4. POKOLENIE LITERACKIE PO 1989.

Pokolenie literackie, pisarze, artyści i krytycy, z reguły rówieśnicy lub niewiele różniący się datami urodzenia, nie będący zorganizowaną grupą. Poczucie wspólnoty pokoleniowej wynika z wyznawania tych samych (lub podobnych) ideałów artystycznych, społecznych, ze wspólnej walki z poprzednikami i lansowania nowych prądów, kierunków, programów, poetyk.

WCZEŚNIEJSZE POKOLENIA LITERACKIE – PRZED 1989

Pokolenie , pryszczatych" - grupa pisarzy urodzonych między 1925 a 1930 r. Na przełomie lat 40. i 50. poparli program realizmu socjalistycznego i tworzyli według jego zasad. Chwalili socjalizm i władzę ludową, piętnowali wrogów klasowych. W obrębie tego pokolenia zadebiutowali: Tadeusz Konwicki, Andrzej Braun, Wiktor Woroszylski, Witold Wirpsza. Niektórzy z nich wkrótce odwrócili się od socrealizmu i stworzyli dzieła o zupełnie innym charakterze.

Pokolenie ,Współczesności", zwane też pokoleniem '56 - to generacja pisarzy i krytyków urodzonych w latach 1930-35, którzy zadebiutowali około 1956 r. Nazwa pochodzi od wydawanego w Warszawie czasopisma literacko-artystycznego pt. „Współczesność”. Pojawiły się w nim wypowiedzi charakteryzujące sytuację pokolenia, ujawniające poczucie zagubienia i nieprzystosowania do rzeczywistości. Wyraziło się to sprzeciwem wobec tego, co oficjalne i narzucone oraz zwrotem do prywatności lub marginesów kultury. Twórczość pokolenia '56 cechuje różnorodność dokonań i zainteresowań. Reprezentantami pokolenia są: Stanisław Grochowiak, Ernest Bryll, Tadeusz Nowak, Halina Poświatowska, Marek Hłasko, Włodzimierz Odojewski, Marek Nowakowski, Sławomir Mrożek.

Pokolenie '68 - Nowa Fala - grupa poetów i krytyków literackich, urodzonych w latach 1945-50, a debiutujących około roku 1968. Przyjęli oni postawę sprzeciwu wobec zastanej sytuacji politycznej i oficjalnej kultury. Przede wszystkim znalazło to wyraz w demaskowaniu zakłamania języka propagandy oraz w upominaniu się o prawdę życiu społecznym i politycznym. Do Nowej Fali należą: Stanisław Barańczak, Ryszard Krynicki, Adam Zagajewski, Julian Kornhauser, Ewa Lipska. Ze względu na poruszaną problematykę polityczną ich twórczość od 1976 r. ukazywała się tylko w drugim obiegu wydawniczym.

Pokolenie '76 tworzą pisarze urodzeni w latach 50. Ich debiut przypada na rok 1976 – czas powstania niezależnego obiegu wydawniczego. Niektórzy twórcy tego pokolenia kontynuują tematy podjęte przez Nową Falę, rozważając problemy polityczne w odniesieniu do ogólnych zagadnień miejsca człowieka w świecie i sensu jego życia. Do pokolenia należą: Jan Polkowski, Bronisław Maj, Tomasz Jastrun, Paweł Helle.

POKOLENIA LITERACKIE PO ROKU 1989

Pokolenie "bruLionu", poeci i prozaicy, przeważnie urodzeni w latach 60., których oficjalne debiuty książkowe miały miejsce po 1989, związanych z czasopismem "bruLion", jak poeci M. Świetlicki, K. Koehler, M. Baran, J. Podsiadło, M. Sendecki, J. Klejnocki, prozaicy: M. Gretkowska, O. Tokarczuk, A. Stasiuk, M. Tulli. Wspólną cechą ich twórczości był bunt przeciw romantycznie pojmowanemu posłannictwu literatury, odejście od metafizyki, wzniosłości i poezji obywatelskiej, którym przeciwstawiali anarchizm, banalność, prowokację, codzienność.

- brulion czasopismo literackie i kulturalne, ukazujące się w latach 1986-1999. Jego redaktorem naczelnym przez cały czas ukazywania się był Robert Tekieli.

Początkowo poświęcony zagadnieniom literackim i promowaniu nowego pokolenia pisarzy i poetów (zwanego potem często "formacją brulionu"). Z czasem zaczął się zwracać w stronę zjawisk społecznych, kulturowych i politycznych początku lat 90., zwłaszcza tzw. kultury alternatywnej (feminizm, multimedia, techno, cyberpunk itp.)

Po zmianie światopoglądu Roberta Tekielego (redaktor naczelny) anarchistyczny ton pisma zmienił się na bardziej konserwatywny, związany z katolicyzmem. Doprowadziło to do stopniowego spadku zainteresowania u pozostałych członków redakcji i końca ukazywania się brulionu.

Czasopismo stało się miejscem publikacji nowych autorów, nieraz bardzo różnych od siebie nawzajem. To, co mieli ze sobą wspólnego, to nowa sytuacja społeczna, w której tradycja modelu podziemnego społeczeństwa, zapoczątkowana w latach 80. przez ruch Solidarności, wyczerpywała się i stopniowo zamieniała w rzeczywistość wczesnego kapitalizmu.

Charakterystyczne dla światopoglądów i twórczości całego kręgu twórców brulionu są następujące cechy:

• odejście od herbertowskiej liryki czynu i etyki "społeczeństwa alternatywnego" na rzecz osobistych doświadczeń egzystencjalnych; tworzywem literackim stała się między innymi biografia artysty oraz jego ciało

• zmiana tradycyjnych źródeł inspiracji z literatury rosyjskiej i francuskiej na krąg postmodernizmu, Beat Generation oraz "szkoły nowojorskiej" (Frank O'Hara, John Ashbery)

• zakorzenienie w kulturze masowej nie tylko tematyczne, ale i poprzez mechanizm promocji/autopromocji na rynku sztuki, przy jednoczesnym nawiązywaniu także do literatury wysokiej

• nieufność do słowa oraz (nieraz ironiczne i skomplikowane) współistnienie dzieła literackiego z innymi wypowiedziami autorów

W obrębie tzw. "pokolenia bruLionu" ("tak zwanego" - bo jednak wewnętrzne zróżnicowanie estetyczne tej formacji jest dość znaczne) da się wyodrębnić co najmniej trzy istotne nurty artystyczne: klasycyzujący, o'harystyczny (od nazwiska amerykańskiego poety Franka O'Hary) oraz awangardowy.

nurt o'harystyczny

Najwyrazistsze indywidualności twórcze to z pewnością Marcin Świetlicki (uważany dość powszechnie za czołowego "młodego" poetę polskiego) oraz Jacek Podsiadło - obaj łączeni z opcją "o'harystyczną" (czyli taką koncepcją poezji, która akceptuje potoczność i codzienność doświadczenia ludzkiego jako punkt wyjścia literatury), która bywa też nazywana "barbaryzmem" (dla jej obcesowości i bezpośredniości w formach wyrazu). Wiersze Świetlickiego (np. tomiki: ZIMNE KRAJE; PIEŚNI PROFANA), inspirowane amerykańską "szkołą nowojorską" oraz osobowościami artystycznymi Franka O'Hary i Johna Ashbery'ego, stanowią intrygujący zapis samotności egzystencjalnej, powikłań uczuć i emocji. To poezja buntu wobec świata, który oferuje człowiekowi przede wszystkim rozmaite odcienie cierpienia i duchowego dyskomfortu. Znamienne, że dla zintensyfikowania swego przesłania Świetlicki sięga po rockowe środki wyrazu jako lider muzycznej grupy "Świetliki". Poezja Podsiadły zaś (np. tomiki: ARYTMIA; DOBRA ZIEMIA DLA MURARZY) to wyrastające z pacyfizmu anarchistycznego przesłanie o wolności jednostki ludzkiej w doświadczaniu przygód życia; przesłanie pełne jednoczesnej afirmacji, kontemplacji przyrody, krytyki cywilizacji technologicznej i poszukiwań religijno-teologicznych.

Inni interesujący poeci tego nurtu to także np. Miłosz Biedrzycki, Dariusz Sośnicki czy Karol Maliszewski (jednocześnie nadzwyczaj płodny i błyskotliwy krytyk literacki towarzyszący rówieśnikom oraz dopiero co debiutującym poetom swymi rozpoznaniami interpretacyjnymi). "O'haryści" nie unikają refleksji społecznej - wiele można dowiedzieć się z ich poezji o przemianach w kulturze i życiu w Polsce końca wieku, po odejściu komunizmu. Czynią to jednak dyskretnie, podkreślając konieczność sceptycznego stosunku człowieka do rzeczywistości.

nurt klasycyzujący

Poeci nurtu klasycyzującego nie wyrzekają się refleksji nad współczesnością, jednak czynią to poprzez takie formuły poetyckie, które klarownie nawiązują do tradycji literacko-kulturowej (polskiej i europejskiej). Liczna jest grupa pisarzy, którzy szukają inspiracji w baroku, jako że powikłanie i chaotyczność naszych czasów przypominają nieco sytuację kultury europejskiej XVII wieku. Do polskiej barokowej liryki metafizycznej (eksponującej motyw vanitas, zafascynowanej fenomenem życia ludzkiego w perspektywie umierania) nawiązuje Eugeniusz Tkaczyszyn-Dycki NENIA I INNE WIERSZE; LIBER MORTUORUM; subtelną poezję religijno-medytacyjną uprawia pisarz i badacz literatury Krzysztof Koehler NA KRAŃCU DŁUGIEGO POLA; do dziedzictwa poezji Rilkego i klasycystów francuskich sięga Marzanna Bogumiła Kielar SACRA CONVERSAZIONE, by poddać świat uważnemu, sprowadzonemu do detalicznej obserwacji, opisowi. Inni ciekawi poeci tego nurtu to: Andrzej Stasiuk (znany bardziej jako prozaik), Artur Szlosarek, Anna Piwkowska. Poeci nurtu klasycyzującego mają godnych poprzedników wśród urodzonych w latach pięćdziesiątych, z których najciekawszymi wydają się Bronisław Maj ŚWIATŁO oraz Zbigniew Machej LEGENDY PRASKIEGO METRA.

Wypada też wspomnieć o twórcach, których poetyka i zamierzenia artystyczne sytuują ich na przecięciu obu nurtów, o'harystycznego i klasycyzującego. Być może zresztą synteza obu opcji lirycznych, obecna w ich tekstach, da w przyszłości najciekawszy efekt. Mowa tu o Marcinie Baranie ZABIEGI MIŁOSNE, SPRZECZNE FRAGMENTY; Jarosławie Klejnockim OKRUCHY, MR. HYDE czy Jarosławie Mikołajewskim MÓJ DOM PRZESTAŁY NAWIEDZAĆ DUCHY.

nurt awangardowy

Natomiast nurt awangardowy młodej poezji to twórcy oddający się parnasistowskim, elitarnym grom i eksperymentom, uprawiający poezję intelektualno-estetyzującą, wymagającą od odbiorców głębokiej kultury literackiej. Należy wymienić tu przede wszystkim Andrzeja Sosnowskiego ŻYCIE NA KOREI, KONWÓJ, OPERA; Tadeusza Pióro OKĘCIE, Andrzeja Niewiadomskiego PREWENTORIUM.

Poeci tzw. "pokolenia bruLionu" starają się w rozmaity sposób dać obraz współczesnej wrażliwości. Co łączy całą formację? Z pewnością dystans (a może nawet nieufność) wobec życia zbiorowego manifestującego się poprzez działania stricte polityczne, zgoda na dwuznaczny (więc świadomy i tym samym przesycony poczuciem ambiwalencji) flirt z kulturą masową (muzyka rockowa, film, świat reklam i komercji), sięganie po repertuar środków ekspresji mających swe źródło w mowie potocznej ("mowie ulicy"), inspiracje kontrkulturą lat sześćdziesiątych, a także silne poczucie generacyjnej wspólnoty opartej na integrujących tę zbiorowość doświadczeniach historycznych (stan wojenny, przełom "wolnościowy" końca lat osiemdziesiątych).

pokolenie „roczniki siedemdziesiąte” (przychodzi po przełomie „Brulionu”)

• Zapoczątkowane Tzw. Festiwalem Zapowiadających się, rok 2000- krakowskie środowiska młodych artystów, skupiających się wokół niedawno powstałego czasopisma „Ha!art.” zorganizowało Poetycki Festiwal Zapowiadających Się.., na który zaprosili z całej Polski poetów urodzonych w latach 70. Zamiar organizatorów był prosty: pokazać najmłodszą poezję polską, która z trudem znajduje drogę do czytelnika. Zaprezentować twórczość około trzydziestu najciekawszych artystów, którzy dopiero wchodzą w literacki obieg.

W późniejszym czasie ukazują się:

Tekstylia. O „rocznikach siedemdziesiątych” 2002r.– Obszerna, niemal 700-stronicowa antologia twórczości "roczników siedemdziesiątych" wydana przez środowisko magazynu "Ha!art" jest najpełniejszym jak dotąd przeglądem tego, co dzieje się w prozie, poezji i krytyce tworzonej przez najmłodszych polskich pisarzy, a także dookoła nich. "Roczniki siedemdziesiąte" umieszczone są w cudzysłowie nieprzypadkowo - autorzy wyboru konsekwentnie zaznaczają, że nie wiedzą, czy istnieje jakieś spoiwo pokoleniowe, duch przenikający wszystkie prezentowane utwory, niezależnie od tego, czy powstały one w Olsztynie, Słupsku czy Krakowie Przedstawicielami: Bartosz Muszyński, Tadeusz Dąbrowski, Jakub Pacześniak, Marta Podgórnik, Maria Cyranowicz, Jarosław Lipszyc, Roman Honet, Julia Fiedorczuk, Agnieszka Sobol, Jerzy Franczak - Łączy ich jedno - wszyscy urodzili się w latach 70., mają dzisiaj ponad dwadzieścia lat i stoją u progu dorosłego życia. Dzieli - prawie wszystko; to pierwsza tak nieokreślona generacja autorów.

„Tekstylia bis” - Słownik składa się z działów opisujących zjawiska z zakresu najnowszego filmu fabularnego, kina niezależnego, animacji, dokumentu, teatru, dramatu, poezji, prozy, fantastyki, malarstwa, rzeźby, instalacji, performance`u, akcji, fotografii, street artu, net artu, architektury, dizajnu, muzyki współczesnej, hip-hopu, muzyki alternatywnej, komiksu, idei.

Roczniki siedemdziesiąte – deklarują, że chcą przedstawiać młodą literaturę. Nazwa pokolenia nawiązuje do „roczników sześćdziesiątych”. Kierowali się ideą scalenia młodych poetów. Podkreślali , że są formacją, która nie korzysta ze strategii walki pokoleń, nie ma programu.

W poezji mamy do czynienia z kontynuacja poetyki „Brulionu”, ale ma ona inne cele.

Pseudoświetliccy

-"powstanie replik »Świetlików« i pseudo-Świetlickich

powtarzają jego gesty, frazy i wreszcie poetykę. Etos Podsiadły

- drukowanie takich samych

wierszy

„Roczniki siedemdziesiąte” - pierwsze pokolenie, które żyje w rzeczywistości postmodernistycznej

( Michał Witkowski próbuje pokazać zmianę kontekstu:

*Internet – zanurza ludzi w wirtualnej rzeczywistości – dostępność, kontaktowość, rozbicie na poszczególne środowiska, uczenie się świata poprzez Internet

*hipermarkety

*pozycja antykonsumpcyjna – Shuty, Dorota Masłowska „Paw królowej”

Adam Wideman – łącznikiem pomiędzy jednym a drugim pokoleniem: „Samczyk” 1996, przychylnie przyjęty przez krytykę, zarzuty o uciekanie od sensu idei.

Nurty przejawiające się w poezji „roczników 70.”

• Nurt neolingwistyczny – powołany do życia przez grupę poetycką znaną jako neolingwiści. Powstał w 2002 w Warszawie, charakteryzuje go: odrzucenie papieru i poety: nie ma nic poza tekstem, który się dzieje, idea języka, indywidualne różnice, za pomocą działań językowych buduje się świat.

Przedstawicielami są m.in. Marcin Cecko, Maria Cyranowicz, Michał Kasprzak, Jarosław Lipszyc i Joanna Mueller. Będący ich dziełem Manifest Neolingwistyczny, napisany w grudniu 2002, wzywał do odejścia od formy wiersza wolnego, wskazywał na znaczenie warstwy brzmieniowej i wizualnej tekstu poetyckiego, oraz był wyrazem niezadowolenia z kierunku rozwoju polskiej poezji w ostatniej dekadzie XX wieku.

• Nurt religijny – ważna próba zaznaczenia odrębności od „Brulionu”, klasycyści,, dialog z wartościami

Maliszewski, M.B Kielar, Wojciech Wencel Tadeusz Dąbrowski

Slam poetycki to skrzyżowanie poezji i performance'u, swoisty festiwal słowa mówionego, podczas którego używanie jakichkolwiek rekwizytów, bądź instrumentów jest zabronione. Jury wybierane jest z publiczności, każdy uczestnik ma 3 minuty na zaprezentowanie swojego utworu, a zwycięzcy otrzymują nagrody pieniężne.

Pomysłodawcą takiej formy wieczorków poetyckich jest Marc Kelly Smith, robotnik i poeta z Chicago, który w 1984 roku zorganizował serię odczytów poezji.

W Polsce SLAM po raz pierwszy odbył się w 2003 roku w Starej Prochoffni, a jego zwycięzcą został Jaś Kapela.( Jaś Kapela „Reklama”, M. Kaczka „Wiosna” – nawiązali do wieczorków skamandrytów „Pod Pikadorem)