Problematyka osobowości – jednostka a społeczeństwo

Podstawowe problemy osobowości
Osobowość stanowi specyficzny twór kultury związany z życiem społecznym wyznaczający jednocześnie przebieg zjawisk i procesów społecznych. W skrócie osobowość społeczna to zinternalizowana kultura jednostki ludzkiej. Osobowość społeczna definiowana jest jako dynamiczna organizacja idei, postaw i nawyków nadbudowanych nad naturą biologiczną. Osobowość społeczna obejmuje naturę ludzką (biologiczną) zajmuje się nią etnologia i socjobiologia człowieka. Natura ludzka stanowi zespół zdolności i sił motorycznych działających w organizmie, które umożliwiają człowiekowi zaspokajanie potrzeb, aktywne przystosowanie się do otaczającego środowiska i utrzymanie życia. Obok natury ludzkiej kulturowe elementy osobowości.

Kulturowe elementy osobowości obejmują:
- kulturowy ideał osobowości – zespół cech, który przyjmowany jako ideał – należy go propagować jako ideał wychowawczy w danej grupie społecznej
- rola społeczna – spójny system zachowań, wynikających z przynależności jednostki do określonych grup i innych zbiorowości
- jaźń subiektywna – zespół wyobrażeń o osobie wytworzonych na podstawie traktowania nas przez otoczenie społeczne
- jaźń odzwierciedlona – zespół wyobrażeń jakie każdy z nas posiadają o sobie na podstawie tego, co – naszym – sądzą o nas inni ludzie. Dotyczy więc wyobrażeń jednostek o tym, co inni o niej sądzą.

Spotykamy jednostki o zbliżonym zakresie cech psychospołecznych – pozwalają one wyróżnić odpowiedni typy osobowości.

Znana jest typologia osobowości Hipokratesa z V wieku p. n. e. Podstawą podziału jest temperament, czyli siła i szybkość reagowania. Wyróżnia się:
- sangwinik – żywa osobowość, bardzo zmienne uosobienie
- melancholik – mało uczuciowy i mało aktywny
- choleryk – pobudliwy, mało wytrzymały w działaniu
- flegmatyk – mało pobudliwy lecz wytrzymały i konsekwentny w działaniu

Według psychiatry niemieckiego E. Kretschmera można wyznaczyć związek pomiędzy budową ciała a osobowością. Stąd wyróżnić można: pyknik człowiek niski o okrągłych kształtach i łagodnym usposobieniu, astenik wysoki o wystających kościach, egoistyczne usposobienie, atletyk – dobrze zbudowany fizycznie i raczej życzliwy dla ludzi, dysplastyk – różne anomalie w budowie ciała i stąd określone usposobienie, raczej nieżyczliwe ludziom.

Szwajcarski uczony K. Jung przyjął jako podstawy swojej typologii kierunek i zakres aktywności społecznej człowieka. Wyróżnił on dwa podstawowe typy:
- introwertyk – człowiek ukierunkowany na wewnątrz, oszczędny w urzeczywistnianiu przeżyć, hermetyczna podstawa życiowa
- ekstrawertyk – człowiek ukierunkowany na zewnątrz

Psycholog i filozof niemiecki E. Spranger – za najważniejszy czynnik przyjął usposobienie. Sześć typów osobowości człowieka:
- teoretyczny – interesujący się prawami nauki, poszukujący teorii wyjaśniających świat.
- ekonomiczny – dążący do bogactwa i zdobycia dóbr materialnych
- estetyczny – dążący do przeżywania piękna i jego przejawów
- społeczny – współdziałający chętnie z innymi ludźmi i działającymi dla ich dobra
- polityczny – zabiegający o władzę i panowanie
- religijny – zainteresowany problematyką religii i propagujący tezy określonej religii

Florian Znaniecki – najważniejszym czynnikiem osobowości jest socjalizacji w dzieciństwie i młodości, a także rola osób znaczących społecznie.
Przyjmuje on następujące typy osobowości:
- ludzie dobrze wychowani
- ludzie pracy
- ludzie zabawy
- ludzie zboczeńcy (tutaj nonkonformiści ludzie marginesu społecznego)
- potencjalna kategoria ludzi „dobrych a mądrych” – wszystkie zalety realnych i aktualnych ludzi.

W ujęciu J. Szczepańskiego – typami osobowymi Polaków współczesnych:
- twórcy – jednostki wnoszące nowe idee i nową aktywność w społeczności
- ludzie przeciętni – solidnie pracujący
- ludzie aktywni negatywnie – np. złodzieje
- jednostki zdane na pomoc i opiekę innych

PROBLEMATYKA POSTAW I POJĘĆ POKREWNYCH

Pojęcie postawy weszło do socjologii w roku 1918 do analiz socjologicznych. Postawa jest to gotowość jednostki do reagowania w określony sposób na odpowiedni obiekty, zarówno przedmioty materialne (rzeczy, ludzie, zwierzęta) jak i idee.

Każda postawa składa się z komponentów: poznawczego, emocjonalnego, behawioralnego (zachowaniowego)
- komponent poznawczy są to wiadomości o przedmiocie przekonania
- komponent emocjonalny składa się z uczuć wyższych, jak radość, miłość zachwyt, szacunek
- komponent behawioralny – czynności zorganizowane i ukierunkowane na taki cel jak: pomoc, opieka, oddawanie czci, unikanie, przeszkadzanie. Behawioralne składnik postawy umożliwia podział postaw na werbalne i niewerbalne (inaczej motoryczne)

Postawy dzielimy na: postawy pozytywne i negatywne, ogólne i specyficzne, publiczne i prywatne, indywidualne i zbiorowe.
Ze względu na kryterium treści przedmiotowej wyróżniamy: postawy personalne, rzeczowe, ideowe
- Postawy personalne są to postawy wobec osób (w stosunku do samego siebie i innych ludzi)
- Postawy rzeczowe – wobec przedmiotów materialnych. W toku rozwoju historycznego narasta rzeczowość stosunków międzyludzkich
- Postawy ideowe – postawy wobec instytucji i norm społecznych, teorii naukowych, doktryn religijnych i filozoficznych.

Duża rola odgrywają normy ustalające wzory i mechanizmy relacji pomiędzy jednostką a społeczeństwem, a także funkcjonowanie instytucji społecznych. Powyższe okoliczności uzasadniają potrzebę bliższego scharakteryzowania postaw wobec norm społecznych i prawnych.
Wyróżniamy typy postaw:
- konformistyczna – zgodna z normami akceptowanymi w określonej grupie społecznej
- nonkonformistyczna – polega na intencjonalnym i jawnym nierespektowaniu określonych norm społecznych, a nawet prawnych, które obowiązują w danej grupie społecznej
- legalistyczna – polega na uznaniu norm prawa obowiązującego niezależnie od kontekstu społecznego i specyficzności okoliczności w jakich jednostka się znajduje
- przestępcza
Na przykład V w p. n. e. Sokrates jako lojalny obywatel i typowy legalista nie skorzystał z możliwości ucieczki. W okresie okupacji niemieckiej respektowanie norm prawnych okupanta było podstawą legalistyczną.
Postawa przestępcza – polega na działaniu przeciwko obowiązującemu prawu i dokonywaniu przestępstw. Nonkonformista postępuje otwarcie, a przestępca pragnie zdobyć korzyści i to głównie materialne (przestępca ukrywa swoje działania i motywy)
Stereotyp – jest to schematyczny sposób widzenia rzeczywistości społecznej. Ma on charakter cząstkowy i jednostkowy a przede wszystkim schematyczny. Jest on jednak zniekształcony i emocjonalny (szczególnie wobec etnicznie nam obcych). Stereotyp to całkowicie lub częściowo fałszywy i emocjonalnie zabarwiony sposób widzenia różnych składników rzeczywistości społecznej.
Morale są to grupowe postawy wobec jakiegoś problemu. Jest „duch zespołu”. Morale armii ma szczególne znaczenie – problem bitności armii.
Postawy można zmieniać przez oddziaływanie informacyjne, sterujące i emocjonalne.
Umysłowość (mentalność) związana jest kontekstem struktur instytucjonalno-organizacyjnych.
Mentalność ekonomiczna dotyczy rzeczywistości gospodarczej. Możemy wyróżnić tutaj następujące typy:
- mentalność etatystyczną
- mentalność etosową
- mentalność quasi-rynowa
- mentalność przedsiębiorcza (Rynowa)
Mentalność etatystyczna polega najmowaniu własnej osoby jako części państwa, definiowaniu siebie jako funkcjonariusza państwa, co nie musi być formalnie prawidłowe.

Makro i mikrospołeczne uwarunkowania osobowości
- osobowość kształtuje się w życiu zbiorowym, w jakim uczestniczy jednostka
- dwa poziomy: makrostrukturalny i mikrostrukturalny
-makrostruktura społeczna stanowi „ramowy” szkielet społeczeństwa:
a) szanse jednostki na osiągnięcie cenionych wartości w życiu społecznym
b) rodzaj subkultury i ideologii charakterystycznej dla danej grupy
c) styl życia, czyli zespół wzorców kulturowych wyrażających się w konkretnym postępowaniu i działaniu
- istotny wpływ na osobowość wywiera mikrostruktura, tzn. grupa społeczna gdzie człowiek się wychowuje i działa:
a) życie uczuciowe, postawy i możliwości twórcze
b) znaczenie rodziny (wzorce postępowania, role społeczne, nowe kontakty społeczne)
c) wpływ grupy rówieśniczej
d) szkołą – kontakty z oficjalną kulturą społeczeństwa
e) w osobowości człowieka łączą się czynniki biogenne, czynniki psychogenne (temperament, charakter i intelekt) czynniki socjogenne.