Wyjaśnienie pojęcia „pedagogika”
pedagogia oznacza samo dzieło wychowania, zespół czynności i umiejętności wychowawczych,

- albo twórczym działaniem na dzieci i młodzież, płynącym z talentu wychowawcy,

- albo rzemieślniczym naśladowaniem wzorów postępowania, zależnym od nabytej wprawy i rutyny,

Rozwój naukowy pedagogiki
Naukowy charakter pedagogice nadał z początkiem XIX wieku Johann Friedrich Herbart („ojciec pedagogiki naukowej”), który oderwał ją od filozofii, usystematyzował i oparł na dwu naukach pomocniczych: etyce filozoficznej (miała cele wychowania) oraz na tworzonej przez siebie psychologii (podawała środki do osiągania celów).
I faza: Jednakże uczniowie Herbarta w drugiej połowie XIX wieku zacieśnili przedmiot pedagogiki tylko do praktycznych spraw szkolnego nauczania ; stała się technologią szkolnego uczenia.
II faza Pod koniec XIX w. pojawiły się dwa kierunki w szkolnej pedagogice:

- indywidualizm pedagogiczny

- socjologizm pedagogiczny,

okazuje się, że nie można samą technologię rozwiązać wielu problemów. Zaczyna rozwijać się nowa pedagogika eksperymentalna - zastosowanie metod przyrodniczych do badania zjawisk pedagogicznych, Okazało się, że nie może rozstrzygnąć zagadnienia celów wychowawczych, gdyż zajmuje się tylko związkami przyczynowymi i ustala prawa rządzące zjawiskami, neguje zaś istnienie celów.
III faza W początkach XX w. nowe ujęcie naukowe pedagogiki normatywnej, która filozoficznie i od strony etyki zajęła się problemem celów wychowania. Na podstawie aksjologii starała się naukowo i filozoficznie określić cel i ideał wychowania. Nie było jednak między pedagogami zgody, co doprowadziło do pojawienia się sprzecznych ze sobą kierunków i prądów pedagogicznych.
IV faza W latach 30-tych XX w. pojawił się okres pedagogiki czystej –badanie praw rozwojowych człowieka.

Działy współczesnej pedagogiki
Pedagogika praktyczna lub empiryczna,

Pedagogika opisowa lub eksperymentalna

Pedagogika normatywna,

Pedagogika teoretyczna

Pedagogika jako nauka
Według. Tomaszewskiego nauka jest to społecznie wypracowany system twierdzeń uzasadnionych i sprawdzonych, które dotyczą istotnych dla człowieka dziedzin rzeczywistości.
Krzysztof Rubacha podaje kilka kryteriów, które odróżniają naukę od innych form zorganizowanej działalności społecznej. Są to:

- własny przedmiot badań;

- własny system pojęciowy;

- własne metody badań;

- własne teorie opisujące i wyjaśniające przedmiot badań.

Przedmiotem badań, który wyjaśnia rację istnienia pedagogiki jako nauki jest praktyka edukacyjna, na którą składa się wiele zjawisk.
Pedagogika jako nauka ma za zadanie opisywać, wyjaśniać i rozumieć następujące formy praktyki edukacyjnej:

- poprzez spojrzenie na przedmiot pedagogiki z perspektywy ucznia...

- pedagogika zajmuje się prawidłowościami rozwoju człowieka...

- poznaje i wyjaśnia świat edukacji w kontekście działań pedagogów...

- bada funkcjonowanie instytucji edukacyjnych...

- obszarem badań pedagogicznych są polityczne, społeczne i kulturowe uwarunkowania praktyki edukacyjnej...

- o edukacji mówi się również w kontekście oddziaływań nieformalnych, pozainstytucjonalnych...
decyduje system pojęć, jakim się ona posługuje. W pedagogice nie wszystkie pojęcia są jeszcze precyzyjnie zdefiniowane, nie zawsze też panuje zgodność co do ich znaczeń. Są tego przynajmniej dwa powody:

1) na przedmiot pedagogiki składa się wiele zjawisk, które zachodzą na siebie zakresami znaczeniowymi, co utrudnia budowanie definicji jednoznacznych;

2) pedagogika jest nauką młodą, przed którą jeszcze długie poznawanie praktyki edukacyjnej nim dotrze do jednostkowych faktów dających się jednoznacznie zdefiniować – można to osiągnąć przez systematycznie prowadzone badania nad praktyką edukacyjną.

Metody badań to zbieranie danych o praktyce edukacyjnej. Pedagogika należy do grupy nauk humanistycznych i społecznych, a jej przedmiot jest żywy, ciągle się zmienia, buduje własny świat, który jest wyjątkowo trudny do obiektywnego pomiaru.
Metody ilościowe – pozwalają opisywać i wyjaśniać związek pomiędzy zjawiskami (np. związek osiągnięć z matematyki z płcią uczniów),
Metody jakościowe – pozwalają zrozumieć uwarunkowania konkretnych praktyk edukacyjnych (np. podwyższanie wymagań z matematyki wobec chłopców i ich obniżanie wobec dziewcząt).
Badanie, czyli opisywanie, wyjaśnianie i rozumienie praktyki edukacyjnej prowadzi w konsekwencji do budowania jej teorii, czyli jej poznawczych i symbolicznych reprezentacji, które złożone są z twierdzeń ogólnych. Pedagogika, podobnie jak większość nauk humanistycznych i społecznych jest nauką w stanie tworzenia swoich reprezentacji.

Z punktu widzenia relacji jednostka – społeczeństwo w tradycji myśli pedagogicznej ukształtowały się dwie zasadnicze tendencje budowania teorii edukacji:

1) obejmuje przedmiot pedagogiki w postaci PAJDOCENTRYZMU, czyli takiej konceptualizacji edukacji, która za główny cel przyjmuje swobodny rozwój dziecka, przedkładając interes jednostki nad interes społeczeństwa. Zapoczątkowany przez J.J.Rousseau.

2) ta tendencja w budowaniu teorii pedagogicznych na miejscu uprzywilejowanym stawia społeczeństwo jako zasadniczą kategorię konstytuującą praktykę edukacji i nosi nazwę DIDASKALCENTRYZMU.

Charakter pedagogiki

Pedagogika jako nauka ma charakter teoretyczno-praktyczny, co oznacza, że:

**Opisuje rzeczywistość wychowawczą, Stąd powstają sądy „teoretyczne” o celach i prawidłowościach rozwoju człowieka

**Ustala praktyczne normy i dyrektywy działania wychowawczego. Pedagogika dzięki temu jest nauka o wyraźnie istniejącycm związku między teorią i praktyką.

Subdyscypliny pedagogiczne
1. historię wychowania i myśli pedagogicznej

2. p. ogólną

3. dydaktykę

4. teorię wychowania

5. p społeczną

6. p porównawczą

7. p opiekuńczą

8. p specjalną

9. p resocjalizacyjną
10. p pracy
11. p dorosłych (andragogikę)
12. p medialną
13. p zdrowia
14. pedeutologię
15. diagnostykę pedagogiczną
16. politykę oświatową

Stanisław Kawula zaproponował podział pedagogiki na subdyscypliny formułując 7 kryteriów klasyfikacji, porządkując szczegółowe dziedziny pedagogiki jako nauki:
1. Kryterium celów działalności edukacyjnej np. dydaktyka
2. K. metodologiczne a) obszar analiz ogólnych odnoszących się do samej pedagogiki jako nauki oraz wszelkich uwarunkowań procesów i czynności edukacyjnych - pedagogika ogólna wraz z metodologią pedagogiki i historią wychowania;

b) analizy akcentujące społeczne czynniki procesów i czynności edukacyjnych, czyli oddziaływań różnych środowisk wychowawczych i socjalizacyjnych – pedagogika społeczna.
3. K. rozwojowe– pedagogika wieku przedszkolnego, wczesnoszkolnego, pedagogika dzieci i młodzieży, pedagogika dorosłych (andragogika), pedagogika ludzi w wieku poprodukcyjnym (geragogika, gerontologia).

4. K. dewiacji i defektów rozwojowych człowieka – pedagogika specjalna ze swoimi dyscyplinami szczegółowymi – oligofrenopedagogiką surdopedagogiką tyflopedagogiką, pedagogiką rewalidacyjną pedagogiką resocjalizacyjną

5. K. instytucjonalne –pedagogikę przedszkolną, szkolną i szkoły wyższej.
6. K. problemowe – ze względu na tym problematyki edukacyjnej, np. problematyka systemów edukacji w kraju i na świecie – pedagogika porównawcza, gdy chodzi o problemy dotyczące zawodu nauczyciela – pedeutologia.

7. K. dziedzin działalności ludzkiej– pedagogika pracy socjalnej, opiekuńcza, wychowawcza, terapeutyczna, pedagogika czasu wolnego itp.

Podstawowe pojęcia w pedagogice
rozwój systemu pojęciowego, o którym można mówić w dwóch kategoriach:

kategoriach ilościowych – rozszerza się zakres pojęć, którymi posługują się badacze i teoretycy;
kategoriach jakościowych – udane próby precyzyjnego definiowania pojęć, aby eliminować wieloznaczność poszczególnych definicji.

EDUKACJA – to ogół oddziaływań (bo oznacza oddziaływania instytucjonalne i indywidualne, świadome i nieświadome, systematyczne i niesystematyczne, przygodne i zaplanowane) służących formowaniu się (zmienianiu, rozwijaniu) zdolności życiowych człowieka (rozumianych jako obszary funkcjonowania intelektualnego, fizycznego, emocjonalnego, interpersonalnego, motywacyjnego).

*** WYCHOWANIE ***
Pojęcie wychowania

Przy użyciu słowa „wychowanie” myślimy o: 1 – działaniu wychowawczym, czyli czynnościach wychowawczych; 2 – o warunkach, okolicznościach i bodźcach, czyli sytuacjach wychowawczych; 3 – wyniku, czyli wytworze wszystkich działań i warunków oraz 4 – o zachodzących zmianach, a więc o całkowitym procesie wychowawczego rozwoju człowieka.

Określenie wychowania
Według S. Kunowskiego propozycje te dają się podzielić na cztery grupy ze względu na wymienione elementy występujące w zjawisku wychowania:

Grupa definicji prakseologiczna – oddziaływań wychowawców.
Grupa definicji ewolucyjna – procesu rozwojowego jednostki.
Grupa definicji sytuacyjna – bodźców środowiska wychowawczego.
Grupa definicji adaptacyjna – dotyczą skutków i wytworów wychowania.

Trzy możliwości w wychowaniu
++ Rozwój wzwyż do ideału nowego człowieka
++ Rozwój utrzymujący się na pewnym osiągniętym poziomie swych zadatków

++ Rozwój w dół, czyli proces wykolejenia, prowadzący do alienacji rozwojowej

Zjawiska przemian w wychowaniu
* Rozszerzenie się terenu oddziaływań wychowawczych w dół i górę ludzkiego życia
* Zmiana charakteru wychowania z indywidualnego na grupowe
* Powstawanie nowych instytucji wychowawczych
* Pedagogizacja wielu instytucji, dotychczas tradycyjnie niewychowawczych,
* Pedagogizacja starych instytucji wychowawczych, jak rodzina, szkoły, uniwersytety,
* Zastosowanie współczesnej techniki do oddziaływania na ludzi

Rola i funkcje wychowania
funkcje:

* znaczenie techniczne wychowania

* znaczenie kulturotwórcze,

* znaczenie biologiczne

* znaczenie psychologiczne,

* znaczenie patriotyczne;

* znaczenie ekonomiczne

* znaczenie polityczne

KSZTAŁCENIE

To system działań zmierzających do tego, aby uczącej się jednostce lub zbiorowi jednostek umożliwić:

- poznanie świata, jaki stworzyła natura i jaki zawdzięczmy kulturze, włącznie z nauką, sztuką i techniką,

- przygotowanie do zmieniania świata poprzez rozwinięcie kwalifikacji fizycznych i umysłowych, zdolności, zainteresowań oraz potrzeb i umiejętności samokształceniowych,

- ukształtowanie indywidualnej osobowości poprzez rozwiniecie postaw twórczych oraz osobistego stosunku do wartości moralnych, społecznych, poznawczych, artystycznych i religijnych (W. Okoń 2001, s. 190 -192).

Rezultatem kształcenia jest wykształcenie. Proste doświadczenie życiowe dowodzi, że wykształcenie może być różne co do poziomu jak i rodzaju przyswajanej wiedzy.
Kształcenie ogólne

Kształcenie zawodowe

W toku kształcenia bezpośredniego osobą kierująca jest n-l, a pośredniego – sterującą rolę pełni autor podręcznika, skryptu, programu TV czy innych źródeł wiedzy, z których uczeń korzysta w swej samodzielnej pracy nad poznawaniem otaczającego świata. Tego typu uczenie nazywane jest samokształceniem.

kształcenie jest zawsze procesem planowym, systematycznym i zamierzonym. Ponadto to proces świadomie realizowany przez powołane w tym celu instytucje oświatowo-wychowawcze, wśród których szkoła odgrywa zasadniczą rolę.

NAUCZANIE – UCZENIE SIĘ
Według W. Okonia nauczanie „planowa i systematyczna praca nauczyciela z uczniem, polegająca na wywoływaniu i utrwalaniu zmian w jego wiedzy, dyspozycjach, postępowaniu i całej osobowości – pod wpływem uczenia się i opanowania wiedzy, przeżywania wartości i własnej działalności praktycznej.”

Z kolei uczenie się jest to proces zamierzonego nabywania przez uczący się podmiot określonych wiadomości, umiejętności i nawyków, dokonujący się w toku bezpośredniego i pośredniego poznawania rzeczywistości (Kupisiewicz 2000, s. 25-26).

SYSTEM OŚWIATOWO-WYCHOWAWCZY

To ogół odpowiednio powiązanych ze sobą placówek i instytucji kształcenia i wychowania.

Związek pedagogiki z innymi naukami

Pojęcia pedagogiczne wyznaczają także związek pedagogiki z innymi dyscyplinami. Są to:
Psychologia, m.in. psychologia wychowawcza
Medycyna, biologia → korzysta m.in. pedagogika specjalna
Prawo → pedagogika resocjalizacyjna

Ekonomia → pedagogika społeczna, ogólna
Antropologia → np. antropologia wychowania
Nauki filozoficzne (logika, etyka, estetyka)
Socjologia, m.in. socjologia wychowania
Historia

- historii szkolnictwa i wychowania

- historii myśli i doktryn pedagogicznych

POCZUCIE WŁASNEJ WARTOŚCI A WYCHOWANIE

Pojęcie poczucia własnej wartości

Na komponent intelektualny samooceny składa się z samoopisu,
Komponent emocjonalny to samoakceptacja,
Komponent działaniowy przejawia w manifestowaniu naszego stosunku do siebie zachowaniu

Nieadekwatna samoocena może wynikać:
- Z niedostatecznego samopoznania
- Z nagromadzenia niekoniecznie prawdziwych (obiektywnych) komunikatów,
- Z przyjęcia niewłaściwych standardów oceny

Kształtowanie się poczucia własnej wartości w rodzinie

zależy od kilku, nakładających się czynników. S. Siek wyodrębnił:
* Pośrednie lub bezpośrednie komunikaty na temat swojej osoby,
* Porównywanie się z innymi.
* Bilans zysków i strat
* Osobista aktywność w kształtowaniu poczucia własnej wartości

Gael Lindenfield wymienia zachowania rodziców, które w sposób znaczący utrudniają kształtowanie się poczucia własnej wartości u dziecka. Do najważniejszych zalicza:
* Niezaspokajanie podstawowych potrzeb dziecka
* Ignorowanie lub odrzucanie uczuć dziecka
* Stawianie nadmiernych wymagań przekraczających możliwości dziecka
* Nieliczenie się z poglądami i opiniami
* Odmawianie dziecku racjonalnego uzasadnienia decyzji.
* Nadawanie dziecku etykietki niszczącej indywidualność albo negatywnych etykietek,
* Nadopiekuńczość,
* Zbyt częste i surowe karanie
* Stosowanie kar naruszających poczucie godności dziecka
* Straszenie przemocą fizyczną lub jej stosowanie i obwinianie dziecka za konieczność użycia siły.
* Wykorzystywanie seksualne dziecka,
* Niekonsekwentne postępowanie wobec dziecka
* Oskarżanie dziecka o doprowadzenie osoby kochanej lub szanowanej przez dziecko do zguby lub choroby.
*Okazywanie większej uwagi, zainteresowania, czasu obcym ludziom
* Straszenie dziecka odebraniem miłości bądź pozbawieniem opieki.

Poczucie własnej wartości a doświadczenia szkolne

Krzysztof Kruszewski do najistotniejszych wymiarów środowiska zalicza: życzliwość – nieżyczliwość; sensowność – bezsensowność, kontrola – brak kontroli. Te wymiary wydają się szczególnie doniosłe w określeniu losów dziecka w szkole.

Te trzy wymiary środowiska wiążą się z funkcjonowaniem ucznia w szkole:

- uczestnictwem

- aspiracjami
- wytrwałością

Skutki problemów z poczuciem własnej wartości

Do najważniejszych skutków niskiego lub chwiejnego poczucia własnej wartości można zaliczyć:
A Niewystarczające zaspokojenie własnych potrzeb psychicznych, powodujące stałe uczucie frustracji, której konsekwencją mogą być:

-Różnego rodzaju zaburzenia osobowości

- Stosowanie mechanizmów obronnych

- Większa podatność na uzależnienie

- Wrogość wobec innych ludzi
B Poczucie niższości, którego skutkami mogą być:

- Brak wiary w siebie, we własne możliwości,
- Konformizm i nadmierne uleganie innym

C Mniejsze kompetencje społeczne

Wzmacnianie poczucia własnej wartości

Nathaniel Branden wymienia obszary działań, które określa jako filary poczucia własnej wartości. Ich konsekwentne rozwijanie wzmacnia poziom samooceny i samoakceptacji. Są to:
- Praktyka świadomego życia
- Praktyka samoakceptacji.

- Praktyka odpowiedzialności za siebie

- Praktyka asertywności

- Praktyka życia celowego
- Praktyka integralności osobistej

Nauczyciel-wychowawca klasy może wspomagać uczniów w kształtowaniu poczucia własnej wartości w różny sposób:
a Przez codzienne kontakty z poszczególnymi uczniami i klasą:
*Okazywać zainteresowanie uczniowi
*W miarę możliwości zaspokajać podstawowe potrzeby psychiczne uczniów:

- potrzebę bezpieczeństwa

- potrzebę akceptacji

- potrzebę osiągnięć i uznania Podmiotowo traktować ucznia: szanować jego autonomię, prawo do dokonywania wyborów i podejmowania decyzji, zachęcać uczniów do samodzielnego myślenia i wygłaszania własnych sądów, wykorzystywać pomysły i propozycje uczniów.
*Unikać stosowania języka nieakceptacji i stosować język akceptacji, czyli aktywne słuchanie i komunikaty „ja”.
*Prawidłowo oceniać uczniów
*Kłaść nacisk na współprace i współdziałanie uczniów, a nie na zachowania rywalizacyjne.
*Wnikliwie obserwować uczniów i w wypadku zauważenie u uczni problemów z poczuciem własnej wartości szukać pomocy u specjalistów: pedagoga szkolnego, psychologa, w poradni wychowawczej.

bW pracy wychowawczej z klasą:
*Prowadzić konsekwentnie działalność wychowawczą, koncentrującą się na stymulowaniu rozwoju osobistego uczniów
*Pracować nad integracją grupy, klimatem życzliwości i wzajemnej pomocy, uczyć uczniów właściwego komunikowania się, empatii, tolerancji, współpracy.
*Inspirować życie klasy, dawać uczniom możliwość organizowania imprez klasowych,
*Prowadzić specjalne ćwiczenia grupowe wzmacniające poczucie własnej wartości

Podsumowanie

Nauczyciel, który będzie starał się wzmacniać poczucie własnej wartości uczniów zyska na tym w dwójnasób:

• Po pierwsze, będzie miał poczucie satysfakcji, że naprawdę pomógł swoim uczniom, wyposażył ich w „kapitał”, który zaprocentuje w całym życiu;

• Po drugie, jego praca dydaktyczne będzie bardziej efektywne: uczeń, który wierzy w siebie ma większą motywację do nauki oraz większe osiągnięcia, a jednocześnie sprawia mniej problemów natury wychowawczej.

WYCHOWANIE JAKO KSZTAŁTOWANIE POSTAW

Pojęcie i cechy postawy
Postawy są tym elementem struktury osobowości, który jest szczególnie ważny dla problematyki wychowawczej.

Za klasyczną już obecnie definicję postaw przyjmuje się definicję zaproponowaną przez Allporta, który uważa, że
postawa jest „psychicznym i nerwowym stanem gotowości, zorganizowanym przez doświadczenie, wywierającym ukierunkowany lub dynamiczny wpływ na reakcje jednostki w stosunku do wszystkich przedmiotów czy sytuacji, z którymi jest ona związana”.

Te trzy komponenty odnoszą się do tego, co w wychowaniu najważniejsze: wiedzy, emocji i motywacji oraz zachowania.

Polskimi reprezentantami koncepcji strukturalnej są J. Rembowski, S. Nowak, T. Mądrzycki i S. Mika.

S. Mika (1987, s. 116) przez postawę rozumie „względnie trwałą strukturę (lub dyspozycję do pojawienia się takiej struktury) procesów poznawczych, emocjonalnych i tendencji do zachowań, w których wyraża się określony stosunek wobec danego przedmiotu”.

Oczywiście problemem jest zakres tej ingerencji oraz sposoby po które sięgamy, aby zmieniać postawy. Wydaje się, że można to robić na kilka sposobów:
- poprzez rozwiązania siłowe
- poprzez manipulację, czyli tzw. inżynierię społeczną
- poprzez działalność wychowawczą

Cechy i komponenty postaw
Postawy mogą obejmować swym zasięgiem bardzo różne przedmioty: społeczne, fizyczne i pozostałe:
* Gdy postawa odnosi się do ludzi, mówimy wówczas o postawach personalnych: intrapersonalnych, interpersonalnych, konkretnych jednostek lub grupowych, wobec różnych grup społecznych i kategorii społecznych
* Gdy postawa odnosi się do przedmiotów fizycznych, mówimy o postawach rzeczowych, skierowanych wobec obiektów przyrody, wytworów sztuki, czy wytworów techniki
* Gdy postawa odnosi się do innych obiektów niż ludzie i rzeczy, mówimy o postawach niepersonalnych i nierzeczowych.

Postawa jako struktura, zdaniem S. Miki, posiada wiele wymiarów. Dla pomiaru postawy najważniejsze wydają się być dwa: znak postawy – zasadniczo daje się wyodrębnić pozytywny, negatywny i neutralny, przejawia się on we wszystkich jej składnikach, tzn. w przekonaniach, emocjach i zachowaniach oraz siła postawy – postawy różnią się od siebie stopniem przychylności lub nieprzychylności do przedmiotu. Siła postawy, podobnie jak znak wyraża się także we wszystkich elementach postawy.

Podsumowując:
- Postawy łatwiej jest wzmacniać lub kształtować niż zmieniać;
- Łatwiej jest zmieniać postawy słabe niż silne, mniej złożone, mniej trwałe;
- Łatwiej jest zmieniać postawy peryferyjne niż centralne oraz mniej zwarte niż te, które wchodzą w skład wiązek postaw.

Psychologiczne mechanizmy kształtowania się i zmiany postaw
- Generalizowania doświadczeń
- Naśladownictwa i identyfikacji
- Uczenie się przez warunkowanie, czyli przez system pozytywnych i negatywnych wzmocnień

To, która z dróg zmiany postaw będzie bardziej skuteczna zależy od kilku czynników:
* od tego, czy postawę chcemy tylko wzmocnić, czyli zwiększyć jej siłę nie zmieniając znaku – wpłynąć, aby ktoś o pozytywnej, ale słabej postawie zmienił ją na silniejszą,
* od tego czy chcemy postawę neutralną przekształcić w pozytywną lub negatywną,
* czy też – i to jest najtrudniejsze – chcemy zmienić znak postawy,
* w przypadku wzmacniania już istniejących postaw skuteczne mogą okazać się oddziaływania ograniczające się do rozszerzenia wiedzy na dany temat, ale gdy chcemy zmienić postawę lub ukształtować jakąś nową, sama wiedza jest niewystarczająca – tu potrzebne jest uruchomienie dwóch komponentów: emocjonalnego i behawioralnego.

W przypadku ujemnego ukierunkowywania postaw najsilniej oddziałuje wzbudzanie takich emocji, jak:
Lęk , Wstręt , Gniew czy oburzenie, Złość
W przypadku postaw pozytywnych emocjami, które najczęściej przyczyniają się do zmian w kierunku pozytywnym są:

Współczucie, Poczucie satysfakcji, sukcesu , Przeżycie przyjemności

Podsumowując:
* Zachowanie nie zawsze ma związek z postawą;
*Zmiana postawy przez zmianę zachowania może okazać się skuteczna: po pierwsze wtedy, gdy zachowanie przekształcimy w nawyk, po drugie jeśli przez niewystarczającą nagrodę i karę skłonimy kogoś do zmiany zachowania, a tym samym wywołamy u niego dysonans poznawczy. Te metody są jednak raczej skuteczne w odniesieniu do postaw mało zwartych, słabych i peryferyjnych. Mogą nie odnieść skutku wobec postaw centralnych i silnych, gdyż wówczas trudno jest skłonić osobę do jakiejkolwiek zmiany zachowania, chyba że przez zastosowanie silnych sankcji, które z reguły nie wpływają na zmianę postaw.