Kazimierz Dziewanowski, Reportaż o szkiełku i oku, Warszawa 1977

(oprac. Aśka Gaudyn)

→ Zbiór reportaży o największych polskich uczonych.

Tadeusz Kotarbiński. „Księga uczonych”

„Jestem takim stołkiem na 3 nogach. Jedna noga - to etyka, druga - logika, trzecia - prakseologia” (= nauka o zasadach racjonalnego działania) .

Prakseologia - zasady „dobrej roboty”. Etyka - Boga nie ma, ale jest moralność („Nie ma żadnego powodu, by ateista musiał być bezbożnikiem”): tolerancja, życzliwość; etyka „bez Boga lecz z pełnym człowieczeństwem”. Solidarność ze słabszymi, potrzebującymi pomocy. Autorytet moralny i naukowy.

„Jedyną (i jak twierdzi - wystarczającą) rozrywką profesora jest sen”.

Styl Kotarbińskiego: „Mieszanina starej, przepięknej polszczyzny z nowoczesnym, ścisłym językiem nauki; ozdobne, wiązane i poetyckie okresy tuż obok krótkich, jędrnych, podobnych do Hemingwayowskiej prozy zdań”.

Romuald Cebertowicz. „Gdański alchemik”

„Wzywają go zresztą wszędzie, gdzie wali się coś bardzo cennego albo gdzie wzniesienie jakiejś ważnej budowli napotyka nieprzezwyciężone trudności”.

Metoda zeskalania gruntu. Przerywane studia. Po studiach - praca inspektora budowlanego. Wyjazd z Polski. Francja. Szwajcaria. Praca naukowa (początek już po 40. roku życia). Francja. Anglia. Powrót do kraju (po kolejnym internowaniu w obozie).

Spór o nazwę: metoda cebertyzacji / metoda polska.

Doskonały kontakt z młodzieżą.

Przemiana po narodzinach córeczki.

„Kozioł ofiarny pracy społecznej w województwie”.

Hugo Steinhaus. „Przeor hugonotów”

„(…) Matematyka jest najbardziej wysublimowaną abstrakcją, najbardziej „czystą” nauką, w której wszystko odbywa się między umysłem człowieka a kartką papieru”.

„Tak więc matematyka nie jest odpowiedzią na pytanie »do czego się to przyda«. Matematyka jest próbą odpowiedzi na pytanie »jak daleko może sięgnąć ludzka myśl«”.

Studia: filozofia - matematyka. Getynga. Doktorat (24 lata). Udział w I WŚ. Habilitacja we Lwowie. Profesura Uniwersytetu Lwowskiego. Profesura zwyczajna. Założenie Polskiego Towarzystwa Matematycznego.

Międzywojnie: współpraca z Banachem. II WŚ. Działalność Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego. Człowiek - korespondent PAN (1945).

Nagroda PAU (1950). Ordery. Doktorat honoris causa UW.

145 prac naukowych.

Ostry dowcip. Anegdoty.

„[matematyka] Przyjdzie oczywiście pod postacią tak zwanych »zastosowań«”.

Polska metoda uprawiania matematyki - kolektywna praca.

Oskar Lange. „Fechtmistrz”

Ekonomista. Badacz abstrakcji.

Gospodarka kapitalistyczna jest jak balon (człowiek nie ma na nią wpływu), gospodarka socjalistyczna w I fazie jest jak zwykły samolot, a w II - jak odrzutowiec z autopilotem.

Kwestia rozwiązania problemu głodu w krajach nierozwiniętych.

„Pruska droga do kapitalizmu” - metoda reform odgórnych.

I wojna światowa. Ruch socjalistyczny. W szkole - nauki przyrodnicze. Studia ekonomiczne. Działalność polityczna. Doktorat. PPS. Stypendium roczne w Anglii. Habilitacja.

„Każdy ustrój gospodarczy - pisał - istnieje dla ludzi, a nie ludzie dla niego”.

Stypendium w USA. II wojna światowa. Powrót do Polski (1945).

Wyjazd do USA (jako ambasador i delegat ONZ).

Powrót do kraju. Polityka. Praca naukowa. Podróże zagraniczne.

Ekonometria (zastosowanie matematyki wyższej do ekonomii).

Józef Kostrzewski. „Drzymała archeologii”

II WŚ. Niezrealizowany nakaz aresztowania przez gestapo. Zmiana nazwiska. Tułaczka. 5 prac naukowych. 1933 - Biskupin (osada sprzed 400-700 lat p.n.e.). Badania prowadzone z dr Rajewskim. Odkrycie warstw z przed ponad 8000 lat p n e). Próby konserwacji. Spory o kulturę łużycką (czy należy ona do Słowian czy do German).

Doktorat (1914), habilitacja (1918), profesura.

„Jest on mistrzem tych, którzy przełamali grubą warstwę fałszywych poglądów, narzuconych w dużej mierze przez naukę niemiecką, odbierających nam przeszłość, a ofiarujących w zamian kompleks niższości. Kostrzewskiego można by nazwać „Drzymałą polskiej prahistorii”.

Julian Krzyżanowski. „Uczony w piśmie”

Badania folkloru, literatury ludowej. Analiza bajek. Literaturoznawstwo.

Dzieciństwo: Rzeszów, Sanok.

I wojna światowa: Kijów, Syberia.

1920: Lublin; 1927: Londyn

Systematyka bajek („Bajka polska w układzie systematycznym”). Przysłowia.

Stanisław Lorenz. „Polski Profesor”

Dyrektor muzeum. Konserwator sztuki. Laureat krzyża Virtuti Militari.

Wydał wojnę „profanatorom, wandalom, barbarzyńcom, a także czasowi, niedbałości, zapomnieniu”.

Odkrycie grobów królewskich w Wilnie.

Historia życia opisana w albumie ze zdjęciami, wycinkami z gazet, notatkami, zaproszeniami itp.

Muzeum Narodowe w Warszawie (od 1935).

Wojna. Oblężenie Warszawy. Wywóz i niszczenie zabytków vs próby ich ocalenia. Chęć stworzenia nowoczesnego muzeum po wojnie. Praca naukowa.

Kazimierz Michałowski. „Palmyra to moja miłość”

„Zemsta faraona”. Dwaj Anglicy (bogaty maniak i fachowiec).

Grobowiec Tutenchamona. Masowe umieranie. Klątwa to legenda!

Uniwersytet we Lwowie. Stypendium w Niemczech. Doktorat. Włochy.

Przyjaźń z Curtiusem (!). Grecja. Wykopaliska. Habilitacja. UW. Profesura (29 lat). Egipt. II WŚ. Urlop z wojska. Pomoc dwóch starych znajomych - Niemców. Ataki młodego hitlerowca na profesora. Wojsko. Koniec II wojny światowej. Odżywanie uniwersytetu.

„Świadki” - miejsca nie naruszone, które sumienny archeolog pozostawia nietknięte w myśl zasady, że „następca będzie kopać lepiej”.

W Palmyrze Michałowski znalazł skarb [Pustynia Syryjska].

Witold Doroszewski. „Słowa… słowa…”

Językoznawca. „Akademia poprawności językowej”.

„Oznaką wysokiego stopnia rozwoju danego języka jest jego jak największe uproszczenie; celowość, ład”.

Nie należy w sposób sztuczny bronić języka własnego przed pojęciami międzynarodowymi.

Urodzony w Moskwie. Uniwersytet moskiewski (językoznawstwo, filozofia).

Studia w Warszawie. Wojsko. Stypendium w Paryżu. „Zamach” na de Saussure'a. Kongresy naukowe. USA (otwarcie katedry j.pol.).

Francja. II wojna światowa. Tajny uniwersytet [jego uczniami: Gajcy, Borowski].

400 prac naukowych. 2 doktoraty honoris causa.

„Słownik języka polskiego” 10 (sic!) języków obcych.

Stanisław Leszczycki. „Spadek kapitana Cooka”

„Polska szkoła geograficzna”. Planowanie przestrzenne. Mapy topograficzne. Badania nad osadnictwem. Turyzm.

II wojna światowa. Dachau (likwidacja polskiej inteligencji). Zwolniony 1941.

PPS - PZPR. Sejm. Rząd.

Jedyny z cyklu nieautoryzowany reportaż, bo w chwili druku profesor był nieosiągalny (wyruszył na szlak turystyczny).

Władysław Szafer. „Adwokat przyrody”.

Ogród botaniczny. Wiceprezes PAN, przewodniczący Komitetu Ochrony Przyrody. Rektor UJ.

Walka przeciw kolejce na Kasprowy. Wpływ dziadka. Botanika jako zagadnienie patriotyczne. Profesura.

Geografia roślin. Flora lodowcowa. Kartografia.

Zwolennik idei parków narodowych. (Puszcza Białowieska, Pieniny, Tatry, G. Świętokrzyskie, Ojców).

Walka z biurokracją. II wojna światowa - rektor Uniwersytetu krakowskiego, wysiedlany. Organizował przerzuty ludzi przez Tatry. Erudyta.

Wacław Sierpiński. „Symfonia niematerialna”

„Matematyka jest nałogiem”.

Profesura. Kongresy, wyjazdy. Doktorat honoris causa Uniwersytetu w Sofii i paryskiego. II wojna światowa. Dr honoris causa - Bordeaux, Praga, Luchnow (Indie). Polska szkoła matematyczna.

Niezliczone prace, nagrody.

Marian Falski. „AS” i świat.

Elementarz. „As” - I słowo. Przed I wojną światową - Kraków.

Cytadela za PPS.

Elementarz ułożony „trochę dla rozrywki”, przed 1910 r.

„Atlas szkól” (pod pseudonimem) - odkrywał politykę narodowościową państwa.

PAN.

Reforma szkolna.

→ Zbiór 13 reportaży poprzedzony notą od autora.

Każdy z rozdziałów książki przybliża jedną postać słynnego polskiego profesora. Budowa tekstów jest paralelna - przedstawienie obecnej sytuacji bohatera, chronologiczny opis jego życia aż po teraźniejszość, spis honorów, nagród i tytułów zdobytych przez naukowca oraz jego zainteresowań, marzeń na przyszłość.

W wielu miejscach uderza konwencja „socrealistyczna” (dobro wspólne, pomoc koleżeńska, nauka jako praca dla ojczyzny etc.). W tekstach pojawia się też dużo danych liczbowych i (nierzadko długich) cytatów, m.in. z naukowych prac bohaterów. Elementy wspólne życiorysów większości opisywanych profesorów to: wojny światowe, tajne komplety, ogrom prac naukowych, liczne honory (nadawane także przez uczelnie zagraniczne), aktywność pomimo zaawansowanego wieku.

Pisząc o przeszłości autor bardzo często posługuje się praesens historicum dla wzmocnienia wrażenia aktualności opisywanych zdarzeń i wzbudzenia w odbiorcy solidarności z bohaterem.

1

---