Pedagogika personalistyczna – łac. „persona''-osoba, osobosty. Jest kierunkiem rozważań o charakterze poznawczym, koncentrującym się wokół różnych pojęć osoby; w centrum znajdują się tutaj takie wartości jak dobro i rozwój osoby, stanowiące nadrzędną zasadę, której podporządkowane są wszelkie dobra realizowane przez człowieka. wg Człowiek to "animal rationale" - czyli zwierzę rozumne.
Na zwierzęcość człowieka składają się: życie biologiczne oraz życie psychiczne, natomiast sfera jego rozumności tworzy tzw. życie osobowe. To ostatnie przejawia się w poznaniu, miłości i wolności, a także w podmiotowości wobec praw, suwerenności i godności. Człowiek jest osobą, a sensem jego życia jest aktualizacja, urzeczywistnianie wymienionych potencjalności osobowych na tle poznanego i w sposób wolny uznanego ostatecznego celu jego życia. Inaczej mówiąc, życie osobowe człowieka jest w jego możności, jest mu zadane. Każdy rodzi się jako osoba, ale też każdy stoi przed koniecznością budowania swojego człowieczeństwa.
Budowanie to nie dokonuje się ani spontanicznie, ani mechanicznie, wymaga ono bowiem społecznego i indywidualnego wysiłku samowychowania, realizującego się w polu kultury. Istotą wychowania jest więc aktualizacja potencjalności osobowych człowieka, a wychowanie wymaga społecznej współpracy wychowawcy z wychowankiem. Rola wychowawcy jest pomocnicza, kierująca i wspierająca; prowadzi on wychowanka do pełni człowieczeństwa
Podstawowym wyznacznikiem personalizmu jest twierdzenie, że człowiek – zanim zostaną mu przypisane jakieś nazwy, cechy bądź właściwości – jest osobą. Należy zauważyć, że bycie osobą jest faktem pierwotnym i nieredukowalnym oraz ma charakter etyczny – do pojęcia osoby przynależą bowiem wolność, równość, szacunek, tolerancja oraz odpowiedzialność. Wychowanie w pedagogice personalistycznej ma charakter spotkania dwóch osób – nauczyciela (mistrza) i ucznia, którym przysługuje ta sama godność.
Do podstawowych kategorii w pedagogice personalistycznej trzeba zaliczyć takie pojęci jak:
osoba,
wspólnota,
W tej koncepcji podkreślana jest struktura pojedyńczości, z drugiej strony podkreśla się bycie tej osoby dla społeczności (wspólnoty), czyli podkreśla się jej funkcjonowanie we wspólnocie (społeczności).
Główne założenia pedagogiki personalistycznej
rozumność i wolność – zw. Z samodecydowaniem człowieka i jego wolnością;
wolność zewnętrzna od przymusu – wolność wyboru ;
wolność wewnętrzna – umiejętność samokierowania sobą, poczucie odpowiedzialności za życie swoje i innych ludzi o raz zdolność moralnego doskonalenia się;
wewnętrzność osoby - 3 poziomy osobowego istnienia:
osoba rozpoznawalna jako kształt wśród innych;
indywidualność człowieka stanowiona już przez wewnętrzność;
wewnętrzność osoby wyraża się przez samoświadomość i przez wolność;
Człowiek jest istotą bytowo zróżnicowaną, stanowiąc połączenie elementów materialnych, czyli ciało i pozamaterialnych, czyli dusza.
W świetle tej koncepcji w naturze wyodrębnia się dwa poziomy bytowe:
życie biologiczno-wegetatywne,
życie psychiczno-duchowe,
Koncepcja człowieka opiera się też na tym, że człowiek potrafi działać:
intelektualne poznanie,
zdolność do samokierowania sobą,
WYCHOWANIE I NAUCZANIE WG. PERSONALIZMU:
wychowanie zdaniem K. Schallera to procesy i sposoby które istocie ludzkiej pozwalają odnaleźć się w swoim człowieczeństwie,
cel wychowania to uzdalnianie podmiotu – wychowanka, do przyjęcia kierownictwa nad własnym procesem rozwoju,
wzbudzenie osoby w wychowanku,
wychowanie fizyczne,
wychowanie intelektualne,
wychowanie moralne,
wychowanie społeczne,
wychowanie religijne,
Relacja wychowawca/nauczyciel – wychowanek/uczeń
wychowanek – pierwszy i podstawowy czynnik wychowania,
wychowawca – kooperator, współpracownik,
Na personalistyczne spojrzenie na człowieka w edukacji składają się następujące przesłanki:
- człowiek jest niepowtarzalnym bytem i istotą wolną;
- podmiotowość człowieka, tzn. osoba - bez względu na jej wiek, płeć, rasę, wyznanie itp. - nie może być nigdy traktowana jako przedmiot, narzędzie czy środek do celu; jest ona nieredukowalna do jakiejś sfery życia (np. ciało, zmysły, fizjologia, produktywność itp.);
- podmiotowość prawna, której podstawą jest prawo naturalne (wrodzone) lub godność osoby ludzkiej, tzn. że prawa nie są darem społeczności czy władzy, ale tkwią w rozumnej, wolnej, zdolnej do odpowiedzialności, samoświadomości i samokierowania naturze ludzkiej;
- prymat życia duchowego osoby w stosunku do innych dziedzin życia oraz w stosunku do społeczności;
- człowiek jest istotą społeczną, ale społeczeństwo nie jest sumą jednostek ludzkich tylko wspólnotą osób wolnych i odpowiedzialnych;
*
Zgodnie z personalizmem pedagogicznym, w relacjach między występującymi w edukacji szkolnej podmiotami (nauczyciele uczniowie rodzice), żadna ze stron nie może mieć prymatu nad którąkolwiek, dlatego że pomimo wszystko edukacja nie może być narzucaniem, władaniem pedagogicznym. Chodzi o to, by stała się ona wspólnym, trójstronnym projektem odróżnialnych od siebie i przyznających sobie prawo do inności osób. Jeśli człowiek nie jest wolny, to znaczy, że nie jest sobą. Wolność nauczyciela, ucznia oraz jego rodziców jako osób, istot ludzkich, które biorą udział w dramacie kształcenia, nie jest wolnością abstrakcyjną, ale zachodzącą w konkretnym czasie i w konkretnym miejscu.
*
Wprowadzenie w 1991 r. organów społecznej kontroli do Ustawy o systemie oświaty miało zagwarantować personalistyczny (podmiotowy) nurt uspołecznienia szkół i zapobiec skłonnościom dyktatorskim, autorytatywnym czy ewentualnej samowoli i nadwładzy dyrektorów szkół oraz nauczycieli. Tym samym miało skończyć ostatecznie z zarządzaniem oświatą w sposób administracyjny, autorytarny.
Personalizm upowszechnili:
Mounier
Stern
Hessen
Wojtyła
Olbrycht
Szuman
Adamski
W. Stern (1871-1938)
Był przedstawicielem odłamu personalizmu krytycznego; twierdził on, iż każda osoba jest samookreślającą się, -samookreślenie osoby dokonuje się na drodze samowychowania i samorozwoju. Osoba sama nadaje sobie swoją postać. Osoba ludzka ma psychofizyczną powłokę, lecz jej podstawę stanowi świadomość; Kolejną cechą osoby jest jej charakter, który mimo różnych cech tworzy pewną jedność.
Rozwój podlega cała osoba, jest ona wyjątkowa i niepowtarzalna, a przeżywany przez nią świat, oddziałując na nią tworzy jej los (świat przeżywany stanowi świat życia człowieka). Osoba ma zdolność do podejmowania różnych działań, które potencjalnie są wieloznaczne i stanowią o skłonnościach osoby. Świat poprzez swoje oddziaływanie na osobę, zmienia jej potencjalność w realność, jednak w tych działaniach są pewne granice - nie można w sposób dowolny urabiać człowieka, gdyż granice wychowania są w nim samym; on sam decyduje, jaki będzie.
S. Hessen
W jego ujęciu, wychowanie ma strukturę wielowarstwową i jest zarazem procesem dialektycznym (osobowość i społeczeństwo wzajemnie się przenikają). Główny celem wychowania jest kształtowanie osobowości poprzez wdrażanie w wartości kulturalne; Hessen wyróżnił cztery warstwy wychowania:
1. życie biologiczne → rozwój psychofizyczny
2. warstwa społeczna → uspołecznianie jednostki przez grupę społeczną
3. warstwa kultury duchowej → częściowo pokrywa się ze społeczną, jest wyrazem ducha przedmiotowego
4. warstwa doskonałej wspólnoty moralnej → jej podstawą jest doskonała miłość bliźniego
E. Mounier
Uważał, iż jedyną rzeczywistością, którą jednocześnie poznajemy i tworzymy od wewnątrz - jest właśnie osoba, która nigdy nie jest nam dana, lecz może być obecna w człowieku.
Osoba jest istotą niepowtarzalną i zarazem nieuchwytną; stanowi to, co tkwi w głębi człowieka, co jest w nim niepowtarzalne i tylko jemu właściwe. Ta wyjątkowość sprawia, iż nie można tak do końca komunikować komuś duchowych treści. Życie jest możliwe tylko we wspólnocie osób, w której relacji oparte są na miłości. Być znaczy kochać - Mounier uważał, iż dialog jest możliwy tylko dzięki miłości między osobami. Jego postulatem jest życie osobowe. Wśród relacji międzyludzkich wyróżnił on:
→ relację osobową - jest ona nacechowana miłością, jest dostrzeganiem w człowieku osoby
→ relację rzeczowa - przeważa ona we współczesnym świecie; ludzie traktują się w sposób instrumentalny, jako środki a nie cele same w sobie.
K. Wojtyła
Wychowanie w ujęciu Wojtyły to twórczość o pewnym przedmiocie osobowym; celem wychowania jest to, by człowiek stawał się bardziej człowiekiem, aby bardziej był a nie więcej miał. Istotą wychowania jest stawanie się osobą, przy czym człowiek sam wychowuje, samostanowi się. Człowiek powinien być również dla innych, a wychowanie ma mu pomóc w kształtowaniu się w nim osoby. Zadaniem wychowawcy powinno być stworzenie odpowiednich warunków, w których będzie się rozwijać w jego wychowanku - wolność osoby, jednak jego rola w kształtowaniu osoby jest ograniczona i ma charakter jedynie pomocniczy - ma on przybliżać wartości stanowiące ludzki dorobek. Takie wychowanie pomaga w odkrywaniu potencji, własnych możliwości. Wychowanie ma podmiotowy charakter, a każda myśląca istota jest zdolna do samostanowienia i nigdy nie może stać się środkiem dla osiągania celów. Wychowawca wprowadza swego podopiecznego w świat wartości (triada: wolność, odpowiedzialność i miłość), przez których realizację, osiąga on swoją godność. Wychowawca świadomy swojej wolności, powinien pomóc wychowankowi w zrozumieniu, iż jest on istotą wolną. Niezwykle ważną kwestią w wychowaniu jest nauka odpowiedzialności i kształtowanie sumienia, stanowiącego czynnik kontrolny (ocena własnego postępowania); człowiek powinien wziąć odpowiedzialność za swoje człowieczeństwo. Główną zasadą pedagogiki powinna być miłość.
K. Olbrycht
Wychowanie osoby jest wychowaniem do wartości oraz do urzeczywistnienia siebie w poszukiwaniu prawdy i dążeniu do dobra kontemplacji. Człowiek spełnia się w byciu dla drugiej osoby; wymienia on następujące żądania wychowawcze człowieka jako osoby:
* zapoznanie wychowanka z koncepcją człowieka jako osoby, zakładającą w pełni podmiotowe wychowanie oraz kształcenie językowe (język wartości)
* pogłębianie świadomości wychowanka bycia osobą co odbywa się w drodze kształtowania się tożsamość osoby oraz wchodzenia w relacje z innymi;
* kształtowanie charakteru poprze ćwiczenie woli, wyrabianie takich cnót jak: męstwo, roztropność, umiar i sprawiedliwość
* kształtowanie uczuć wyższych, które podlegają woli i rozumowi
* kształtowanie wrażliwości na potrzeby oraz uczucia na świat (postawa kontemplacji)
* kształtowanie sumienia oraz odpowiednich postaw wobec grupy
PODSUMOWANIE
Pedagogika personalistyczna wywołuje ciągle żywe zainteresowanie szerokich kręgów pedagogów – zarówno teoretyków , jak i praktyków na całym świecie. Jest ona znana zwłaszcza w Europie, w kontekście kultury chrześcijańskiej, ale jej idee są obecne także w innych kulturach i religiach.