiekiem pogłębiają się procesy inwolucyjne organizmu człowieka, w tym zmiany w obrębie tkanek i narządów, dotyczące przemian fizjologicznych i biochemicznych, wpływających na aktywność hormonalną oraz właściwości cytoplazmatyczne i immunologiczne tkanek. Zmiany zachodzą także w jakości przemian chromosomalnych, co sprzyja mutacjom. 
Noworodki matek rodzących powyżej 35 roku życia są słabsze biologicznie, częściej rodzą się przedwcześnie i wykazują objawy dystrofii wewnątrzmacicznej; częściej występują u nich powikłania porodowe i trudności adaptacyjne w okresie noworodkowym, co w konsekwencji powoduje zwiększenie ryzyka zgonu. 
Matki młodociane ponoszą większe ryzyko urodzenia dziecka o niższych wymiarach i skróconym wieku ciążowym, a także częściej występują porody martwych płodów. 
Najniższe wymiary ciała mają noworodki pierworodne i prawidłowość ta jest niezależna od wpływu innych czynników. 
19. Scharakteryzuj szerzej wpływ trybu życia matki na przebieg rozwoju dziecka w okresie prenatalnym.
Niedożywienie matek w ciąży często jest powodem zgonu dziecka lub wad wrodzonych bądź upośledzenie rozwoju postnatalnego, jest przyczyna zmian neurologicznych lub trudności percepcyjnych u dzieci. 
Stosowanie przez matkę podczas ciąży nadmiaru leków i środków odurzających nawet pozornie nieszkodliwych np. witamina A może okazać się szkodliwe.
Używanie przez matkę kokainy w czasie ciąży może być przyczyną odklejania łożyska i przerwania rozwoju naczyń krwionośnych, prowadzącego do zmian patologicznych ośrodkowego układu nerwowego płodu. 
Także wdychanie rozpuszczalników organicznych może prowadzić do uszkodzenia mózgu płodu.
Palenie papierosów w czasie ciąży powoduje atrofię i zmniejszenie unaczynienia kosmyków łożyska i upośledzenie krążenia maciczno-łożyskowego. Zwiększa też ryzyko poronienia, podnosi wskaźnik śmiertelności okołoporodowej.
Spożywanie alkoholu w czasie ciąży powoduje upośledzenia umysłowe, zaburzenia zachowania oraz cechy dysmorficzne twarzy, wady wrodzone serca i zaburzenia morfologiczne mózgu. Jest przyczyną poronień i wad rozwojowych. 
Poddanie ciężarnej kobiety działaniu promieni rentgena lub innego typu promieniowania zwiększa ryzyko wad wrodzonych oraz białaczki.
20. Jak rozumiesz złożoność wpływów czynników środowiskowych?
Charakter reakcji organizmu na różnorodne oddziaływanie czynników środowiskowych zależy od rodzaju czynnika, jego intensywności, czasu trwania oraz rezystancji ustroju i jego poszczególnych struktur.
Elementy środowiska składają się z takich, które wchodzą w skład organizmu jako materiały budulcowe lub energetyczne oraz takich, które oddziałując na organizm nie wchodzą w skład jego tkanek. Obie grupy powodują jednak modyfikacje rozwoju w ten sposób, że organizm o identycznym zestawie genów rozwijałby się inaczej przy innym zestawie czynników środowiskowych.
Czynniki środowiskowe, zależne od źródeł ich pochodzenia, dzielimy na modyfikatory naturalne i kulturowe.
Złożoność wpływów czynników środowiskowych polega na tym, iż na przykład określone zespoły czynników ekologicznych tworzą czynniki żywieniowe, lecz są one nierozerwalnie związane z częścią dochodów przeznaczoną na zakup żywności oraz higieną żywienia, a także obciążeniami spowodowanymi charakterem pracy, warunkami bytowymi itp.