Współczesna koncepcja modernizacji

1. Koncepcja modernizacji jako uogólnienie teoretyczne zmian zapoczątkowanych przez rewolucji przemysłową w drugiej połowie XVIII wieku. Najważniejsze zmiany w wyniku procesu modernizacji:
- mobilność społeczna – elastyczność struktury społecznej z dostępnością ról społecznych i możliwością awansu
- uniwersalizm i indywidualizm jako wyzwolenie z autonomicznych społeczności lokalnych, - formalizacja i fragmentaryzacja stosunków społecznych – podporządkowanie bezosobowemu prawu i ogólnym regułom,
- integracja społeczna – oparta na sieci wewnętrznej łączności i komunikacji
- kontrola społeczna oparta na prawie
- konflikt jako zinstytucjonalizowany sposób osiągania kompromisu
- racjonalność działania – optymalny dobór środków do osiągania zamierzonych celów.
- system wartości – dążenie do poprawy warunków życiowych i orientacja na osiągnięcia

2. Problemy modernizacji w społeczeństwie tradycyjnym:
- zmiana instytucji i wartości społecznych prowadzących do rozwoju technologii, nauki, prawa i gospodarki
- procesy urbanizacji, uprzemysłowienia, racjonalizacji, sekularyzacji
- rozwój procesów demokratyzacji, rozszerzenia swobód politycznych, rozwój instytucji liberalno-demokratycznych, wprowadzenie równości politycznej
- realny socjalizm jako próba scentralizowanej strategii modernizacji przy wykorzystaniu totalistycznej dyktatury

3. Charakterystyka faz procesu modernizacji
- modernizacja ewolucyjna – oparta na rozwoju techniki, gospodarki i nauki (dominuje w XX wieku), hegemonia koncepcji postępu
- modernizacja technokratyczna (początek od lat siedemdziesiątych do dzisiaj) powszechne wprowadzenie mechanizacji i automatyzacji, a następni – komputeryzacji i informatyzacji społeczeństwa,
- modernizacja refleksyjna – krytyczna ocena dotychczasowych osiągnięć modernizacji, podkreślenie problemów ekologicznych i społecznych
- modernizacji technokratycznej odpowiada rolnictwo uprzemysłowione (konwencjonalne), a modernizacji refleksyjnej koncepcja trwałego i zrównoważonego rolnictwa
- problematyka ponowoczesności

4. Negatywne skutki dotychczasowej modernizacji technokratycznej rolnictwa
- gwałtowne zmniejszenie się ilości gospodarstw rolnych
- poddawanie rolnictwa regułom społeczeństwa przemysłowego (mechanizacja, chemizacja, a obecnie także inżynieria genetyczna, wszechstronna informatyzacja i wprowadzenie techniki satelitarnej).
- narastanie zagrożeń ekonomicznych, społecznych, ekologicznych i zdrowotnych w rolnictwie i gospodarce żywnościowej
- zwrot w rolnictwie w Niemczech („Agrarwende”) jako odpowiedź na zagrożenia modernizacji technokratycznej

5. Koncepcja społecznych stosunków przyrodniczych i idea transformacji społeczno-ekologicznej – krytyczna ocena modernizacji
- historyczna różnorodność społeczno-ekologicznych stosunków przyrodniczych
- społeczne stosunki przyrodnicze w społeczeństwie agrarnym
- rozróżnienie i zależność pomiędzy wymiarem materialnym (metabolizm społeczny i kolonizacja przyrody) a wymiarem symbolicznym
- perspektywa podstawowych społecznych stosunków (praca, reprodukcja zabezpieczenie zdrowia itp.)
- podstawowe znaczenie regulacji stosunków produkcji i stosunków pomiędzy płciami oraz znaczenie struktur ekonomicznych
- rozwój społeczny jako regulowana transformacja społecznych stosunków przyrodniczych – nowy sposób powiązania społecznych i naturalnych zasobów (przy wykorzystaniu koncepcji trwałego i zrównoważonego rozwoju)
- nowa perspektywa badawcza przy wykorzystaniu rozszerzonej perspektywy naukowej
- dotychczasowy stan rolnictwa polskiego i gospodarki żywnościowej w świetle koncepcji społecznych stosunków przyrodniczych

6. Próba charakterystyki społeczeństwa nowoczesnego w warunkach modernizacji refleksyjnej
- rozwinięta gospodarka rynkowa przy zapewnieniu odpowiednich regół dla gospodarki polityki ekologicznej i społecznej, a także polityki edukacyjnej, naukowej i technologicznej
- rozwinięte systemy współpracy międzynarodowej (w ramach Unii Europejskiej) i rozwoju efektywnej koncepcji global governance
- wszechstronny rozwój społeczeństwa obywatelskiego (demokracja bezpośrednia, demokracja parlamentarna, inicjatywy obywatelskie, organizacje pozarządowe)
- zrównoważony rozwój wszystkich dziedzin gospodarki i społeczeństwa (problem zastosowania wskaźników trwałego i zrównoważonego rozwoju)
- spójny i zrozumiały powszechnie system prawa oparty na praworządności, zapewnienie praw mniejszości, przestrzeganie podstawowych praw i wolności obywatelskich.
- społeczne poparcie i czynna działalność na rzecz zdrowego i kulturalnego życia przy zapewnieniu odpowiedniego systemu edukacyjnego
- miejsce w hierarchii społecznej osiąga się dzięki własnej pracy, a nie przez reprodukcję klasową (warstwową)
- zachowanie odpowiednich warunków życia i pracy na obszarach wiejskich i przeciwdziałanie nadmiernej koncentracji produkcji i centralizacji decyzji publicznych (zasada substytucji)

PROBLEM STRUKTURY SPOŁECZNEJ I JEJ WPŁYW NA ŻYCIE GOSPODARCZE
Nigdy nie było znane społeczeństwo oparte na całkowitej równości (egalitaryzmie). Jest też wątpliwe czy takie społeczeństwo jest w ogóle możliwe. Wraz z podziałem pracy, ze zróżnicowaniami społecznymi i rozwojem stosunków panowania ukształtowały się pionowe struktury społeczne.
Pionowa struktura społeczna jako struktura nierównych pozycji społecznych (porządek statusów, względnie rang) ma nie tylko ważne znaczenie społeczne, ale oddziałuje w dużym stopniu na zachowania gospodarcze.
Oddziaływanie pionowej struktury społecznej zmienia się wraz z historycznym rozwojem społeczeństwa. W społeczeństwach przedprzemysłowych wykształciły się szczególne sztywne społeczeństwa kastowe i stanowe, później klasowe i warstwowe.
Najbardziej znane było społeczeństwo kastowe w Indiach, gdzie struktura kastowa (nadrzędność czy podległość kast) oparta była na przesłankach religijnych. Poszczególne kasty wykonywały określone społeczne funkcje, zawody, posiadały określone orientacje zawodowe, wzory zachowania, rytuały i style życia.
Indyjski system kastowy obejmował cztery główne kasty:
- bramini (kapłani)
- kszatrijowie (szlachta i wojownicy)
- wajśjowie (chłopi)
- siudrowie (słudzy)
Do tego dochodzili jeszcze bezkastowi pariasi („niedotykalni”) którzy uchodzili za nieczystych rytualnie i wykonywali najbardziej pogardzane czynności. Praca i konsumpcja były limitowane i determinowane kastowo. Hinduizm ze swoją koncepcją wędrówki dusz (dobre czyny) służył do usprawiedliwienia tego systemu, a nieuprzywilejowani przyjmowali taką sytuację społeczną w sposób fatalistyczny. System kastowy został formalnie zniesiony w 1950 roku, ale faktycznie jego usunięcie związane jest z modernizacją i uprzemysłowieniem kraju.
Podczas Średniowiecza dominował na dużych obszarach Europy feudalizm, który charakteryzował się stanową strukturą społeczną. Charakterystyczna była religijno-prawna nadrzędność i podrzędność określonych stanów. Poszczególny stan społeczny obejmował ogół osób, które posiadały podobny status. Zgodnie z zasadą hierarchii społecznej różnym stanom przypisywano różne funkcje społeczne, zawody, obowiązki, możliwości panowania, przywileje, czy możliwości konsumpcji.

Gospodarcze możliwości zachowania jednostki oparte były w dużym stopniu na sztywnie ustalonych granicach stanowych.
Wyróżniono następujące stany:
- arystokracja
- kler
- mieszczaństwo
- wolnych chłopach
- chłopów poddanych
W przebiegu średniowiecza zachodziły procesy przemian takie jak: wzrost znaczenia miast, rozwój handlu, zmniejszenie roli rycerstwa i wzrost znaczenia mieszczaństwa.
Decydujące znaczenie dla utrzymania społeczeństwa feudalnego miały poglądy kościelne, które utrzymywały społeczeństwo stanowe jako porządek ustalony przez prawa boskie. Ponadto określone stanowo prawa i obowiązki oparte były na istniejącym prawie, kontroli społecznej i mechanizmach sankcji społecznych. Przynależność do określonego stanu oparta była na zasadzie urodzenia albo pochodzenia i tylko rzadko na zasadzie wydajności ekonomicznej. Granice pomiędzy poszczególnymi stanami były sztywne, ale mniejsze niż w społeczeństwie kastowym. Charakterystyczna była wysoka trwałość statusu i bezpieczeństwo statusu.
Gildie i cechy stanowiły ważny element społeczeństwa stanowego. Gildie były zjednoczeniami określonych zawodów, a cechy stanowiły społecznie zorganizowane zjednoczenia rzemieślników. Cech tworzył miejską organizacje, która umożliwiała społeczne wykorzystanie praw politycznych. Jednakże zakres ekonomiczno-racjonalnego indywidualizmu był odpowiednio zawężony.
Do upadku tradycyjnego społeczeństwa stanowego doprowadziły: reformacja, oświecenie, pojawienie się liberalizmu gospodarczego, uprzemysłowienie, wzrost roli mieszczaństwa, wprowadzenie zasady wolności gospodarczej, powiązanie z powstaniem struktur gospodarki rynkowej, urbanizacja.

W ujęciu K. Marksa uprzemysłowienie i rozwój kapitalizmu tworzą „społeczeństwo burżuazyjne”. Składa się ono z dwóch przedstawionych antagonistycznych klas:
- burżuazji (klasa właścicieli środków produkcji)
- proletariatu (klasa robotnicza)
Burżuazja stanowi przy tym gospodarczo , politycznie i ideologicznie panującą klasę w obrębi rozwijającego się społeczeństwa mieszczańsko-burżuazyjnego. Panująca klasa burżuazji obejmowała właścicieli środków produkcji, a więc przede wszystkim fabrykantów i kupców.
Jako proletariat trzeba określić opanowaną , uciskaną i wykorzystywaną klasę robotników pozbawionych środków produkcji. Robotnicy zmuszeni są do oferowania na wolnym rynku swojej siły roboczej właścicielom środków produkcji.
Przynależność poszczególnych ludzi do tych klas określania w dużym stopniu ich indywidualne szanse życiowe, interesy, sposoby myślenia i zachowania się.
Burżuazja dysponowała relatywnie dobrymi szansami życiowymi, tak że w swojej sytuacji czuje się relatywnie dobrze. Jej interesy i zachowanie skierowane jest na to, aby utrzymać istniejące korzystne stosunki produkcji , własności i wyzysku. Służy temu polityczno-ideologicnza nadbudowa bazy ekonomicznej. Burżuazja prowadzi luksusowe, a nawet marnotrawne formy konsumpcji. Kapitaliści w swoich zachowaniach zorientowani są na wzrost gospodarczy, a więc rozszerzanie swojego kapitału (akumulacja kapitału). Siła robocza traktowana jest jedynie jako czynnik produkcji. Poziom płac był w XIX wieku niski, a robotnicy żyli na krawędzi biologicznego minimum egzystencji. Ówczesne dochody umożliwiały jedynie zaspakajanie elementarnych potrzeb.
W przeciwieństwie do prognoz K. Marksa nie ukształtowało się nigdy społeczeństwo klasowe w czystej formie, gdyż utrzymali się samodzielnie chłopi, rzemieślnicy, kupcy, rentierzy i drobni przemysłowcy.
Obok „starej klasy średniej” pojawiają się stopniowo tzw. „nowa klasa średnia”, która rozwinęła się w warunkach wzrostu i biurokracji przedsiębiorstw, zwiększonej działalności państwa i rozwijającego się sektora usług („sektor trzeci”) pracownicy umysłowi i urzędnicy nie uważali się za proletariuszy i orientowali się na mieszczańskie wartości, normy, wzory zachowania i konsumpcji. Ukształtowała się szczególna kategoria pracowników umysłowych- menadżerowie, zwłaszcza w dużych spółkach kapitałowych (spółki akcyjne i spółki z ograniczoną odpowiedzialnością;. Wyróżnia się kierownictwo przedsiębiorstw (top management) i średni zarząd (middle level management). Menadżerowie zorientowani są na wydajność i sukces gospodarczy – stanowią elitę gospodarki kapitalistycznej.