Charakterystyka przestępczości zorganizowanej w krajach bałtyckich

Po 1990 roku zjawisko przestępczości zorganizowanej w poszczególnych krajach bałtyckich rozwijało się w różnych kierunkach. Zauważalny był w tych państwach znaczny wpływ tradycji rosyjskiej na obraz tego rodzaju przestępczości, jednakże wpływ ten stawał się coraz słabszy a główną rolę zaczęły odgrywać lokalne uwarunkowania kształtujące charakter narodowych grup przestępczych.

Katarzyna Laskowska opierając się na opracowaniach autorów rosyjskojęzycznych stwierdziła, że od początku lat 1990 . tych w krajach bałtyckich tzw. „protekcjonistyczny” rekiet opanował nowe firmy handlowe. Przestępczy przedsiębiorcy uczestniczyli najczęściej w przemycie, zarówno w kierunku wschodnim, jak i zachodnim. Dzięki granicom z Rosją, Białorusią, Obwodem Kaliningradzkim aktywność tranzytowa przez kraje nadbałtyckie rozwijała się na ogromną skalę. W początkowym okresie chaotycznej transformacji społecznej mało kto miał wątpliwości co do dominacji rosyjskiej przestępczości zorganizowanej w regionie Bałtyku. Dlatego też początkowo kraje te, w trosce o własną koniunkturę gospodarczą, tolerowały różne przejawy działalności zorganizowanych grup przestępczych.

Rosyjski wpływ na obraz świata przestępczego w krajach bałtyckich to przede wszystkim konsekwencja pozostawania Estonii, Litwy i Łotwy przez okres pięćdziesięciu lat (1940 - 1991) pod ścisłą kontrolą rosyjską, w warunkach komunistycznego systemu politycznego oraz gospodarki nakazowo - rozdzielczej. W opracowaniu, przygotowanym na odbytą w czerwcu 2005 roku w Sztokholmie konferencję poświęconą przestępczości narkotykowej i zorganizowanej w regionie Morza Bałtyckiego, opisywano typ przestępczości zorganizowanej opartej na rosyjskim modelu poprzez odwołanie do znanego z historii Rosji pojęcia „wor w zakonie” czyli przestępców, którzy już w czasach carskiej Rosji łączyli się w grupy funkcjonujące na marginesie normalnego życia społecznego.

Najmniejszy wpływ tzw. „rosyjskiego stylu” na przestępczość zorganizowaną obserwowany jest w Estonii, podczas gdy pod tym właśnie względem sytuacja na Litwie jest umiarkowana. Z kolei Łotwa w sferze zorganizowanej przestępczości . niejako dla kontrastu . pozostaje ciągle pod wyraźnym wpływem rosyjskim. Silne związki łotewskiego świata przestępczego i rosyjskiej przestępczości zorganizowanej tłumaczyć może przede wszystkim obecność na terenie Łotwy licznej mniejszości rosyjskiej, która stanowi 1/3 populacji tego kraju.

Struktura estońskich grup przestępczych jest albo hierarchiczna albo ma charakter sieci. Na jej kształt wpływa bliskość sąsiedztwa Rosji oraz historycznie silne powiązania z Rosją; chociaż więzi te stają się coraz słabsze. Obecnie wyróżnia się dwa modele organizacji przestępczych w Estonii. Pierwszy to tzw. .model konserwatywny., podobny do organizacji rosyjskich, drugi model nazywany jest „modelem progresywnym”. Grupy należące właśnie do tego drugiego modelu zorientowane są bardziej na przestępczość gospodarczą i chętniej nawiązują kontakty w krajach zachodnich.

Grupy odpowiadające modelowi konserwatywnemu mają jednego lidera, który wokół siebie koncentruje stałą grupę „żołnierzy”. Członkami tego rodzaju grup są w głównej mierze Rosjanie, zwykle wcześniej karani a w obszarze ich zainteresowania są zarówno półlegalne przedsięwzięcia jak i działalność kryminalna w czystej postaci (przestępstwa narkotykowe, kradzieże, rozboje, wymuszenia). Zdaniem ekspertów - autorów Raportu Rady Europy na temat przestępczości zorganizowanej . świat zorganizowanej przestępczości w Estonii posiada hierarchię, na szczycie której znajduje się .rada. licząca w przybliżeniu 12 członków, aktualnych lub byłych liderów grup cieszących się największym autorytetem w przestępczym świecie. Rada z podporządkowanymi jej związkami przestępczymi tworzy specyficzny, terytorialny syndykat.

Członkowie estońskich organizacji przestępczych operują aktywnie w krajach Skandynawskich . w Finlandii oraz w Szwecji a także na mniejszą skalę w Norwegii oraz w Niemczech, Holandii i Hiszpanii. Odnośnie do zagranicznych operacji prowadzonych przez grupy estońskie należy stwierdzić, że główny akcent organizacje te kładą na przemyt narkotyków na szlaku: Kolumbia - Hiszpania - Estonia lub Kolumbia - Hiszpania - Skandynawia.

Struktura litewskich zorganizowanych grup przestępczych jest zmienna i niezbyt skomplikowana. Pomiędzy grupami występują istotne różnice, lecz w przeważającej mierze odpowiadają one dwóm modelom. Pierwszy to grupy z widoczną strukturą hierarchiczną i wyraźnym liderem, w drugim modelu trudno jest natomiast dokładnie ustalić kto przewodzi organizacji. W większości grupy są heterogeniczne, chociaż praktycznie - poza grupami romskimi - nie istnieją grupy etniczne, które skupiałyby przestępców wyłącznie jednej narodowości. Liderami przestępczych organizacji są przeważnie Litwini. Charakterystyczne jest także to, że systematycznie spada wiek przestępców działających w zorganizowanych strukturach. Liczbę działających na Litwie grup przestępczych, których aktywność najbardziej widoczna jest w stolicy kraju . Wilnie a także portowej Kłajpedzie, w 2000 roku szacowano na 40, w 2001 roku na 57 a w 2002 na 94.

Współpraca z innymi grupami na terenie Litwy jest obserwowana, lecz nie ma ona charakteru stałego, jest prowadzona raczej ad hoc. Współpraca międzynarodowa litewskich grup przestępczych dotyczy zwłaszcza nielegalnego handlu narkotykami, handlu ludźmi w celu seksualnego wykorzystania, a także organizowania nielegalnej migracji. Współpraca międzynarodowa w przypadku litewskich organizacji przestępczych ma miejsce z grupami z krajów sąsiednich (Rosji, Białorusi, Polski i Łotwy) oraz krajów zachodniej Europy, takich jak: Niemcy, Holandia, Francja, Hiszpania, Wielka Brytania.

Łotewskie grupy przestępcze posiadają hierarchiczną strukturę. Według charakterystyki przedstawionej w Raporcie Rady Europy na przełomie XX i XXI wieku na Łotwie funkcjonowały cztery duże związki przestępcze. W skład każdego z tych związków wchodzą grupy mniejsze, liczące od 5 do kilkudziesięciu członków, których zadania są ściśle określone. Większość grup posiada kontakty z organizacjami przestępczymi w krajach sąsiednich, głównie w Rosji, chociaż także na Litwie i innych krajach regionu. Działalność grup łotewskich rozciąga się na Rosję, Białoruś, Estonię, Litwę, jak również Polskę, Niemcy, Finlandię i Holandię. Nieregularna działalność odnotowywana była także poza Europą, a indywidualne kontakty poszczególnych grup dotyczyły większości krajów wschodniej i zachodniej Europy, Izraela i USA.

Obszary aktywności i rozmiary przestępczości zorganizowanej w krajach bałtyckich

W raporcie Europolu z 2003 roku poświęconym przestępczości zorganizowanej stwierdzono, że zorganizowane grupy przestępcze z krajów bałtyckich działają w obszarach przemytu towarów i fałszerstw. Cały region tworzy zaś znaczący obszar pochodzenia, tranzytu i przeznaczenia ogromnej ilości towarów przemycanych pomiędzy krajami skandynawskimi, Białorusią, Rosją oraz krajami bałtyckimi. Przypuszczalnie grupy z tych krajów w przyszłości nadal będą rozwijać kontakty z krajami skandynawskimi dopóki standard życia w krajach bałtyckich będzie niższy niż w sąsiednich państwach Unii Europejskiej.

Litewskie zorganizowane grupy przestępcze zajmują się przemytem towarów (przede wszystkim papierosów), handlem narkotykami (głównie syntetycznymi), fałszowaniem euro, włamaniami, praniem pieniędzy, przemytem ludzi w celu eksploatacji prostytucji, wymuszeniami, kradzieżami samochodów. Sferą działalności przestępczej, w której grupy litewskie zajmują szczególną pozycję międzynarodową jest właśnie fałszowanie pieniędzy. Litwini są wyjątkowo zręcznymi fałszerzami, którzy ciągle rozwijają i ulepszają swój warsztat. Wysokiej jakości fałszywe banknoty euro podrobione przez litewskie grupy przestępcze zabezpieczane są w Niemczech, Holandii i we Francji.

W odniesieniu do przemytu kraje bałtyckie obok Rosji, innych krajów Europy Wschodniej a także Finlandii i Szwecji stały się „państwami dwukierunkowymi”: dla nielegalnej działalności: narkotyki i nielegalni migranci przemycani są przez te kraje z Azji na Zachód, a skradzione samochody z Niemiec, Wielkiej Brytanii i Holandii na Wschód.

Systematycznie zwiększa się aktywność zorganizowanych grup przestępczych w dziedzinie przestępczości narkotykowej we wszystkich trzech krajach bałtyckich. Wskazują na to wyraźnie statystki tego rodzaju przestępczości, charakteryzujące się wysoką - sięgającą kilkudziesięciu procent rocznie - dynamiką wzrostu. O ile w 1990 roku liczba przestępstw narkotykowych w każdym z trzech państw bałtyckich (wówczas jeszcze bałtyckich republikach radzieckich) nie przekraczała setki, to już w 1996 roku liczby te wynosiły odpowiednio: 115 odnotowanych przestępstw narkotykowych w Estonii, 511 na Litwie oraz 361 na Łotwie. Natomiast po upływie kolejnej dekady na Łotwie zanotowano 3-krotny, na Litwie . 3,5-krotny, a w Estonii aż 10-krotny wzrost przestępczości narkotykowej.

W raporcie Europolu na temat produkcji i handlu narkotykami w Europie z 2004 roku stwierdzono, że znaczna produkcja amfetaminy ma miejsce w nowych krajach członkowskich UE - Polsce, Litwie i Estonii.

Przestępczość narkotykowa należy do najważniejszych obszarów aktywności estońskich zorganizowanych grup przestępczych. W raporcie opracowanym w 2003 roku, w Federalnym Wydziale Badań Biblioteki Kongresu Stanów Zjednoczonych, Glenn Curtis powołując się m. in. na dane Ministerstwa Spraw Wewnętrznych Republiki Estońskiej stwierdził, że w ostatnich latach w sposób znaczący wzmocnione zostały międzynarodowe powiązania handlarzy narkotyków z Estonii, jak również zwiększył się lokalny popyt na narkotyki. Tranzyt narkotyków wygenerował natomiast aż 70 procent wszystkich przychodów estońskich grup przestępczych.

W Finlandii największe zagrożenie pochodzi właśnie ze strony grup estońskich, estońsko-rosyjskich i rosyjskich. Ich główna aktywność skoncentrowana jest na produkcji narkotyków syntetycznych, handlu i magazynowaniu wszelkich rodzajów środków odurzających i transferowaniu przychodów z narkobiznesu do Estonii. Grupy te utrzymują ścisłe związki z grupami estońskimi i rosyjskimi działającymi w Hiszpanii, co ułatwia handel konopiami indyjskimi z Maroka i kokainy z Ameryki Południowej do krajów Północnej Europy i Rosji. Podział ról w tym procederze jest taki, że grupy fińskie kontrolują handel hurtowy i detaliczny w kraju, a dostawy organizowane są przez grupy rosyjskie i estońskie.

Nielegalną produkcją amfetaminy, jak już była mowa wcześniej, zajmują się także grupy litewskie. Większość tego narkotyku wyprodukowanego w nielegalnych laboratoriach na Litwie przemycana jest do Skandynawii, reszta natomiast służy zaopatrzeniu lokalnego rynku, jak również dostarczana jest na Białoruś i do Rosji.

Dostawy amfetaminy do Szwecji zdominowane są przez przestępców z Polski, Estonii i Litwy, którzy w przeważającej mierze operują w południowej Szwecji i dużych miastach. Dostarczają oni narkotyki od producentów z Polski i Litwy a następnie odsprzedają je innym grupom do dalszej dystrybucji.

Przykładowo w 2003 roku zlikwidowano na Litwie cztery nielegalne wytwórnie narkotyków syntetycznych. W jednej z nich produkowana była metaamfetamina, w innej amfetamina a w dwóch pozostałych - ecstasy. Produkcję narkotyków w tym kraju ułatwia to, że potrzebne do syntezy prekursory i podstawniki produkowane są na miejscu lub importowane z sąsiedniej Białorusi a wielu fachowców, którzy pracowali w przemyśle chemicznym utraciło pracę stając się łatwym celem dla grup przestępczych. Lokalne rynki środków odurzających w krajach bałtyckich zasilane są nie tylko poprzez rodzime nielegalne wytwórnie i fabryczki, ale także właśnie poprzez przemyt. Z danych VSAT, czyli litewskiej straży granicznej, wynika, że najczęściej udaremniany jest przemyt narkotyków na granicy z Rosją oraz Białorusią, najrzadziej zaś narkotyki przejmowane są na morskiej granicy Republiki Litewskiej. W przypadku granicy z Rosją rekordowy pod względem ilości wykrytych narkotyków był rok 1997, kiedy przechwycono aż 192 kg różnych środków odurzających, oraz rok 1998, kiedy udaremniono przemyt 156 kg narkotyków.

Kolejnym po przestępczości narkotykowej obszarem aktywności zorganizowanych grup przestępczych w krajach bałtyckich jest handel ludźmi. W raporcie Organizacji Narodów Zjednoczonych Estonia, Litwa i Łotwa wymieniane są jako kraje pochodzenia ofiar handlu ludźmi. W uchwale Rady Ministrów Republiki Litewskiej Nr 558 z 19 maja 2005 roku w sprawie zatwierdzenia programu zapobiegania i zwalczania handlu ludźmi na lata 2005 - 2008 stwierdzono, że każdego roku około 3 tysiące kobiet wywożonych jest z krajów bałtyckich wbrew swojej woli. Dużą część z tej liczby (1000 - 1200) stanowią kobiety narodowości litewskiej, gdyż właśnie Litwini stanowią największą populację w tym regionie. W większości przypadków handlu ludźmi, ujawnionych przez organy ścigania, kobiety wywożone są do innych państw w celu ich seksualnego wykorzystania i zmuszania do prostytucji. Krajami docelowi są aktualnie najczęściej Niemcy, Hiszpania, Włochy, Dania, Norwegia, Holandia, Wielka Brytania, Francja, Szwajcaria, Belgia, Grecja, Czechy i Polska. Intensywny przemyt do Polski tłumaczony jest faktem, że kraj ten jest ważnym punktem tranzytowym.

Litwa nie jest wyłącznie krajem pochodzenia w procederze handlu ludźmi, jest także krajem tranzytowym, przez który przemyca się kobiety ze Wschodu na Zachód a także krajem, do którego przywożone są w celu seksualnego wykorzystania kobiety z krajów sąsiednich: Białorusi i Rosji, a także z Ukrainy. Kobiety z tych właśnie krajów stanowią 15 procent litewskich prostytutek.

Według danych podawanych przez ekspertów Ministerstwa Spraw Wewnętrznych Republiki Litewskiej, roczne przychody uzyskiwane z prostytucji sięgają 50 milionów litów, podczas gdy nielegalne zyski z handlu ludźmi i przestępczości towarzyszącej temu procederowi wynoszą w przybliżeniu 200 milionów litów.