Pedagogika personalistyczna
Pedagogika personalistyczna jest znana zwłaszcza w Europie, w kontekście kultury chrześcijańskiej, jednak jej idee obecne są także w innych religiach.
Ten nurt kojarzony jest zwłaszcza z działalnością Emmanuela Mouniera (1905-1950), którego uznaje się za głównego założyciela personalizmu. Natomiast we Włoszech istotną rolę w rozwoju personalizmu odegrał Luigi Stefanini (1891-1956).
W personalizmie obserwujemy szczególne uprzywilejowanie dla myślenia egzystencjalnego i antropologicznego oraz pedagogicznego. Personalizm przyjmuje na ogół wielorakość swoich ujęć, postawę otwarcia na egzystencję ujmowaną w wymiarze przestrzenno-czasowym oraz eksponuje wątek porzucenia statycznej koncepcji „osoby” i poszukiwanie zanurzonych w egzystencję determinantów życia osobowego.
Należy pamiętać, że w pedagogice personalizm istnieje w wielu odmianach, najczęściej występujące to personalizm ontologiczny (metafizyczny) i historyczny.
Terminologia
Osoba - pojęcie występujące już w starych słownikach języka polskiego, np. w najstarszym Słowniku Brucknera: Dla określenia faktu ludzkiego Słowianin urodził od zwrotu „o sobie (samym)” przysłówek „osob”. Już ta definicja wskazuje na fakt pewnego doświadczenia samego siebie, to doświadczenie bycia człowiekiem jest też doświadczeniem faktu bycia osobą- podmiotem istniejącym w sobie. R. Guardini uważa, że fakt przynależenia sobie i niezależności mają charakter najbardziej rozstrzygający o byciu osobą.
Termin ten bywa różnie definiowany. Etymologicznie sprowadza się do łacińskiego słowa persona, które wywodzi się z greckiego prosopon (maska w starożytnym dramacie greckim). Etymologiczne analizy pozwalają stwierdzić, że w tym pojęciu jest zawarte stwierdzenie o człowieku jako człowieku, w jego indywidualności, w sposobie życia jako bytu o-sobnego, oddzielonego od rzeczy i od otoczenia, „jednostkowego i niepowtarzalnego” R. Guardini. Te kategorie mogą być postrzegane w wymiarze ilościowym i jakościowym.
Termin osoba można rozważać w aspekcie statycznym i dynamicznym, które dają się zauważyć w historycznej perspektywie rozwoju tej kategorii.
W języku bardziej nam bliskim zwraca się natomiast uwagę na: istnienie ontyczne osoby (osoba w sobie i tożsama z sobą); jej istnienie deontyczne- istnienie dla, osoba przez swoje doskonalenie się jest zdolna pozostać samą sobą.
Dalszy rozwój pojęcia doprowadził do powstania dwu głównych tradycji:
- podkreślającej substancjonalność i osobowość w terminie osoba (Boencjusz, scholastyka, św. Tomasz z Akwinu, neoscholastyka)
- egzystencjonalnej (św. Augustyn, Ryszard od św. Witktora, J. Duns Szkot, M. Luter, B. Pascal, S. Kierkergaard, teologia dialektyczna).
Z jednej strony podkreśla się strukturę pojedynczości, gdy osoba jest nie tylko jedna, lecz jedyna, natomiast z drugiej strony kładzie się nacisk na zmienianie się i doskonalenie, co zakłada funkcjonowanie w historii i w społeczności.
Należy też powiedzieć o odmienności dwu rzeczywistości życia społecznego: społeczności i wspólnoty.
Społeczność- zbiorowość ludzi powstająca z motywów racjonalnych, dla osiągnięcia określonego celu będącego poza samą społecznością osób.
Wspólnota- wynika ze szczególnych relacji międzyludzkich, w których nie można mówić o organizacji. Powstaje ona ze względu na dobro osób i ma wartość w sobie samej.
Należy zwrócić uwagę na myśl K. Jaspersa, który zwrócił uwagę na konieczność udziału jednostki w życiu społecznym, aby nie została ona pochłonięta przez masę. Podobnie N.A. Bierdiajew uważa, że w dążeniu do utworzenia solidarności jednostka powinna pójść ponad społecznością. „Społeczność” nie jest tutaj rozumiana jako suma osób, lecz wspólnotę, która ma pomagać osobie w formowaniu siebie.
Personalizm - pochodzi od pojęcia „osoba”. Pierwotnie określał ideę osobowego Boga. Termin ten spopularyzował Ch. Renouvier (1818- 1903) określając personalizm jako doktrynę, ma za zadanie udowodnić za pomocą argumentów logicznych i moralnych, że poznanie osoby, jako świadomości i woli jest fundamentem wszystkich poznań ludzkich. W. Stern (1871-1938) upowszechnił kategorię personalizm i zapoczątkował personalizm psychologiczno- pedagogiczny.
Personalizm wywarł duży wpływ również na polskich autorów.
Personalizm ma wiele odmian i nurtów. Zainteresowanie sprawami wychowania i pedagogiczny charakter to ich cecha wspólna.
Obecnie personalizmem określa się:
- doktrynę zwracającą uwagę na autonomiczną wartość człowieka jako osoby i postulującą jej pełną afirmację
- Program działań wpierających rozwój osoby ludzkiej, podporządkowujące wartości ekonomiczne i techniczne- wartościom osobowo- duchowym
Personalizm w filozofii
Jak już było wcześniej wspomniane, można założyć, że istnieją różne rodzaje personalizmu i różne jego nurty, wśród których przede wszystkim należy zwrócić uwagę na nurt personalizmu amerykańskiego i europejskiego.
W Słowniku filozoficznym G. Klausa i M. Buhra przedstawione są trzy postaci personalizmu: personalizm w powiązaniu z pragmatyzmem w Ameryce, w Niemczech w powiązaniu z personalizmem psychologiczno- pedagogicznym i krytycznym, we Francji z chrześcijańskim egzystencjonalizmem.
W zakresie filozofii można wyróżnić wiele odmian personalizmu: tomistyczny, egzystencjalno- fenomenologiczny, społeczny, aksjologiczny itp. Jest również przyjęty podział na personalizm metafizyczny (W. Stern), personalizm etyczny (N. Hartmann, I. Kant), personalizm społeczno- moralny (E. Mounier), personalizm religijny (M. Scheler, K. Barth, R. Guardini, D. Bonhoeffer), personalizm filozoficzny (W. Stern, M. Buber, G. Marcel), personalizm teologiczny (E. Schillebeeckx, C. Cirne-Lima, J. Mouroux, O. S. Roth, K. Rahner), personalizm fenomenologiczny i historyczny (M. Scheler, R. Ingarden, E. Stein, R. Guardini), personalizmu egzystencjalistycznego (G. Marcel, K. Jaspers), personalizmu neotomistycznego (P. Wust, E. Gilson, F. Sawicki), personalizmu filozoficzno- religijnego (M. Buber) itp.
W Europie rozwój personalizmu zawdzięcza się E. Mounierowi, który zwrócił uwagę na osobę i na wspólnotę osób, dając w ten sposób podstawy rozwoju personalistycznego ruchu - personalizmu społecznego (filozofia zaangażowana społecznie, wnosząca elementy rewolucyjne, odrodzeniowe, humanistyczne).
E. Mounier kojarzony jest z rewolucją personalistyczną, która miała dokonywać się na bazie dobrej woli. Gdyż personalizm głosi rewolucję duchową i pokojową, który przeszkody pokonuje dzięki dynamizmowi działania.
W czasach nowożytnych osadzone w ontologii pojęcie osoby było coraz mocniej kwestionowane, z drugiej strony starano się widzieć osobę w kategoriach fenomenologicznych, w kategoriach konkretnego doświadczenia. Tutaj wyłania się różnica między personalizmem metafizycznym, teologicznym i historycznym.
W personalizmie metafizycznym i teologicznym charakter osoby, jej „jakość”, jest pojmowana jako „dar”. O człowieku jako osobie stwierdza się gdyż jest on w relacji do Boga, ma z nim łączność manifestującą się w jego sumieniu.
Z kolei dla personalizmu historycznego (G. Catalfamo) wartość człowieka jako osoby jest zdobyta i zaznacza się w historii. Proces stawania się osobą jest nieskończony i ciągły. W tej koncepcji człowiek jest osobą ponieważ ma możliwość potwierdzenia się jako „osoba”, którą powinno się n ie tylko wspierać i budować, ale też chronić nawet przed samym człowiekiem, ponieważ oprócz zdolności do rozwoju posiada on też zdolność do samozagłady.
Personalizm w pedagogice
Podstawy i założenia antropologiczne:
Koncepcja człowieka jako bytu zróżnicowanego, będącego połączeniem elementów materialnych i pozamaterialnych. Dlatego w naturze człowieka wyodrębnia się dwa poziomy bytowe: życie biologiczno- wegetatywne i życie psychiczno- duchowe. Pierwszy poziom bytowy wiąże się ze światem materialnym, natomiast drugi sprawia, że wykraczamy poza ten świat. Na tej podstawie wyróżnia się materialne i niematerialne działania człowieka.
Współczesne ujęcia człowieka krytykowane są za przesadny indywidualizm i absolutyzację idei wolności. Koncentrując uwagę na człowieku jako jednostce zapomina się o niezbędnym do jego prawidłowego funkcjonowania społeczeństwie, które jest warunkiem pełnego rozwoju.
Mówiąc o istnieniu i rozwoju człowieka jako osoby, zwracamy uwagę na osobowe wymiary jego istnienia:
Rozumność i wolność. J. Maritaini wyróżnia w naturze ludzkiej dwa wymiary: jeden czyni człowieka częścią przyrody (materialna jednostkowość), natomiast drugi mówi o jego życiu umysłowo- duchowym (niematerialna osobowość). Na duchowy wymiar człowieka wskazują jego dwie istotne właściwości: rozumność i wolność. Właściwe człowiekowi działania - intelektualne poznanie i autodeterminacja - są przejawami osobowego wymiaru człowieka, z kolei wolność jest konsekwencją rozumności. Maritaini uważa, że należy rozgraniczać dwa typy wolności, czyli wolności wyboru (zewnętrzna, przecząca istnieniu wolności woli, co w efekcie pomija kwestię odpowiedzialności) i wolności wewnętrznej. Wolność wewnętrzna wiąże się z odpowiedzialnością moralną i wyborem drogi dobra, a wolność zewnętrzna to wolność od przymusu. Personalizm uznaje potrzebę i nieodzowność obu typów wolności.
Wewnętrzność osoby. Sfera osobowego istnienia człowieka, która łączy się z wymiarem wewnętrznym. Romano Guardini wyróżnia trzy poziomy osobowego istnienia człowieka:
- osoba jako forma (rozpoznawalny kształt wśród innych)
- osoba jako indywidualność stanowiona przez wewnętrzność
- trzeci poziom to osobowość.
Aby zrozumieć tą interpretację osoby należy odpowiedzieć sobie na pytanie: co to jest osoba? Jest to istnienie uformowane na podstawach wewnętrzności, zdeterminowane przez ducha i działające w duchu. Innym pytaniem jest: kto to jest? „ja” tzn. istnienie uformowane, wewnętrzne, twórcze, dysponujące sobą. Takie ujęcie uznaje nie tylko strukturę osoby, ale również jej dynamikę i relacje w jakich występuje.
Dialogiczność istnienia osobowego. Pojedynczość i niepowtarzalność osoby nadaje jej aspekt materialności i formalności. Personalizm uznaje rzeczywistość środowiska, które ma istotne znaczenie dla rozwoju osoby. Takie ujęcie nie pozwala mówić o osobie jako o istocie zamkniętej w sobie i samowystarczalnej.
Wychowanie i nauczanie według personalizmu:
Podstawową cechą człowieka jest jego ciągły rozwój, który pozwala człowiekowi na coraz lepsze wyrażanie swojej istoty. Ten rozwój wynika z dążenia do lepszego siebie. Człowiek cały czas znajduje się pomiędzy faktem obecnym, a swoimi możliwościami, które cały czas sprawdza i dąży do ulepszenia siebie.
Wychowanie w ujęciu personalistycznym według J. Tarnowskiego: to sposoby i procesy, które istocie ludzkiej pozwalają odnaleźć się w swoim człowieczeństwie.
Cele wychowania:
Dla człowieka jest niemożliwe osiągnięcie stanu doskonałości, ale możliwe jest ciągłe doskonalenie się. Ten proces doskonalenia się przez przyswajanie sobie cech osobowych E. Mounier nazywał „procesem personalizacji”. Doskonalenie się osoby dokonuje się przez nabywanie cech i sprawności zmierzających do stanowienia złożonego obrazu kultury w każdym człowieku. To stopniowe przyswajanie sobie rzeczywistości tym bardziej uczestniczy w procesie personalizacji, im bardziej osoba staje się autonomiczną w dokonywaniu wolnych i spójnych wyborów.
Zatem podstawowym celem wszystkich wysiłków wychowawczych staje się uzdolnić wychowanka do pójścia w kierunku personalizacji. Istota wychowania aktualizuje się w urzeczywistnianiu i aktualizowaniu się niepowtarzalnej struktury osoby ludzkiej. Podstawową wartością jest jednostka ludzka, jej pełne urzeczywistnienie się jako osoby i otwarcie się na nowe cele. Najwyższym celem wychowania jest uzdolnienie wychowanka do przejęcia kierownictwa nad własnym procesem rozwoju. Wychowanek jest osobą, którą należy w nim „wzbudzić”. Z tego faktu wyłaniają się trzy podstawowe dziedziny rozwoju: wychowanie fizyczne, wychowanie intelektualne i wychowanie moralne, dla pełnego ujęcia człowieka konieczne jest poza tym wychowanie społeczne i wychowanie religijne.
Personalizm skupia się nie tylko na wartościach indywidualnych, kładzie również duży nacisk na wspólnotowy charakter życia i na „dobro wspólne”, które nie jest sumą dóbr indywidualnych, lecz stanowi nową wartość. Dobro wspólne nie może naruszać dobra indywidualnego, pomimo iż obowiązkiem jednostki jest dążenie do celów społecznych, a obowiązkiem społeczeństwa jest pomoc jednostce w osiąganiu celów indywidualnych. Sensem życia społecznego jest rozwój osoby ludzkiej.
Relacja nauczyciel - uczeń w personalizmie.
Wychowanek uznawany jest za podstawowy czynnik wychowania, natomiast wychowawca jest współpracownikiem, przewodnikiem w tym procesie.
Wychowanek nie jest niczyją własnością i wymaga on specyficznego szacunku. Nauczyciel jest odpowiedzialny za kierowanie i kontrolowanie pracy uczniów, natomiast uczniowie mają pilnie i solidnie pracować. Nauczyciel jest kimś w rodzaju przewodnika, dlatego jego aktywność powinna odpowiadać aktywności podopiecznego.
Treści wychowania i nauczania
W programach personalistycznych kultura traktowana jest jako środek wychowania i nauczania, natomiast treścią jest „integralny humanizm”. Przez wychowanie przekazuje się wrażliwość na wartości i chęć ich realizowania.
1